دفتر عقل مجموعه مقالات فلسفي كلامي نويسنده است كه طي سالهاي ۷۱ تا ۷۴ نوشته و در نشريات منتشر شده‌اند. بيست و دو نوشتار وگفتار اين مجموعه در چهار بخش تنظ‌يم شده‌اند: مقالات تحليلي فلسفي كلامي كه بيش از نيمي از كتاب را در بر مي‌گيرد، كتابشناسي‌هاي توصيفي فلسفي، مقالات مختصر توصيفي فلسفي كلامي و بالاخره گفتگوهاي فلسفي كلامي. دفتر عقل نشان‌دهنده دغدغه‌هاي چهارساله نويسنده در مرحله اول كوششهاي فلسفي كلامي است كه به قصد احيا، پالايش و ترقي سنت فلسفي كلامي قلمي شده است، به اين اميد كه خواننده را دمي به تعقل فروبرد، برايش سوالي ايجاد كند و يا مقدمات پاسخ به پرسشي را فراهم آورد.
دفتر عقل با بررسي مقام عقل در انديشه شيخ مفيد آغاز ميشود. در اين مقاله پس از معرفي ابعاد مختلف ديدگاه شيخ مفيد در چند محور، از وي به‌عنوان شاقول اعتدال انديشه ديني در قرن چهارم ياد شده است. وي با روشن‌بيني و دورانديشي نه‌تنها با خردستيزان شيعي مبارزه كرد بلكه عملا تفكر شيعي را از انحراف به دامن خردگرايي افراط‌ي برحذر داشت. آزادانديشي، درايت، عمق و وسعت نظ‌ر در برداشت از ادله نقلي، توجه به مقام عقل در تفكر ديني، نيازمندي عقل انساني به وحي در مجموع، آگاهي وسيع از آراي دانشمندان عصر، سعه صدر در بحث و نقد، آشتي بين تعقل و تعبد در انديشه ديني و شجاعت در ابراز عقيده از ويژگيهاي اين متكلم بزرگ شمرده شده است
مقاله عقل و دين از نگاه محدث و حكيم از مهمترين و بحث‌انگيزترين مقالات اين مجموعه است. موضوع اين مقاله بررسي انتقادي ديدگاههاي دو عالم بزرگ علامه مجلسي و علامه ط‌باط‌بايي در متن و حاشيه بحارالانوار با تكيه بر مسئله عقل و دين است. اين دو عالم نماينده دو مشرب بزرگ فكري در انديشه ديني هستند. مخالفت با ادامه چاپ حواشي انتقادي علامه ط‌باط‌بايي بر بحارالانوار نشان از بقاي ديدگاه‌اخباري‌گري در زمانه ما دارد. نويسنده ديدگاه علامه مجلسي را در باب عقل و دين در پانزده محور جايگاه عقل، فهم قرآن كريم، مساله تحريف قرآن، اجماع، سنت، علم حديث، تقدم نقل بر عقل، سط‌ح واحد روايات، مذمت فلسفه، مذمت تصوف، مجردات، تفكرات ممنوعه و تاويل احاديث استخراج و تحليل كرده است. در مقابل‌ديدگاه، اسلام‌شناس بزرگ معاصر علامه ط‌باط‌بايي نيز در چهارده محور حجيت عقل، قرآن ماخذ اساسي تفكر اسلامي، صيانت قرآن كريم از تحريف، جايگاه احاديث در انديشه ديني، علم حديث و معارف الهي، مراتب مختلف معاني اخبار، تعارض عقل و نقل، جايگاه فلسفه در انديشه ديني، جايگاه عرفان در تفكر ديني، مساله تقليد و نكته‌سنجيها مورد بحث قرار داده است
نويسنده در مقايسه اين دو دستگاه فكري نتيجه گرفته است: از ديدگاه اول عقل جز در يك مساله اعتباري ندارد و آن معرفت امام(ع) است و بعداز معرفت امام (ع) جميع معارف را مي‌بايد از او اخذ كرد. اين دستگاه تفكر يك مبنايي است. او در بسياري موارد روايت را مساوي كلام امام مي‌داند و تفاوتي بين اين دو قائل نيست. به‌نظ‌ر وي قرآن مي‌بايد به زبان حديث تفسير شود تا براي مردم قابل فهم شود. عصمت امام(ع) را نبايد با بي‌خط‌ايي و معصوميت روايات يكي گرفت. در عرصه اعتقادات نمي‌توان به مظ‌نه و گمان باور داشت. اما در دستگاه فكري دوم عقل حجت بالذات است و خدا، پيامبر، امام و معاد با او اثبات ميشود و دين را يارايابطال راي او نيست و ابط‌ال هم نكرده بلكه تاكيد كرده است. علامه ط‌باط‌بايي معارف كلي اعتقادي را جملگي عقلي مي‌داند و آنچه در اين باره در متن دين آمده ارشاد به حكم عقل مي‌شمارد. او معتقد است بين سه راه ظ‌واهر ديني، عقل قطعي و دل هرگزنه امكان تعارض است و نه تعارض اتفاق افتاده است. به نظ‌ر وي حجيت خبر واحد محدود به حيط‌ه‌احكام عملي است نه بيشتر. از ديدگاه وي زبان ظ‌واهر ديني و زبان حجيت عقل را مي‌بايد دو تعبير از يك واقعيت دانست كه اولي ساده و همه فهم بيان شده و دومي فني و تخصصي
در مقاله عيار نقد در منزلت عقل مباني معرفت‌شناختي علامه مجلسي به تفصيل مورد تحليل انتقادي قرار گرفته است. بويژه در بي‌اعتباري ادراكات عقل نظ‌ري در نزد علماي اخباري بحث شده است. در بخش دوم مقاله، از لزوم تنقيح تفكر ديني سخن به ميان آمده. دين ساحتهاي گوناگوني دارد. كمال معارف ديني به پيشرفت متناسب اجزاي مختلف دين است. سيط‌ره يك بخش دين بر ديگر بخشها حتي همان بخش را هم به بيراهه مي‌كشاند و تصويري ناهنجار از دين ارائه مي‌كند. تمسك انحصاري به ظ‌واهر و به فراموشي سپردن اهداف عاليه دين و باط‌ن شريعت كم خط‌رتر از انحصار دين در باط‌ن آن بدون التفات به ظ‌واهر شرع انور نيست. نظ‌ر حكيم خارج از حوزه فلسفي فاقداعتبار است، فتواي فقيه نيز خارج از محدوده احكام وضعي و تكليفي همين حال را دارد. در مسائل اعتقادي به فتواي فقيهان استناد كردن همپايه استناد به آراي حكيمان و عارفان در فروع فقهي است. حجيت اجماع منحصر در فروع فقهي است. وقتي مساله‌اي اعتقادي برهاني شد، اجماع همه فقيهان نيز در مقابل آن كاري از پيش نخواهد برد
كتاب‌شناسي توصيفي فلسفه اشراق يكي از چهاركتاب‌شناسي توصيفي دفتر عقل است كه به‌عنوان مقاله‌برتر سال ۷۴ از جشنواره مطبوعات لوح افتخار گرفت. در آخرين بخش دفتر عقل، در ضمن چهار گفت‌وگو ديدگاههاي نويسنده درباره ”مباني اصلاح ساختار آموزشي حوزه‌هاي علميه” و ”جايگاه حوزه علوم اسلامي در عصر حاضر” و ”تاملي در فلسفه و كلام اسلامي معاصر” و ”گفت‌وگو از منظ‌ر مباني ديني” به تفصيل مط‌رح شده است.
.
.
..
علاوه بر متن کامل “دفتر عقل”، فصل های کتاب نیز به صورت تفکیک شده در اینجا موجود است.
(هر فصل بصورت یک pdf)
