تأملی در ادعیه مشهور ماه رمضان

این مکتوب در بررسی سند و دلالت برخی ادعیه ماه مبارک رمضان شامل یک مقدمه و پنج بخش به شرح ذیل است:

– دعاهای کوتاه ماه رمضان

– دعای سحر

– دعای افتتاح

– دعای جوشن کبیر

– دعای قرآن به سر شبهای قدر

 

مقدمه

ماه مبارک رمضان ماه تلاوت قرآن و دعا و مناجات است. بهترین دعاها ادعیه‌ی قرآنی و دعاهایی با سند معتبر از رسول خدا (ع) یا ائمه‌ی هدی (ع) است. خواندن دعاهایی که در دلالت اعوجاجی ندارند، ولو توسط علما ساخته شده باشند، – البته بدون انتساب به پیامبر یا ائمه – مشکلی ندارد. حتی می توان با هر زبانی با هر مضون درستی با خدا راز و نیاز کرد.

این مکتوب پاسخ به پرسش‌هایی درباره سند و اعتبار بعضی ادعیه مشهور ماه مبارک رمضان است. پاسخ این پرسشها بجز یکی در سالهای ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ در وبسایت اینجانب منتشر شده، و یکی نیز جدید است. تاریخ نگارش هر قسمت در انتهای آن آمده است. در این مجال، پرسشها حذف شده و پاسخها با ویرایش مختصری در نظمی جدید منتشر می‌شوند.

اینها همه ادعیه‌ی ماه رمضان نیستند، اما مشهورترین دعاهای این ماه مبارک در ادعیه‌ی رایج شیعی محسوب می شوند. مکتوب مشابهی هم درباره دیگر ادعیه و زیارت نامه‌های مشهور تدوین شده که در فرصت بعدی منتشر می شود.

نویسنده همانند برخی علمای اصولی به «قاعده تسامح در ادله سنن» (آسان‌گیری در سند أمور مستحب) مبحوث در علم أصول فقه باور ندارد. این قاعده بر فرض اعتبار تنها ثواب أمور مستحب را تضمین می کرد نه صحت آنها را! پالایش میراث غنی اهل بیت پیامبر (ص) از احادیث ضعیف و خصوصا مجعول از وظایف دینی و علمی آشنایان با این معارف است.

نویسنده از نقد صاحب نظران استقبال می کند.

۲ تیر ۱۳۹۵

 

دعاهای کوتاه ماه رمضان

–  دعای « اللهم ادخل علی اهل القبور السرور» در البلد الامین کفعمی و مجموعه‌ی شهید مرسلا (بدون ذکر سند) از پیامبر نقل شده است. دعا به لحاظ دلالت مشکلی ندارد.

– دعای «یا علیّ یا عظیم یا غفور یا رحیم انت الرب العظیم الذی لیس کمثله شیء» را سید بن طاووس در اقبال با سند خود از تلعکبری از امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) نقل کرده است. دعا به لحاظ دلالت مشکلی ندارد.

– دعای «اللهم ارزقنا توفیق الطاعة وبُعد المعصیة» را کفعمی در مصباح بدون سند از امام زمان نقل کرده است. دلالت دعا لابأس به (بدون اشکال) است.

(۲۰ شهریور ۱۳۹۳)

 

دعای سحر

دعای سحر (اللهم إنی أسألک من بهائک بأبهاه …) را نخستین بار سید بن طاووس (قرن هفتم) با دو سند یکی از طریق شیخ طوسی از حسن بن فضال و دیگری از طریق ابن ابی قره نقل می کند که هر دو از ایوب بن یقطین از امام رضا (ع) نقل کرده اند و ایشان آن را دعای امام باقر (ع) در سحرهای خود معرفی نموده اند. ایوب ین یقطین راوی مباشر این دعا مجهول است، اما مضمون دعا اعوجاجی ندارد و با معارف مسلم قرآنی سازگار است.

(۲۶ تیر ۱۳۹۳)

 

دعای افتتاح

دعای افتتاح (اللَّهُمَّ إِنِّي أَفْتَتِحُ الثَّنَاءَ بِحَمْدِكَ وَأَنْتَ مُسَدِّدٌ لِلصَّوَابِ بِمَنِّکَ …) از قرن پنج در منابع شیعی نقل شده است. شیخ طوسی در دو کتاب تهذیب الاحکام و مصباح المتهجد خود بدون سند و بدون انتساب به ائمه (ع) آن را نقل کرده است.

بعد از وی سید بن طاووس آن را در اقبال با سند از أبو جعفر محمد بن عثمان بن السعيد العمري از نواب امام زمان نقل کرده بدون اینکه به خود امام نسبت داده باشد.

از پنج راوی سند سید بن طاووس، سه نفر آنها با اسامی زیر مجهول هستند: محمد بن ابی قره، أبو الغنائم محمد بن محمد بن محمد بن عبد الله الحسني و أبو بكر أحمد بن محمد بن عثمان البغدادي. سند سید بن طاووس تا محمد بن ابی قره نیز مجهول است.

در قرن دوازدهم ابراهیم بن محسن کاشانی آن را در کتاب الصحیفة الهادیة والتحفة المهدیة بدن هیچ سندی به امام زمان نسبت داده است.

در نتیجه دعای افتتاح فاقد سند معتبر است و انتساب آن به امام زمان قابل اثبات نیست. به لحاظ دلالت – به استثنای اواخر آن – برگرفته از معارف مسلم قرآنی است.

(۱۹ خرداد ۱۳۹۵)

 

دعای جوشن کبیر

دعای جوشن کبیر (اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ بِاسْمِكَ يا اَللّهُ يا رَحْمنُ يا رَحيمُ يا كَريمُ يا مُقيمُ …) را نخستین بار تقی الدین ابراهیم بن علی عاملی کفعمی (م ۹۰۵) در کتاب البلد الامین و سپس در کتاب مشهورش جنة الأمان الواقیة وجنة الایمان الباقیة (المصباح) فصل ۲۸ ص ۲۴۷ تا ۲۶۴ از امام علی بن الحسین زین العابدین (ع) از آباء خود از رسول الله (ص) به تعلیم جبرئیل نقل کرده است. پیامبر در برخی غزواتش از سنگینی زره (جوشن) خود به ستوه آمده بود، جبرئیل از او خواست زره را از تن به در آورد و این دعا را بخواند تا در امان بماند. وی خواص و برکات فراوانی برای این دعا ذکر کرده و در انتها متذکر شده که امام حسین (ع) از سوی پدرش امیرالمومنین (ع) توصیه به حفظ و قرائت این دعا شده است.
مجلسی دعای جوشن را در جلد ۹۱ بحار از کفعمی نقل کرده و ملا هادی سبزواری آن را شرح کرده است (شرح الاسماء الحسنی). این دعا را نباید با جوشن صغیر اشتباه کرد. دعای جوشن کبیر قبل از قرن دهم در کتبی از قبیل مصباح المتهجد شیخ طوسی و اقبال سید بن طاووس نقل نشده است. در مهج الدعوات سید بن طاووس نیز دعای جوشن صغیر آمده نه جوشن کبیر.
کفعمی در مصباح خود سند این دعاء را ذکر نکرده است. سندی در دست نیست تا مورد تحقیق قرار گیرد. جلالت قدر جناب کفعمی ما را از تحقیق سندی دعا بی نیاز نمی کند.
مضمون دعای جوشن کبیر نوعا برگرفته از آیات قرآن و روایات معتبر است و از احادیث موضوعه‌ی غلات نیز نیست. روح توحید بر سراسر آن حاکم است و و با توجه به نظم خاصش از قرن دهم به شدت در میان شیعیان جای خود را باز کرده و به رایج ترین دعای شبهای قدر تبدیل شده است. اگرچه اعتبار سندی آن مبهم است اما علوّ مضمون آن ما را مجاز به قرائتش می کند.

 (۳۰ مرداد ۱۳۹۲)

 

دعای قرآن به سر شبهای قدر

اول. قدیمی ترین کتابی که دعای مذکور در آن نقل شده است امالی شیخ طوسی (م ۴۶۰) است:
أبو محمد الفحام، قال: حدثنی أبو الحسن محمد بن أحمدالهاشمی المنصوری بسر من رأى، قال: حدثنا أبو السرى سهل بن یعقوب بن إسحاق مؤذن المسجد المعلق بصف شنیف بسر من رأى سنة ثمان وتسعین ومائتین، قال: حدثنا الحسن بن عبد الله بن مطهر، عن محمد بن سلیمان الدیلمی، عن أبیه، قال: جاء رجل إلى سیدنا الصادق (علیه السلام)، فقال له: یا سیدی، أشکوا إلیک دینا رکبنی وسلطانا غشمنی، وأرید أن تعلمنی دعاء اغتنم به غنیمة أقضی بها دینی وأکفی بها ظلم سلطانی. فقال: إذا جنک اللیل، فصل رکعتین، اقرأ فی الأولى منهما الحمد وآیة الکرسی، وفی الرکعة الثانیة الحمد وآخر الحشر ” لو أنزلنا هذا القرآن على جبل ” إلى خاتمة السورة، ثم خذ المصحف فدعه على رأسک وقل ” بهذا القرآن وبحق من أرسلته به، وبحق کل مؤمن مدحته فیه، وبحقک علیهم، فلا أحد أعرف بحقک منک بک یا الله ” عشر مرات، ثم تقول ” یا محمد ” عشر مرات ” یا علی ” عشر مرات ” یا فاطمة ” عشر مرات ” یا حسن ” عشر مرات ” یا حسین ” عشر مرات ” یا علی بن الحسین ” عشر مرات ” یا محمد بن علی ” عشر مرات ” یا جعفر بن محمد ” عشر مرات ” یا موسى بن جعفر ” عشر مرات ” یا علی بن موسى ” عشر مرات ” یا محمد بن علی ” عشر مرات ” یا علی بن محمد ” عشر مرات ” یا حسین بن علی ” عشر مرات ” یا حجة ” عشر مرات. ثم تسأل الله (تعالى) حاجتک. قال: فمضى الرجل وعاد إلیه بعد مدة، قد قضى دینه، وصلح له سلطانه، وعظم یساره. (الأمالی، الشیخ الطوسی، الصفحة ٢٩٢، حدیث ۵۷۶)
راویان طبقه اول ودوم روایت سلیمان بن عبدالله دیلمی و پسرش محمد بن سلمیان دیلمی هستند. هر دو از غالیان کذاب هستند، نجاشی: «محمد بن سلیمان بن عبد الله الدیلمی: ضعیف جدا، لا یعول علیه فی شئ» آقای سید ابوالقاسم خویی: «أن محمد بن سلیمان هذا لا یعمل بروایته لتضعیف النجاشی، والشیخ المؤید بتضعیف ابن الغضائری. وکلا طریقی الشیخ ضعیف، أحدهما بأبی المفضل، والآخر بإبراهیم بن إسحاق النهاوندی.» (معجم رجال الحدیث ج ۱۷ ص ۱۳۵-۱۳۹)
به همین دلیل شیخ این روایت جدّا ضعیف را در کتاب دعایی اصلی خود یعنی مصباح المتهجد در اعمال شب قدر نقل نکرده است.

روایت فوق عینا در کتاب امالی ابن الشیخ (ص ۱۸۳) هم نقل شده است. قطب راوندی (م ۵۷۳) در کتاب دعوات خود بدون ذکر نام امام مشخص روایت فوق را بدون سند نقل کرده است. طبرسی (قرن ۶) در مکارم الاخلاق باز بدون سند همین مضمون را از امام رضا (ع) نقل کرده است

دوم. دیگر کسی که این روایت را در آثار خود نقل کرده است جناب سید بن طاووس (علی بن موسی بن جعفر م ۶۶۴) است. ایشان این روایت را در کتاب اغاثة الداعی، جمال الاسبوع و إقبال الأعمال نقل کرده است. کتاب اغاٍثة الداعی در دست نیست

شیخ آقا بزرگ طهرانی در الذریعه (ج ۲ ص ۲۴۹) کتاب اغاثة الداعی را اینگونه معرفی کرده است: «(۹۹۹: إغاثة الداعی) للسید رضی الدین علی بن موسى بن طاوس الحسنی الحلی المتوفى سنه ۶۶۴، یحیل إلیه فی مواضع من کتابه  الاقبال، منها فی شهر رمضان عمل لیله القدر.» آشنایی با تعبیرات شیخ آقا بزرگ در دائره المعارف خود نشان می دهد که ایشان نیز این کتاب را مشاهده نکرده است. در حد اطلاع من این کتاب به زمان ما نرسیده است.
روایت در جمال السبوع (ص ۸۱) فاقد سند است.
اتان کلبرگ در کتاب «کتابخانه سید بن طاووس» کتاب یادشده را اینگونه معرفی کرده است: «۱۶. کتاب اغاثة الداعی واعانة الساعی: الذریعة ج۲ ص ۲۴۹ ش ۹۹۹؛ الاقبال ۱۸۷ و ۴۱۸؛  مهج الدعوات ۱۰۳ ، ۱۴۵، ۲۹۴ ، ۳۲۱-۳۲۰ . مورد نقل شده در اقبال مشتمل بر دو دعای معروف به ” دعاء المصحف الشریف ” است . این دعا در وقتى که قرآن بر سر گذاشته شده خوانده مى شود . در مهج ۲۹۴، کتاب اغاثة به عنوان کتابی که مشتمل بر دعاهایى با انشاء حضرت مهدى (عج) است توصیف شده است.

(Ethan Kohlberg, Medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, ‎E. J. Brill, 1992, Chapter 2: Works of Ibn Tawus) ‎ ترجمه فارسی ص ۶۷

مهمترین کتاب دعایی سید بن طاووس اقبال است. نام کامل این کتاب «کتاب المضمار السباق واللحاق بصوم شهراطلاق الأرزاق وعتاق الأعناق»، و«کتاب الاقبال بالاعمال الحسنة فیما نذکره مما یعمل میقاتا واحدا کل سنة» می باشد اولی درباره اعمال ماه مبارک رمضان و دومی اعمال دیگر ماههای سال است. هر دو کتاب به نام واحد «إقبال الأعمال» در سه مجلد منتشر شده است. بنابراین الإقبال بالاعمال الحسنة کتابی مجزا از کتاب اقبال الاعمال نیست. روایات مورد بحث در صفحات ۳۴۶ و ۳۴۷ جلد اول نقل شده است.

سید بن طاووس مجموعا سه روایت در این زمینه از سه امام نقل کرده است:
روایت اول: ذکر نشر المصحف الشریف ودعائه: رویناه بإسنادنا إلى حریز بن عبد الله السجستانی، عن أبی جعفر علیه السلام قال: تأخذ المصحف فی ثلاث لیال من شهر رمضان، فتنشره وتضعه بین یدیک وتقول: اللهم إنی أسألک بکتابک المنزل، وما فیه وفیه اسمک الأکبر، وأسماؤک الحسنى وما یخاف ویرجى، أن تجعلنی من عتقائک من النار، وتدعو بما بدا لک من حاجة.

اگرچه حریز موثق است، اما در اقبال سند ابن طاووس تا حریز نقل نشده است. کتاب اغاثه نیز به زمان ما نرسیده است. روایت تا دستیابی به سند اغاثه مرسل است. کلینی همین حدیث را با سند زیر روایت کرده است: «عدة من أصحابنا ، عن أحمد بن محمد ، عن محمد بن عيسى ، عن ياسين الضرير عن حريز ، عن زرارة ، عن أبي جعفر (ع )» (کافی، کتاب فضل القرآن، باب النوادر، ج۹، ج۲ ص۶۲۹). اما یاسین الضریر مجهول است و روایت سندا بی اعتبار است، اما مضمون آن لابأس به است. مناقشه ای در عمل به آن نیست.

 روایت دوم: ذکر دعاء آخر للمصحف الشریف: ذکرنا إسناده وحدیثه فی کتاب إغاثة الداعی، ونذکرهاهنا المراد منه، وهو عن مولانا الصادق صلوات الله علیه، قال: خذ المصحف فدعه على رأسک وقل: اللهم بحق هذا القرآن، وبحق من أرسلته به، وبحق کل مؤمن مدحته فیه، وبحقک علیهم فلا أحد أعرف بحقک منک، بک یا الله – عشر مرات. ثم تقول: بمحمد – عشر مرات، بعلی – عشر مرات، بفاطمه – عشر مرات، بالحسن – عشر مرات، بالحسین – عشر مرات، بعلی ابن الحسین – عشر مرات، بمحمد بن علی – عشر مرات، بجعفر بن محمد – عشر مرات، بموسى بن جعفر – عشر مرات، بعلی بن موسى – عشر مرات، بمحمد ابن علی – عشر مرات، بعلی بن محمد – عشر مرات، بالحسن بن علی – عشر مرات، بالحجه – عشر مرات. وتسأل حاجتک، وذکر فی حدیثه إجابه الداعی وقضاء حوائجه.

اسناد این حدیث در اقبال ذکر نشده است. کتاب اغاثة نیز آن‌چنان‌که گذشت به دوران ما نرسیده است. این روایت عینا همان است که شیخ در امالی خود از سلیمان بن عبدالله دیلمی از امام صادق (ع) نقل کرده است و ضعف جدی آن به دلیل کذاب و غالی بودن طبقه‌ی اول و دوم روات آن گذشت.

روایت سوم: ذکر دعاء آخر للمصحف الشریف: ذکرناه بإسنادنا إلیه فی کتاب إغاثة الداعی عن علی بن یقطین رحمه الله، عن مولانا موسى بن جعفر صلوات الله علیهما یقول فیه: خذ المصحف فی یدک وارفعه فوق رأسک وقل: اللهم بحق هذا القرآن، وبحق من أرسلته إلى خلقک، وبکل آیه هی فیه، وبحق کل مؤمن مدحته فیه، وبحقه علیک ولا أحد أعرف بحقه منک. یا سیدی یا سیدی یا سیدی، یا الله یا الله یا الله – عشر مرات، وبحق محمد – عشر مرات، وبحق کل إمام – وتعدهم حتى تنتهی إلى إمام زمانک عشر مرات. فإنک لا تقوم من موضعک حتى یقضى لک حاجتک، وتیسر لک أمرک.

علی بن یقطین موثق است. کتاب اغاثة در دسترس نیست. روایت در کتاب اقبال مرسله محسوب می شود. فاصله سید بن طاووس تا جناب علی بن یقطین بیش از چهار قرن است.
ضمنا مجلسی در بحار روایات اقبال سید بن طاووس را نقل کرده است.

 نتیجه:
یک. دعای نشر قرآن منتسب به امام باقر (ع) سندا ضعیف است، اما به لحاظ مضمون لابأس به و قابل عمل است.

 دو. دعای قرآن به سر مسندا تنها از جانب شیخ طوسی (قرن ۵) در کتاب امالیش نقل شده است.

سه. سید بن طاووس اگرچه گفته است سند خود را در کتاب اغاثة الداعی آورده است، اما این کتاب به زمان ما نرسیده است.

 چهار. روایات قرآن به سر و توسلات ذیل آن از قطب راوندی در دعوات، طبرسی در مکارم الاخلاق، و سید بن طاووس در جمال الاسبوع و اقبال الاعمال مرسلا به امام صادق، امام کاظم و امام رضا (علیهم السلام) نسبت داده شده است

پنج. تنها روایت مسند که همان نقل امالی شیخ طوسی باشد و به امام صادق (ع) نسبت داده شده است روات طبقه اول و دوم آن غلات کذاب هستند و سند روایت جدّا ضعیف است و به هیچیک از روایات محمد بن سلیمان دیلمی به تصریح نجاشی اعتنایی نیست.

شش. احتمال اینکه روایات مرسل همگی گرته برداری از همین روایت جعلی به غایت ضعیف باشد بسیار قوی است.

هفت. عدم نقل این روایت در قدیمی ترین و معتبرترین منبع دعایی شیعه یعنی کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی بر تضعیف این روایت جعلی می افزاید.

هشت. بسیار مستبعد است که امام جعفر صادق (ع) به اصحابش فرموده باشد در شب قدر بجای خواندن خدایی که از رگ گردن به شما نزدیکتر است، برای برآوردن حاجتتان ده بار بگویید الهی بجعفر بن محمد.

 نُه. اصحاب طراز اول هر یک از ائمه بعد از امام ششم از امام بعدی خبر نداشتند و به همین دلیل فرق فراوانی از قبیل واقفیه و فطحیه و غیر ایشان در میان اصحاب ائمه پدیدار شد. یقینا در زمان امام صادق (ع) اسم شش امام بعدی غیر از امام کاظم (ع) بر زبان ایشان رانده نشده است و اصحاب ایشان از نام ائمه‌ی بعدی اطلاع نداشته اند.

 ده. پیامبر(ص) اسامی ائمه‌ی اثنی عشر غیر از علی بن ابی طالب (ع) را یقینا اعلام نفرموده اند. این‌گونه روایات همانند روایات خلفای راشدین همگی در ازمنه‌ی بعدی ساخته و به پیامبر (ص) نسبت داده شده است. بحث از عدد ۱۲ و قائم آل محمد موضوع دیگری است که حتی اهل سنت نیز مستفیضا نقل کرده اند.

 یازده. هیچ امامی جز به نام امام بعد از خود تصریح نکرده است. روایات مخالف این معنی بعدا ساخته و به ساحت ائمه نسبت داده شده اند.

دوازده. قرآن را باید تلاوت کرد، در آن تدبر نمود و به تعالیمش عمل کرد. دعای قرآن به سر شبهای قدر از مجعولات غلات کذاب و مایه‌ی وهن مذهب است.
والحمدلله

(۲ شهریور ۱۳۹۲، ویرایش دوم تیر ۱۳۹۵)