حقوق زنان و نوانديشی دينی
پیشینه بحث:
تا أواخر دهه هفتاد در موضوع حقوق زنان کم و بیش همانند اساتیدم در چارچوب تفکر سنتی سلوک کرده‌ام. از اوایل دهه هشتاد نواندیشانه به مسئله نگریسته‌ام. چارچوب نظری عمومی این روش در دو بحث زیر آمده است: از اسلام تاریخی به اسلام معنوی (شهریور ۱۳۸۰) و حقوق بشر و روشنفکری دینی (تیر ۱۳۸۲). اما به شکل خاص در این مطالب مستقلا به حقوق زن پرداخته‌ام: روشنفکري ديني و حقوق زنان (شهریور ۱۳۸۲)؛ حقوق زنان در آخرت – مطالعه قرآني كلامي (بهار ۱۳۸۴)؛ حقوق زنان در اسلام معاصر (اردیبهشت ۱۳۸۶)؛ نگاهی به حقوق زن در اسلام (بهمن ۱۳۹۲)؛ حقوق زنان در اسلام از منظر اجتهاد در مبانی و اصول (دی ۱۳۹۲)؛ تاملی در مسئله‌ی حجاب (تیر- مهر ۱۳۹۱)، تحول در نگرش سیاسی و دینی به حجاب (بهمن ۱۳۹۶). جامع‌ترین کارم در این موضوع نیز عبارت است از: بازخوانی حقوق زنان در اسلام، «عدالت مساواتی» بجای «عدالت استحقاقی» (مهر ۱۳۹۰). آراء فقهی را در این فهرست نیاورده‌ام.
تفکر سنتی
در عرصه حقوق زنان در اسلام معاصر دو تفکر سنتی و نواندیشانه در مواضع متقابلی موازی هم فعالیت میکنند. عصاره تفکر سنتی را می‌توان در محورهای زیر خلاصه کرد: «عدالت استحقاقی» جان‌مایه احکام شرعی در حوزه حقوق زنان شرط لازم و کافی استیفای حقوق زنان است. این حقوق به نحو جامع و مانع در احکام شرعی رعایت شده است. زن در فطرت و آفرینش از ظرفیتهای خاصی برخوردار است که متناسب با وظیفه خطیر مادری و تربیت فرزند از عواطف و احساسات بیشتر برخوردار است و وضعیت بدنی و روانی نوع زن تناسبی با وظایف سنگین اجتماعی از قبیل زمامداری، قضاوت، امامت و مرجعیت ندارد. تفاوت حقوقی زن و مرد عین عدالت است و در حقوق کمتر در طلاق، حضانت، ارث، دیه، شهادت، قصاص، تمکین و … هیچ ظلمی به زن نشده است، بلکه با نفقه و مهریه و برداشتن تکلیف جهاد و جمعه و برخی عبادات در زمان قاعدگی به زن ارفاق نیز شده است. بنابراین در آیات قرآن و روایات معتبر و فتاوای فقها که احکام دائمی و ثابت اسلام هستند حقوق زن بطور کامل رعایت شده است. مهم استنباط دقیق از کتاب و سنت در چارچوب اجتهاد در فروع است.
از جمله متفکرینی که در چارچوب تفکر سنتی حقوق زن را تبیین کرده‌اند عالمان زیر هستند: آقایان محمد حسین طباطبایی در تفسیر المیزان در مباحث مستقلی که به این مهم پرداخته علاه بر تفسیر آیات مرتبط؛ مرتضی مطهری در کتابهای «نظام حقوق زن در اسلام» و «مسئله حجاب»؛ روح‌الله موسوی خمینی در فتاوای شروط ضمن عقد، حق انتخاب کردن و انتخاب شدن مجلس شورای اسلامی، جواز دانشگاه مختلط، حق کارکردن زن خارج از خانه با رعایت موازین اسلامی؛ استاد حسینعلی منتظری نجف‌آبادی در کتاب «دراسات فی ولایت الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة» (مبانی حکومت اسلامی و فقه دولت اسلامی) در بحث شرط مرد بودن والی و قاضی؛ و استاد عبدالله جوادی آملی در کتاب «زن در آینه جلال و جمال». عالمان یادشده در زمره اصلاح‌طلب‌ترین عالمان طیف سنتی هستند. آن سر این طیف عالمانی از قبیل آقا محمدکاظم یزدی در العروة الوثقی و اکثر مراجع تقلید معاصر هستند که فتاوای سخت‌گیرانه‌تر و آراء بسته‌تری از عالمان یادشده دارند.
اسلام نواندیش
از جمله پیش کسوتان تفسیرنواندیشانه از حقوق زنان فضل الرحمن اسلام‌شناس پاکستانی آمریکائی در دو کتاب «موضوعات اصلی در قرآن» (Major Themes of the Qur’an) و «اسلام و تجدد» (Islam and Modernity) است. او معتقد است روح قرآن تساوی حقوق جنسی است و پیامبر در حد وسع در این مسیر گام برداشته است. در حوزه جواز زمامداری زن محمد مهدی شمس الدین فقیه لبنانی در کتاب «جواز زمامداری زن» (جواز التولی للمرأة) و در مورد جواز قضاوت زن نعمت الله صالحی نجف آبادی در مقاله «قضاوت زن در فقه اسلامی» قدمهای موثری برداشته‌اند.
آقای یوسف صانعی در برخی احکام شرعی زنان در چارچوب فقه سنتی فتاوی متفاوتی صادر کرده است از جمله تساوی دیه و قصاص زن و مرد و جواز خُلع بدون نیاز به رضایت مرد در صورت بخشش مهریه از سوی زن (طلاق از سوی زن). احمد قابل نیز آرائی بر مبنای خاصش شریعت عقلانی در کتاب مجازی احکام بانوان در شریعت محمدی ابراز کرده است.
آنچه در اینجا بیان می‌شود آراء شخصی نویسنده است.
در تفاوت بدنی و روانی زن و مرد تردیدی نیست، اما در اینکه اینگونه تفاوتها مبنای تبعیض حقوقی است تردید جدی است. اصل عدالت که اصلی ماقبل دینی است اقتضا می کند که انسانها علیرغم تفاوتهای جنسی، نژادی، رنگ، ملیت، پایگاه اجتماعی، دین و مذهب و عقیده از آن حیث که انسانند از حقوق مساوی انسانی برخوردار باشند. تساوی حقوقی انسان از آن حیث که انسان است یک مبنای انسان‌شناختی است که در قرون اخیر مورد شناسایی و باور انسان قرار گرفته است. این اصل تا کنون مورد قبول تفکر سنتی قرار نگرفته است.
از تساوی حقوقی انسانها با اعتراف به تفاوت جنسی و غیر آن به تساوی بنیادی یاد می‌شود در مقابل مساوات تناسبی. بر أساس دو مبنای تساوی دو گونه عدالت داریم: عدالت مساواتی و عدالت استحقاقی. تفکر سنتی به تبع تفسیر قدیم از ارسطو به مساوت تناسبی و عدالت استحقاقی قائل است. هرکه به اندازه استعداد و ظرفیت وجودیش حقوقی دارد. حق کمتر به برده و زن عین عدالت است. اما بر أساس تفسیر جدیدی از ارسطو می‌توان و باید با تساوی بنیادی و عدالت مساواتی آیات و روایات را قرائت کرد.
در آیات قران کریم و روایات معتبر پیامبر و ائمه حداقل دو گونه متن در دست است: متونی که ظاهرشان با تساوی بنیادی و عدالت استحقاقی سازگار است، در پنج دسته قابل دسته بندی هستند:
دسته اول: آفرینش زن و مرد از گوهر واحد و انکار ضمنی فضیلت جنسیتی: آیه ۱۳ سوره حجرات: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّـهِ أَتْقَاكُمْ. «ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیرهها و قبیلهها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید؛ (اینها ملاک امتیاز نیست،) گرامیترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست». (حجرات ۱۳)
خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً (نساء ۱) «همه شما را از یک نفس آفرید؛ و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد؛ و از آن دو، مردان و زنان فراوانی (در روی زمین) منتشر ساخت.»
دسته دوم: رفتار یکسان خداوند در آخرت با زن و مرد و عدم دخالت جنسیت در رستگاری: مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ. (نحل ۹۷) «هر کس کار شایستهای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مؤمن است، او را به حیاتی پاک زنده میداریم؛ و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام میدادند، خواهیم داد». در آیه ۳۵ سوره احزاب ده صنف از زنان و مردان مؤمن شمرده شده اند که مورد مغفرت و پاداش عظیم الهی واقع می شوند. در اینجا هم تساوی کامل برقرار است و جنسیت هیچ محلی از إعراب ندارد.
دسته سوم: تساوی در حقوق و تکالیف: وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّـهَ وَرَسُولَهُ أُولَـٰئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّـهُ. (توبه ۷۱) «مردان و زنان باایمان، ولیّ یکدیگرند؛ امر به معروف، و نهی از منکر میکنند؛ نماز را برپا میدارند؛ و زکات را میپردازند؛ و خدا و رسولش را اطاعت میکنند؛ بزودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرارمیدهد».
دسته چهارم: تساوی در عقاب و ثواب دنیوی و اخروی. آیات ۵ و ۶ و ۲۵ سوره فتح و آیات ۱۲ و ۱۳ سوره حدید زنان و مردان را یکسان و مساوی مشمول ثواب و عقاب معرفی می کند. آنچنانکه آیات ۳۸ مائده و آیات ۲، ۳ و ۲۶ سوره نور مجازات دنیوی مرد و زن مساوی و بدون تفاوت برمی شمرده شده است.
دسته پنجم: تساوی در زندگی زناشوئی. هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ (بقره ۱۸۷) «آنان لباس شمایند و شما لباس ایشانید». این تصویر در آیه ۲۱ سوره روم نیز تکرار می شود: خلقت زن و مرد از آیات الهی است و وجود هر یک برای دیگری مایه آرامش، مودت و رحمت شمرده شده است.
نفد تفکر سنتی از منظر اسلام نواندیش
متونی که ظاهر در عدالت استحقاقی و تساوی تناسبی هستند، شش نمونه:
اول.”وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ”. (بقره ۲۲۸) «و برای آنان (زنان)، همانند وظایفی که بر دوش آنهاست، حقوق شایستهای قرار داده شده؛ و مردان بر آنان برتری دارند.»
دوم. وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّـهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ لِّلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبْنَ وَاسْأَلُوا اللَّـهَ مِن فَضْلِهِ. (نساء ۳۲) «برتریهایی را که خداوند برای بعضی از شما بر بعضی دیگر قرار داده آرزو نکنید! مردان نصیبی از آنچه به دست میآورند دارند، و زنان نیز نصیبی؛ و از فضل خدا طلب کنید.»
سوم. الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّـهُ بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ. (نساء ۳۴) «مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، بخاطر برتریهایی که خداوند برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است، و بخاطر انفاقهایی که از اموالشان (در مورد زنان) میکنند…»
چهارم. أَوَمَن يُنَشَّأُ فِي الْحِلْيَةِ وَهُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُبِينٍ. (زخرف ۱۸) «آیا کسی را که در لابلای زینتها پرورش مییابد و به هنگام جدال قادر به تبیین مقصود خود نیست (فرزند خدا میخوانید)؟!»
پنجم. حدیث صحیح بخاری از پیامبر: قال رسول الله (ص): “لن يفلح قوم ولوا أمرهم امراءة “ «من زماني نسبت به اصحاب جمل در شك بودم كه آيا حق با آنان است و بايد به همراه آنان به جنگ بروم يا نه، در آن هنگام خداوند مرا به وسيله كلامي از پيامبراكرم (ص) سود رساند و از افتادن در دام فتنه رهايي بخشيد. زماني كه به آن حضرت خبر رسيد دختر كسري حكومت اهل فارس را بر عهده دارد فرمود: هرگز رستگار و پيروز نخواهد شد قومي كه زني را به حكومت خويش انتخاب كنند.»
ششم. خطبه امام علی (ع) در نهج البلاغه درباره نقصان زنان بعد از جنگ جمل: “معاشر الناس، ان النساء نواقص الايمان، نواقص الحظوظ، نواقص العقول . فأما نقصان ايمانهن فقعودهن عن الصلاة و الصيام في أيام حيضهن. و أما نقصان عقولهن فشهادة امرأتين كشهادة الرجل الواحد. و أما نقصان حظوظهن فمواريثهن علي الانصاف من مواريث الرجال . فاتقوا شرار النساء و كونوا من خيارهن علي حذر. و لاتطيعوهن في المعروف حتي لا يطمعن في المنكر.” اميرالمؤمنين (ع) پس از جريان جنگ جمل در خطبه اي می فرمايد: “اي مردم همانا زنان هم از نظر ايمان و هم از جهت بهره و هم از موهبت عقل در رتبه اي كمتر از مردان قرار دارند; اما گواه بر كمبود ايمانشان بر كنار بودن از نماز و روزه در ايام عادت است، و اما گواه بر نقصان عقل آنان اين است كه شهادت دو نفر آنان معادل گواهي يك مرد است، اما گواه بر کمبود بهره شان ارثشان نصف ارث مردان است. پس از زنان بد بپرهيزيد و مراقب نيكان آنان باشيد، در كارهاي نيك تسليم آنان نباشيد تا در كارهاي بد انتظار اطاعت از شما نداشته باشند.”
در تفکر سنتی متون تبعیض حقوقی را اصل گرفته و متون تساوی حقوقی زن و مرد را به قرینه متون تبعیض از ظهور خود خارج کرده بر تبعیض حقوقی حمل کرده‌اند. در تفکر نواندیش متون گونه تساوی حقوقی زن و مرد را أصول و قواعد جاودانه نگاه اسلام به مقوله جنسیت دانسته، متون تبعیض حقوقی را ناظر به شرایط خاص زمانی مکانی صدر اسلام و از احکام موقت به حساب آورده است. علاوه بر متون نقلی مذکور اصل عدالت مساواتی از جمله مستقلات عقلیه دلیل دیگر اسلام نواندیش است. به تفصیلی که در مقاله بازخوانی حقوق زنان بیان کرده‌ام.
مفسران، محدثان، فقیهان، متکلمان همگی مرد بوده‌اند. نگاه مردسالارانه متعلق به ایشان است نه لزوما متعلق به خدا و رسول و ائمه. به جای نگاه مردسالارانه که ویژگی غالب تفکر سنتی در حقوق زنان است باید نگاهی انسانی به زن و مرد داشت. اسلام نواندیش مخالف مردسالاری (یا زن‌سالاری) و مدافع نگرش انسانی است.
سخنرانی مجازی به دعوت جمعی از دانشجویان ایرانی خارج از کشور
یکشنبه ۵ آذر ۱۳۹۶، ۲۶ نوامبر ۲۰۱۷
