علم و دین، مطالعه موردی بازرگان

خبرگزاري دانشجويان ايران – تهران

سرويس سياسي

همایش علمی دهمین سالگرد درگذشت مهندس بازرگان حسینیه ارشاد
همايش علمي بزرگداشت دهمين سالگرد درگذشت مهندس بازرگان . . . . . . . محسن كديور در سخناني با عنوان “علم و دين” با تكيه بر ديدگاه بازرگان به گزارش شفاهي مقاله‌ي خود پرداخت و با بيان اينكه بازرگان از مروجان دين در جامعه‌ي ايران و پيشكسوت اين ترويج در دانشگاه‌ بوده است، افزود:‌ تعارض ميان علم و دين، از نيم قرن پيش كه دانشگاه پا گرفت و چند نسل دانشگاه رفت و علم در جامعه راه يافت در ايران مطرح شد.

به گفته وي بازرگان از كساني است كه هم علم داشت و هم به دين معتقد بود و در تحصيل علم، دينش را از دست نداد.

كديور مهمترين كتاب بازرگان را “راه طي شده” خواند و ياد‌اور شد كه تز بازرگان در آن كتاب طرح اين پرسش بود كه “راهي كه انبياء طي كردند با راهي كه بشر پيموده‌ است چقدر متناسب است؟” بازرگان در پايان اين كتاب نتيجه مي‌گيرد كه مقصد واحد است و بشر به تدريج به آن مي‌رسد.

به اعتقاد اين پژوهشگر، ديگر كتب بازرگان نيز بر اساس برداشتهاي علمي براي تبيين دين به تحرير درآمده است.

رييس انجمن دفاع از آزادي مطبوعات با تاكيد بر اينكه اين مسائل از سوي بازرگان در زماني مطرح مي‌شد كه رفتار ديني و انتساب به دين ارزش محسوب نمي‌شد و حتي دينداري و جهل توام با هم خوانده مي‌شدند، افزود: بازرگان عكس آن را ثابت كرد و به تدريج ميان دانشگاهيان ايران و جهان اسلام آن را رواج داد و از محفل علم، پايگاه محكمي براي دين يافت.

همایش علمی دهمین سالگرد درگذشت مهندس بازرگان حسینیه ارشاد
كديور گفت: بازرگان به عيني كردن واقعيات ديني پرداخت و اين كار را از مطهرات آغاز كرد و مرز ميان ماديات و مجردات را برداشت. او با اصول ترموديناميك اثبات كرد كه از ميان ماديات مي‌توان به معنويات رسيد.

وي به كتب “باد و باران” و ”سير نزول قرآن” بازرگان براي نشان دادن اعجاز كتاب الهي اشاره و خاطرنشان كرد:‌ خدمت بازرگان در ترويج دين ميان دانشگاهيان قابل تقدير است.

كديور در عين حال گفت كه به عنوان يك شاگرد، نگاهي دوباره و منتقدانه به انديشه‌هاي بازرگان مي‌اندازد و افزود: در رابطه‌ي “علم و دين” سه رويكرد ميان تمامي بشر وجود دارد: نخستن رويكرد تعارض كه ديني بودن را علمي نبودن و علمي بودن را ديني نبودن مي‌پندارد كه طرفداران آن دين را نوعي افيون مي‌پندارند. رويكرد دوم تمايز قلمروهاست كه بر اساس اين تمايز (علم در عرصه‌ي كشف حقايق و دين در قلمرو زندگي فردي) ، تعارضي ميان آنها قائل نمي‌شود. رويكرد سوم دين و علم را دو امر مكمل هم مي‌داند و قلمرو واحدي دارد.

اين مدرس دانشگاه با بيان اينكه بازرگان به يك رويكرد سوم معتقد بوده است، از نگاه منتقدان اين رويكرد به ذكر نكاتي پرداخت و گفت: بازرگان همواره معارف علمي را با زبان ديني تبيين كرده و رويكرد علمي با توجيه ديني داشته است، در واقع با فرمولهاي ترموديناميك به اثبات بسياري از حقايق ديني پرداخته است.

رييس انجمن دفاع از آزادي مطبوعات با تاكيد براينكه بازرگان حربه‌ي ضد علم بودن اسلام را خنثي كرد به طرح اين پرسش پرداخت كه آيا راه بازرگان قابل پيمودن و ادامه است يا خير؟.

وي در پاسخ به اين سوال گفت:‌از نگاه عمومي راه بازرگان راه مقدسي است كه بايد ادامه يابد ولي ميان نظريه پردازان “علم و دين” نمي‌توان روش بازرگان را پيمود، به عبارت ديگر بازرگان اگرچه به لحاظ علمي موفق بود ولي از زاويه علم ديگري به جز علم او نمي‌توان به اثبات آنچه كه اثبات نمود، پرداخت ، چون علم دچار تحول شده و كار بازرگان تنها در مقطع خود قابل دفاع بود. با اين وجود نمي‌توان ارزش كار بازرگان را فراموش كرد.

________________________________________

تهران- خبرگزاري كار ايران

محسن كديور در همايش علمي فرهنگي بزرگداشت مهندس بازرگان، وي را يكي از مروجين بزرگ دين در ميان تحصيل كردگان ايراني دانست و گفت: هيچكس به اندازه بازرگان در ترويج دين ميان دانشگاهيان نقش ايفا نكرده است.

به گزارش خبرنگار “ايلنا”، محسن كديور سخنانش را به بررسي انديشه مهندس بازرگان در وضعيت ميان علم و دين اختصاص داد و گفت: بحث تعارض علم ودين در جامعه ما تا حدود نيم قرن قبل مطرح نشده بود.

وي افزود: اين تعارض در جامعه‌‏اي آشكار شد كه دانشگاه پاگرفته بود و علم به متن جامعه راه يافته بود.

كديور با بيان اينكه مهندس بازرگان پس از پايان تحصيلاتش در اروپا و بازگشت به ايران در جامعه آن زمان نخستين فردي بود كه هم دين داشت و هم به علم اشرف پيدا كرده بود، خاطر نشان كرد: او با تحصيل علوم جديد نه تنها دين خود را از دست نداده بود، بلكه داراي سبك جديد در نگاه علمي به دين شده بود.

وي ضمن اشاره به كتاب “راه طي شده” مهندس بازرگان، گفت: بازرگان در اين كتاب اين سوال را مطرح مي‌‏كند كه آيا راهي كه انبياء طي كرده‌‏اند، با راهي كه بشر با پاي خود طي كرده است، چه تناسبي با هم دارد؟ آيا متفاوت است و خود چنين نتيجه مي‌‏گيرد كه مقصد واحد است و بشر به تدريج به همان جايي مي رسد كه انبياء ارايه كرده بودند.

كديور ادامه داد: پس از “راه طي شده”، بازرگان، كتاب “عشق و پرستش” را منتشر كرد. در اين كتاب اولين برداشت علمي به دين مطرح مي‌‏شود و كوشش مي‌‏شود كه يكي از مهمترين مسايل اديان يعني پرستش خدا با بيان علم امروزي تعمين مي‌‏شود كه بازرگان در اين تعبير موفق بود.

اين روشنفكر ديني اظهار داشت: بازرگان زماني اين مسايل را مطرح كرد كه اسم بردن از دين و رفتار ديني ارزش شمرده نمي‌‏شد. بازرگان در اين كتاب ثابت كرد كه نه تنها دين با جهل همراه نيست، بلكه مي‌‏توان با رويكردهاي علمي، ايمان را تقويت كرد.

كديور با بيان اين كه بازرگان در كتاب “ذره بي‌‏انتها” نيز اين تز را دنبال كرد كه مي‌‏توان از محل علمي، جايگاه مستحكمي براي دين ايجاد كرد، تصريح كرد: پس از آن بازرگان وارد علمي كردن احكام و مباني فقهي شد و توانست به جامعه تحصيل كرده، اثبات كند كه اين احكام داراي پشتيباني علمي هستند.

وي افزود: بازرگان در تحقيقات بعديش توانست نشان دهد كه بسياري از پديده‌‏هاي طبيعي كه در قرآن ذكر شده است، با تكيه بر علم جديد قابل اثبات است و بر اين اساس توانست اعجاز قرآن را در اين زمينه نشان دهد.

محسن كديور در ادامه سخنانش ضمن ارزيابي تأثير ديدگاه مهندس بازرگان بر تئوري‌‏هاي مطرح، درباره نسبت علم و دين، سه رويكرد را در مورد اين امر قابل بيان دانست و گفت: رويكرد اول؛ رويكردي تعارض است و منتقدين به اين رويكرد علم و دين را متعارض مي‌‏دانند.

وي افزود: رويكرد دوم؛ رويكرد تمايل قلمروهاست. به اين معنا كه علم و دين در دو قلمرو كاملاً متفاوت قرار دارد و به همين دليل با هم تعارض پيدا نمي‌‏كنند.

وي رويكرد سوم را چنين بيان كرد: اين رويكرد علم و دين را دو امر متفاوتي مي‌‏دانند كه قلمرو واحدي دارند كه در تعبير مختلف از يك امر واحد دارند. يكي تبيين علمي و ديگري بينش الهياتي و علمي.

كديور انديشه بازرگان را متعلق به رويكرد سوم دانست و گفت: اين رويكرد با اين انتقاد مواجه است كه آيا اگر به علم مورد نظر بازرگان قايل نباشيم و از زاويه علم ديگري به دين بنگريم، آيا باز هم به نتايج بازرگان مي‌‏رسيم؟ اگر بپذيريم كه دين ثابت است و علم متغير؛ بي‏شك به اين امر نمي‌‏رسيم.

وي افزود: تلاش مهندس بازرگان به لحاظ تئوريك و علمي در مقطع خود قابل دفاع است، اما در دوران پس از او قابل اتكاء و پيگيري نخواهد بود.

كديور در پايان خاطر نشان كرد: اين انتقاد به مهندس بازرگان به هيچ وجه از ارزش تلاش‌‏هاي وي در ترويج دين در جامعه تحصيل كرده، نمي‌‏كاهد.

________________________________________

روزنامه شرق ۳۰/۹/۸۳

شرق، فرنوش اميرشاهى: دهمين سال درگذشت مهندس «مهدى بازرگان» بهانه اى شد تا انديشه هاى اين شخصيت سياسى و فرهنگى معاصر با ديدى علمى و فرهنگى در همايش دوروزه مورد بحث و بازبينى قرار گيرد. . . . . . . . «محسن كديور» پشت تريبون قرار گرفت تا با موضوع «علم و دين» از ديدگاه مهندس بازرگان سخن بگويد. وى با تاكيد بر اينكه بازرگان يكى از مروجين بزرگ دين در ميان تحصيلكردگان ايرانى بوده است، گفت: «مهندس بازرگان در اين زمينه پيشكسوت بوده است. در اينجا يك نكته هم قابل اشاره است و آن اينكه مراد از علم، علم در جامعه مدرن است. چون در گذشته جامعه ما با علم به معناى مدرن آن آشنايى نداشته است و بنابراين تعارضى نيز بين علم و دين نبود ولى در جايى كه دانشگاه پا گرفت، تعارضات نيز به وجود آمد.» كديور آنگاه به تحصيلات دانشگاهى بازرگان در اروپا حدود ۷۰ سال قبل اشاره كرد و افزود: «وقتى ايشان از اروپا بازگشت هم دين داشت و هم به علم روز مسلح بود و صاحب فكر تازه براى تعريف دين به زبان علمى شد.» وى آنگاه به كتاب «راه طى شده» مهندس بازرگان اشاره كرد و افزود: «در اين كتاب مى پرسد راه انبيا با راهى كه بشر طى كرده چقدر تفاوت دارد؟ و اين سئوالى كه پيگيرى مى شود اثبات آن است كه مقصد كجاست. كتاب بعدى «عشق و پرستش» يا «ترموديناميك انسان» اولين اثر علمى است كه كوشش مى كند يكى از مهمترين مسائل اديان يعنى پرستش خداوند را با زبان علمى تعريف كند و به نظر مى رسد كه موفق بوده است چون در آن زمان شخصيت هاى علمى اين كتاب را مى پذيرند. او در واقع اثبات كرد كه با ديد علمى مى توان ادله دينى را اثبات كرد. در كتاب سوم يعنى «ذره بى انتها» نيز مهندس بازرگان نشان داد كه مى توان از مسائل علمى براى دين پايگاه محكمى ايجاد كرد.» كديور در ادامه سخنانش كتاب «مطهرات اسلام» مهندس بازرگان را نام برد و گفت: «با اين كتاب، ايشان وارد حوزه ديگرى شد و به علمى كردن شرعيات و مباحث فقهى روى آورد. بازرگان ثابت كرد كه مسائلى مثل مطهرات، آب جارى و امثال آن دليل علمى دارند و خرافه نيست.» كديور ادامه داد: «در مقاله «ضريب تبادل ماديات و معنويات» مهندس بازرگان توانست مرز ميان ماديات و معنويات را بردارد و اين كوشش با كتاب «پراگماتيسم در اسلام» و تحقيق «باد و باران» ادامه يافت. ايشان نشان دادند نظم قرآن علمى است و مى توان آن را روى منحنى ها نشان داد.» كديور در بخش ديگرى از سخنانش به ارزيابى انتقادى از نقش مهندس بازرگان در تئورى هاى علم و دين پرداخت و گفت: «مهندس بازرگان بيشتر متمايل به رويكرد مكمل بودن علم و دين است و علم و دين را معاون و كمك حال همديگر معرفى مى كند. اما معتقدين به اين رويكرد نكاتى را ذكر كرده اند كه در آثار مهندس بازرگان وجود ندارد؟ آنها مى گويند علم و دين دو زبان متفاوت دارند اما آثار مرحوم بازرگان كوشيده است معارف دينى را با بيان علمى مطرح كند. اگر ترموديناميك را از اين بخش حذف كنيم، حلقه اتصالى آثار ايشان از بين رفته است. درواقع ايشان مثل دكتر شريعتى چندان ميانه اى با فلسفه نداشتند و اين نقد بر آنها وارد است.» «محسن كديور» در پايان سخنانش خاطرنشان كرد: «بازرگان اگرچه به لحاظ علمى موفق بود و توانست دين را به ميان دانشگاهيان بياورد اما ريزه كارى ها در حوزه علم و دين را ناديده گرفت و جاى انتقاد فراوان دارد. در واقع با متحول شدن علم در مقاطع مختلف ديگر مكمل بودن علم و دين قابل استفاده نخواهد بود. درواقع كار مهندس بازرگان در مقطع خود قابل دفاع است ولى در دوران پس از او نمى توان از آن دفاع كرد.»