جهاد دفاعی و ابتدائی، جنگ در ماههای حرام و مسجدالحرام

پرسش:
ایا به نظر شما در اسلام جهاد  ابتدایی داریم یا خیر؟
اگر  جواب حضرتعالی  بله باشد بنده دیگر  سوالی  ندارم و لی اگر جواب  منفی بود در مورد این ایه  سوال داشتم:
يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ‏ فيهِ قُلْ قِتالٌ‏ فيهِ كَبيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا يَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دينِكُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُون ( سوره بقره آیه‌ی ‏۲۱۷)
طبق منطق قرآنی دفاع  هر موقع باشد و در  هرجا حتی اگر مسجد الحرام باشد  محدود به زمانی  نیست.
حالا اگر منظور این آیه  دفاع باشد آیا در این ماهها نباید  دفاع کرد؟  و اگر منظور غیر دفاع است آیا بعد از این ماه ها میتوان  جنگ غیر دفاعی کرد؟
اصلا آیا این تقسیم بندی که جنگ یا دفاعی است یا تهاجمی است درست است یا میتوان تقسیم بندی دیگری هم در نظر گرفت؟ مثل این آیه که اگر دو گروه مومنان باهم جنگ کردند و دیگری  بغی بر دیگری کرد باید با ان ها  جنگید؟ مثلا بگوییم  جنگ  تادیبی هم داریم .

 

پاسخ:
ضمن تشکر از پرسشهای خوبی که مطرح کرده اید، پاسخ آنها به شرح زیر است:

الف. تقسیم جنگ با غیرمسلمانان بخصوص مشرکان به جهاد ابتدائی (جهاد تهاجمی به قصد دعوت به اسلام) و جهاد دفاعی تقسیمی فقهی است.
اگر جهاد را منحصرا دفاعی بدانیم تعریف «جهاد دفاعی»  لزوما با تعریف جهاد دفاعی در تقسیم ثنائی  پیشین یکسان نیست. چرا که در این همانی جهاد و جهاد دفاعی دفاع اعم از دفاع در مقابل تهاجم فیزیکی و حمله به بنیانهای فرهنگی جامعه است، بنابراین جهاد برای گسستن زنجیرهای خرافات و جهالت و ستم جهاد دفاعی محسوب می شود.
در عالَم نظر جهاد صرفا «جهاد دفاعی» است. جهادهای قرآن و عصر پیامبر (ص) دفاعی بوده است، اما آنچه پس از پیامبر به عنوان جهاد صورت گرفته است بویژه از سال ۴۰ هجری به بعد دشوار است صرفا بر جهاد دفاعی حمل شود.
این جهاد دفاعی ممکن است بلافاصله در برابر تهاجم مشرکین آغاز شود و یا  با فاصله‌ی زمانی بعد از تهاجم مشرکین  صورت بگیرد.

ب. اما جنگ در ماههای حرام
مشرکان جنگیدن در چهار ماه ذی القعده، ذی الحجه، محرم و رجب را حرام می دانستند. قرآن کریم این رسم را در قبال ایشان محترم می دارد و جنگیدن (آغاز به جنگ) را در این ماهها گناه می شمارد (بقره  ۲۱۷ و توبه  ۵) ، اما در دو مورد جنگیدن در ماه های حرام مجاز است: اول دفاع در مقابل تهاجمی که در این ماهها صورت گرفته است، چرا که دفاع مطلقا جائز است و هیچ محدودیت زمانی ندارد یعنی دفاع در ماههای حرام بلافاصله بعد از تهاجم یقینا مجاز است.
دوم دفاع با فاصله‌ی زمانی از تهاجم کفار و مشرکان که قرآن کریم از آن با عنوان قصاص تهاجم در ماههای حرام یاد کرده است.
الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ ۚ فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّـهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ (بقره ۱۹۴)ه
اين ماه حرام در برابر آن ماه حرام است، و [هتك‌] حرمتها قصاص دارد. پس هر كس بر شما تعدّى كرد، همان گونه كه بر شما تعدّى كرده، بر او تعدّى كنيد و از خدا پروا بداريد و بدانيد كه خدا با تقواپيشگان است.
بنابراین  اگر مشرکان در یکی از ماههای حرام به مسلمانان حمله کرده باشند، مسلمانان مجازند از باب  قصاص در یکی دیگر از ماههای حرام همان سال یا سالهای دیگر آن حمله را تلافی کنند، یعنی با فاصله‌ی زمانی یا بدون فاصله از خود دفاع کنند.

 ج. جنگ در مسجدالحرام نیز حرام است، مگر اینکه کفار و مشرکان حمله را در آن آغاز نمایند، در این صورت مسلمانان به نص آیه‌ی ۱۹۱ بقره مجازند در مسجدالحرام از خود دفاع کنند:
وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُم مِّنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ ۚوَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ ۚ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّىٰ يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ ۖ فَإِن قَاتَلُوكُمْ   فَاقْتُلُوهُمْ ۗ كَذَٰلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ (بقره ۱۹۱)ه
و هر كجا بر ايشان دست يافتيد آنان را بكشيد، و همان گونه كه شما را بيرون راندند، آنان را بيرون برانيد، [چرا كه‌] فتنه [= شرك‌] از قتل بدتر است، [با اين همه‌] در كنار مسجد الحرام با آنان جنگ مكنيد، مگر آنكه با شما در آن جا به جنگ درآيند، پس اگر با شما جنگيدند، آنان را بكشيد، كه كيفر كافران چنين است.

د. اما در مورد جنگ طایفه‌ای از مسلمین با طایفه دیگر آنگاه که اصلاح ذات البین را هم نپذیرفته  و بغیاْ به طایفه دیگر مسلمان حمله کرده باشد ، به نص آیه‌ی ۹ سوره ی حجرات دیگر مسلمانان حق دارند برای تادیب طایفه‌ی باغی به دفاع از طایفه‌ی مظلوم (حتی در ماههای حرام ) برخیزند. به عبارت دیگر به دو دلیل تادیب طایفه باغی  در ماههای حرام مشمول نهی های پیش گفته نمی شود: یکی اینکه این جنگ دفاعی است: دفاع از طایفه مسلمان مظلوم در مقابل طایفه باغی. دوم. نهی های پیشین درباره جنگ با کفار و مشرکین بود و اطلاقی در قبال مسلمین نداشت. بر همین سیاق مشهور در میان فقها جواز جنگیدن در ماههای حرام با مللی است که جنگیدن در ماههای حرام را ممنوع نمی دانند.

 نتیجه:  حرمت جنگیدن در ماه حرام نسبی است و در مقابل مشرکان و کفار حجاز عصر نبوی بوده است که جنگیدن در این ماهها را حرام می دانسته اند، در قبال دیگر ملل دلیلی بر حرمت آن در دست نیست.
به عبارت دیگر حکم حرمت جنگیدن در ماههای حرام جاودانه نیست و مختص سرزمین و زمانه ای است که  جنگیدن در ماههای حرام را ممنوع می دانستند نه همیشه و همه جا.
این احکام درباره مطلق جنگ است و استعمال اصطلاح جهاد و تقسیمات مختلف آن ماهیت مسئله را عوض نمی کند.
موفق باشید.
محسن کدیور