پرسش:
اول: برخی از روحانیون معتقدند که عقل بشر توانایی تشخیص عادلانه یا ناعادلانه بودن برخی احکام خدا را ندارد همانند بیماری که علم به داروهای تجویزی پزشک ندارد ولی برای بهبودی باید آنها را مصرف کند و لذا باید به احکامی که ظاهرا ناعادلانه هستند (نظیر اختیار کردن چهار زن و …) تن داد! میخواستم بدانم آیا خداوند به انجام کار غیر عادلانه حکم می دهد و آیا عقل بشر نیز توانایی تشخیص فعل عادلانه را دارد؟
دوم: ملاک تشخیص عادلانه و اخلاقی بودن یک فعل، نظر تمام مردم جهان است یا صرفا رای مردم یک کشور؟ چرا که مثلا در کشور ایران اکثر مردم حجاب اجباری و یا ندادن حق به همجنسگراها را عادلانه و اخلاقی میدانند و براساس این استنباط، از قانون هم تقاضای اجرای حجاب اجباری و … را دارند در حالیکه در سایر کشورها ( حداقل در مورد حجاب) چنین نیست؟
پاسخ:
در مورد کشف ملاک احکام شرعی توسط عقل بشری سه احتمال در میان است:
الف. عقل انسان توان درک ملاک هیچ حکم شرعی را مطلقا ندارد، مگر اینکه خود شارع به ملاک حکم تصریح کرده باشد یعنی احکام منصوص العلة، بنابراین احکام مسنتبطة العلة توسط عقل انسانی مطلقا غیرقابل اعتماد است.
ب. عقل انسان توان درک ملاک کلیه‌ی احکام شرعی را بدون استثنا دارد، و در هر حکمی احساس کرد عدالت رعایت نشده است، می تواند آن حکم را به نفع عدالت تغییر دهد.
ج. عقل انسان توان درک «ملاک بعضی احکام حوزه‌ی معاملات» را داراست. در اینگونه احکام اگر با «عقل قطعی» اثبات شد که به دلیل تغییر شرائط زمانی مکانی حکم دیگر عادلانه نیست، معنایش منسوخ شدن حکم و عدم اعتبار آن در شرائط جدید است، به عبارت دیگر هیچ حکم شرعی نمی تواند ظالمانه باشد. در حوزه‌ی عبادات عقل قطعی در غیر از اصل حسن طاعت حکمی ندارد. در برخی احکام معاملات از قبیل بعضی احکام ماکولات و مشروبات و منکوحات عقل قطعی حکمی ندارد. واضح است که هرجا عقل قطعی حکمی داشت متّبع است، اما وجود حکم عقل قطعی در هر مسئله‌ای و دستیابی به آن امر دیگری است.
احتمال الف قول اخباریها نظرا و عملا و بسیاری از اصولیون عملاْ است
احتمال دوم منسوب به معتزله‌ی اهل سنت و برخی غیرمحققین است.
احتمال سوم مختار راقم سطور است.
در تشریح این احتمال مراجعه کنید به کتاب حق الناس مقاله روشنفکری دینی و حقوق بشر.
ملاک تشخیص عادلانه و اخلاقی بودن افعال طبع عقلایی انسان است، یعنی عقلا از آن حیث که عاقل هستند، به تعبیر دیگر اقتضای نوع انسان عاقل. بر این اساس ملیت و رنگ و نژاد و جنس و دین و مانند آن در کشف حکم عقلایی تفاوتی ندارد.
ضمنا کشف عقلایی بودن یا عادلانه یا اخلاقی بودن یک فعل معنایش رای گیری از تمام مردم جهان یا مردم یک کشور نیست تا مشکلات دموکراسی از قبیل اثر گذاری از طریق تبلیغات یا سرمایه داران در آن تاثیر بگذارد.
بنای ازدواج و قاعده در اسلام تک همسری است. تعدد زوجات مربوط به شرائط استثنائی است و در زمان ما بدون اجازه‌ی رسمی همسر اول مجاز نیست.
راستی بر اساس چه مدرک و سندی می گوئید اکثر مردم ایران موافق حجاب اجباری و یا اکثر غیرایرانیان (یا اکثر غربیها مثلا) موافق همجنسگرائی هستند!؟
موفق باشید
محسن کدیور
