یکی از دعاهای معروف عرفه دعای منسوب به امام حسین (ع) در این روز شریف است.
در باره این دعا شش ملاحظه به شرح زیر است.
یک. مدرک دعا
این دعا را برای نخستین بار سید بن طاووس (متولد ۵۸۹، متوفی ۶۶۴ق) در کتاب اقبال الأعمال، سپس کفعمی (م۹۰۰ق) در کتاب البلد الامین، و محمد باقر مجلسی (م۱۱۱۱ق) در زادالمعاد و بحار الانوار نقل کرده اند.
دو. متن دعا
دعای عرفه در اقبال الاعمال، البلد الامین و زادالمعاد با این عبارت آغاز: «اَلْحَمْدُ لله الَّذى لَيْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ وَلا لِعَطائِهِ مانِعٌ وَلا كَصُنْعِهِ صُنْعُ صانِعٍ وَهُوَ الْجَوادُ الْواسِعُ» و با این عبارت پایان می یابد: «اَسْئَلُکَ فَکاکَ رَقَبَتى مِنَ النّارِ لااِلهَ اِلاّ اَنْتَ وَحْدَکَ لا شَریکَ لَکَ لَکَ الْمُلْکُ وَلَکَ الْحَمْدُ وَاَنْتَ عَلى کُلِّشَىْءٍ قَدیرٌ یا رَبِّ یا رَبّ».
مجلسی در بحار الانوار متن آن را طولانی‌تر نقل کرده و در انتهای آن زیادتی دیده می شود: «اِلـهى اَنـَا الْفَقیرُ فى غِناىَ فَکَیْفَ لا اَکُونُ فَقیراً فى فَقْرى اِلـهى اَنـَا الْجاهِلُ فى عِلْمى فَکَیْفَ لا اَکُونُ جَهُولاً فى جَهْلى …. یا مَنْ تَجَلّى بِکَمالِ بَهآئِهِ فَتَحَقَّقَتْ عَظَمَتُهُ الاِسْتِوآءَ کَیْفَ تَخْفى وَاَنْتَ الظّاهِرُ اَمْ کَیْفَ تَغیبُ وَاَنْتَ الرَّقیبُ الْحاضِرُ اِنَّکَ عَلى کُلِّشَىْءٍ قَدیرٌ وَالْحَمْدُ لله وَحْدَهُ».
وی در ذیل این دعا توضیح داده که این اضافه که تقریبا به اندازه یک ورق است تنها در برخی نسخ اقبال آمده، در حالی که نسخ قدیمی اقبال خالی از آن است: «عبارات این ورقه با سیاق ادعیه سادات معصوم نیز سازگار نیست، و تنها بر مذاق صوفیه سازگار است. برای همین برخی افاضل به این نظر متمایلند که این ورقه از إضافات برخی مشایخ صوفیه و الحاقات و ادخالات ایشان است.»
مجلسی دو احتمال می دهد: یکی اینکه برخی صوفیه این فقره را در برخی کتب به دعا اضافه کرده باشند و سید بن طاوس بدون اطلاع از حقیقت حال آن را در اقبال نقل کرده است. احتمال دوم این است که این اضافه توسط سید بن طاووس انجام نشده، بلکه برخی این فقره را به بعضی نسخ اقبال اضافه کرده اند. وی احتمال دوم را اظهر می داند، بویژه که برخی نسخ قدیمی اقبال خالی از این فقره است.
البته در بحار آمده که سید بن طاووس این دعا را منهای فقره مورد بحث در کتاب مصباح الزائر خود أورده است. در حالی که اصولا این دعا در نسخه منتشرشده کتاب یادشده نقل نشده است!
سه. سند دعا
در اقبال سید بن طاووس و متن البلد الامین کفعمی دعا فاقد سند است:«ومن الدعوات المشرفة فی یوم عرفة دعاء مولانا الحسین بن علی صلوات الله علیه». در حاشیه البلد الامین به نقل از مصباح الزائر سید بن طاووس برای نخستین بار دو راوی برای دعا ذکر شده است: «بشر و بشیر اسدی گفتند حسین بن علی (ع) در روز عرفه …». آنچانکه گفته شد در نسخه منتشرشده مصباح الزائر أصلا این دعا به چشم نمی خورد. اسم این دو نفر برای نخستین بار توسط مجلسی در زادالمعاد به متن منتقل شده است: «از جمله ادعیه مشهوره در روز عرفه دعای امام حسین (ع) است که آن را بشیر و بشر فرزندان غالب اسدی نقل کرده اند که ما در عصر عرفه نزد امام حسین (ع) در عرفات بودیم ….»
چهار. بررسی سند دعا
بشر بن غالب اسدی کوفی از أصحاب امام حسین (ع) و امام سجاد (ع)، و بشیر بن غالب اسدی کوفی از أصحاب امام حسین (ع) معرفی شده اند. (معجم رجال الحدیث)
این دو راوی مجهول هستند و توثیق نشده اند.
سند کفعمی یا سید بن طاووس به بشر و بشیر نیز کاملا مجهول است.
نتیجه: سند دعای عرفه منسوب به امام حسین (ع) فاقد اعتبار است.
پنج. مضمون دعا
دعای عرفه منسوب به امام حسین (ع) به لحاظ متن از زیباترین دعاهای موجود است. در متن دعا اعوجاجی دیده نمی شود و با محکمات قرآنی و أصول معارف معتبر پیامبر (ص) و اهل بیت او (ع) نیز سازگار است.
برخی آن را عالیة المضامین دانسته اند که جز از ائمه قابل صدور نیست. این مبنا اگرچه جای بحث دارد، اما خواندن دعا بدون انتساب به امام (ع) را بلااشکال می کند.
شش. فقره اضافه شده به دعای عرفه
جلال الدین همایی (متوفی ۱۳۵۹ش) در پاورقی مقدمه کتاب مولوی نامه بعد از نقل این فقره نوشته است: «نکته مهم تازه ای که شاید برای نخستین بار از این حقیر می شنوید این است که تمام این فقرات را عینا و بی کم و زیاد در نسخه قدیم کتاب «الحکم العطائیه» دیده ام شامل دعوات و مقامات عرفانی ابن عطاء الله اسکندرانی شاذلی تاج الدین ابوالفضل احمد بن محمد صوفی عارف معروف سده هفتم هجری که [متولد ۶۵۸] وفات او را در ۷۰۹ نوشته اند، و مسلم دارم که در این باره تخلیطی شده اما تفصیلش از عهده این حواشی خارج است. والله العالم.»
بنابراین می توان گفت که این فقره – که اتفاقا بسیار زیبا هم هست – بعد از وفات سید بن طاووس به برخی نسخه‌های اقبال اضافه شده است. مشابه این فقره در دیگر ادعیه دیده نمی شود.
والحمدلله
ویرایش اول: ۱۴ مهر ۱۳۹۳، ویرایش دوم: ۲۲ شهریور ۱۳۹۵
