احکام زکات فطره، نماز عید فطر، قضا و کفاره روزه

این چهارمین بخش از احکام مرتبط با ماه مبارک رمضان است. بخشهای قبلی عبارتند از:

برخی احکام روزه

روزه در مناطق بالای مدار ۴۳ درجه

تاملی در ادعیه مشهور ماه رمضان

در این بخش احکام پایانی ماه رمضان یعنی برخی احکام زکات فطره، برخی احکام نماز عید فطر و بالاخره برخی احکام قضا و کفاره روزه استنباط شده اند. کوشش شده تنها احکام مورد ابتلای تحت این عناوین با زبانی ساده بیان شود. این آراء نظر نویسنده آن است و در مواردی با فتاوی مشهور متفاوت است. در برخی موارد اختلاف با مشهور (از قبیل عدم تفاوت زکات بین بنی هاشم و غیر ایشان در زمان ما) بحث استدلالی عرضه شده است. اگر کسی طالب اطلاع از ادله استدلالی هرکدام از این آراء فقهی است می‌تواند بپرسد.

۱۱ تیر ۱۳۹۵

***

74ebf28301240e3c762bafec21ce803c

زکات فطره

زکات دومین عبادت خداوند در اسلام بر دو قسم است: زکات مال و زکات بدن. به زکات بدن زکات فطره یا فطریه گفته می شود.

زکات فطره توسط نان آور خانواده – به شرطی که فقیر نباشد یعنی مخارج سالیانه خود و افراد تحت تکفلش را ولو بالقوه داشته باشد – به تعداد تمام افراد تحت تکفل مطلقا اعم از اعضای خانواده و غیر آنها حتی کودک شیرخوار پرداخت می شود. دین و مذهب افراد تحت تکفل شرط نیست. فطریه تمام آنها با هر دین و مذهبی بر فرد نان آور واجب است.

زکات فطره عبادت است و در پرداخت آن قصد قربت لازم است.

زمان وجوب زکات فطره غروب شب عید فطر است. مراد از نان‌خور بودن (عیلولة) پرداخت مخارج سالانه است، نه در شب عید فطر مهمان کسی بودن! لذا حتی اگر در شب عید فطر مهمان کسی باشند فطریه مهمانان بر صاحب خانه نیست مگر اینکه تحت تکفل او باشند.

اگر زکات فطره توسط سرپرست خانواده پرداخت نشود، براعضای خانواده در صورت تمکن واجب است خودشان پرداخت کنند.

در دوران ما در زکات مطلقا از جمله در زکات فطره چه در پرداخت چه در دریافت بین بنی هاشم (سادات) و غیر ایشان هیچ تفاوتی نیست. زکات فطره را به هر مستحقی می توان داد از جمله فقرای بنی هاشم. بحث استدلالی

زکات فطره از قوت غالب یا غذای متعارف یا قیمت آنها پرداخت می شود. اگر غذای متعارف نان، برنج، حبوبات، لبنیات، سبزیجات و گوشت است، فطریه نیز از همین موارد پرداخت می شود، هرچند اکتفا به قوت غالب (از قبیل گندم یا برنج) نیز مجاز است. اگر غذای مکلف از قوت غالب یا غذای متعارف متوسط مردم گران تر است، احوط آن است که در فطریه به قوت غالب یا غذای متعارف متوسط مردم اکتفا نکرده متناسب با غذای خود فطریه را محاسبه کند.

مقدار زکات فطره به ازای هر یک از افراد تحت تکفل سه کیلوگرم است.

اگر پرداخت کننده در شهری متفاوت با محل مصرف فطریه ساکن است، ملاک قیمت محل مصرف فطریه است، هرچند احتیاط در پرداخت قیمت محلی است که بالاتر است.

زمان پرداخت زکات فطره از غروب شب عید تا ظهر عید فطر است. احتیاط وجوبی در پرداخت فطریه قبل از برگزاری نماز عید فطر در صبح اول شوال است. کنار گذاشتن زکات فطره در زمان یادشده کافی است ولو بعدا آن را به مستحقین برساند.

اگر کسی زکات فطره را در زمان یادشده نپرداخته یا از مالش جدا نکرده، تکلیف واجب بر ذمه اوست تا آن را بپردازد.

اگر وطن پرداخت کننده با محل سکونت وی متفاوت است، افضل مصرف آن در محل سکونت است به شرطی وجود مستحق در آن. در هر حال زکات فطره باید به دست مستحقین برسد.

مصرف زکات فطره مصرف زکات مال است. مکلف مجاز است شخصا زکات فطره را به مصارف زیر برساند: رفع حوائج فقرا و مستمندان، ادای دین بدهکاران، آزاد کردن زندانیان، ادای مخارج در راه ماندگان، تألیف قلوب، امور خیریه و به طور کلی امور فی سبیل‌الله (از قبیل تعلیم و تربیت و تبلیغ دین).

اگر مؤمنین صندوقی برای مصرف زکات فطره و زکات به طور کلی در محل تاسیس کرده باشند تا با جمع آوری فطریه افراد زیر نظر هیأتی منتخب و با شفافیت در بهترین طرق پیش بینی شده شرعی هزینه شود، دادن فطریه به چنین صندوقی افضل از پرداخت شخصی است.

احتیاطا به هر فقیر نباید کمتر از سه کیلو غذا (یا قیمت آن) پرداخت کرد مگر اینکه تعداد مستحقین زیاد باشد. میزان پرداخت فطریه به هر فقیر تا رفع فقر سقفی ندارد.

استحباب در پرداخت فطریه به مستحقین به ترتیب زیر است: خویشاوندان، همسایگان، دانشجویان خصوصا دانشجویان علوم دینی.

رعایت آبروی مستحقین در زمان پرداخت فطریه الزامی است. لزومی ندارد دریافت کننده بداند زکات و فطریه دریافت می کند.

***

1768189

نمازعید فطر

نماز عید فطر و عید قربان همانند  نماز جمعه واجب است و از این حیث تفاوتی بین زمان حضور یا غیبت ائمه نیست. در وجوب این دو نماز تفاوتی بین زن و مرد نیست.

نماز عیدین به جماعت برگزار می شود، اگرچه أقامه آن به فرادی برای کسی که موفق به حضور در جماعت نیست، مجاز است. در نماز عیدین شرائط نماز جمعه از قبیل حداقل پنج نفر، فاصله نصف حد تقصیر بین دو جماعت، اذان و اقامه و مانند آن شرط نیست. نماز عیدین اگر فوت شود قضا ندارد.

زمان نماز عید از طلوع خورشید تا ظهر است. مستحب است بعد از إفطار و اخراج فطریه أقامه شود.

نماز عیدین دو رکعت است. در رکعت اول حمد و سوره قرائت می شود. بعد پنج بار تکبیر گفته می شود و بعد از هر تکبیری قنوت خوانده می شود. بعد از قنوت پنجم تکبیر گفته می شود و به رکوع و سپس سجود می رود. در رکعت دوم بعد از حمد و سوره  چهار تکبیر و بعد از هر تکبیری یک قنوت خوانده می شود و بعد از تکبیر دیگری به رکوع می رود و بعد از سجده و تشهد سلام می دهد. بنابراین مجموع تکبیرات این نماز دوازده تکبیر است، هفت تکبیر در رکعت اول (تکبیرة الاحرام، پنج تکبیر قنوتی و تکبیر رکوعی) و پنج تکبیر در رکعت دوم (چهار تکبیر قنوتی و تکبیر رکوعی). در قنوتهای نُه گانه این نماز می تواند هر دعایی بخواند، افضل دعای ماثور (ادعیه قرآنی، نبوی و ائمه) است. امام دو خطبه بعد از نماز می خواند.

بعد از نمازهای چهارگانه (مغرب و عشای شب عید، صبح روز عید و نماز عید فطر) این تکبیرات خوانده می شود: اللَّه أكبر اللَّه أكبر لا إلَه إلّا اللَّه واللَّه أكبر اللَّه أكبر وللَّه الحمد، اللَّه أكبر على ما هدانا.

در نماز عید نمازگزاران قنوتها و اذکار را باید خودشان بخوانند و تنها در قرائت حمد و سوره به قرائت امام گوش فرا می دهند.

***

large

قضا و کفاره روزه

کسانی که در ماه مبارک رمضان روزه نگرفته اند سه دسته هستند:

دسته اول. افرادی که اصولا روزه بر آنها واجب نبوده است:

افراد سالمندی که اصلا به دلیل کبر سن توان روزه گرفتن نداشته اند، بعد از ماه رمضان هم چیزی بر آنها واجب نیست.

دسته دوم. افرادی که فقط پرداخت کفاره بر ایشان واجب است، و قضائی به گردنشان نیست:

آنها پنج گروه هستند:

اول. سالمندانی که روزه گرفتن برایشان با مشقت امکان داشته است.

دوم. مبتلایان به بیماری داء العطش (بیماری تشنگی).

سوم. خانمهای باردار در ماههای آخر حمل به دلیل خوف ضرر به خود یا کودکشان، هرچند احتیاط مستحب در قضاست.

چهارم. خانمهایی که به کودکشان شیر خودشان را می دهند و شیرشان کم است، به دلیل ترس از ضرر به کودک به واسطه خشک شدن شیر، هر چند احتیاط مستحب در قضاست.

پنجم. بیمارانی که توان روزه نداشته، امیدی هم به بهبودشان نیست.

دسته سوم. افرادی که بعد از رفع عذر شرعی بعد از ماه رمضان فقط قضای روزه بر آنها واجب است:

این دسته حداقل شش گروه هستند:

اول. خانمها در زمان عادت ماهانه: یکی از شرائط صحت روزه پاک بودن از عادت ماهانه در تمام طول روزه است. دوم. خانمها در زمانی که خون نفاس (خون بعد از وضع حمل) می بینند.

سوم. بیماران: افرادی که روزه گرفتن برایشان ضرر داشته – به تشخیص پزشک یا تشخیص خود بیمار – و در تمام ماه رمضان یا بعضی روزهای آن مجاز به روزه نبوده اند، بعد از بهبودی می باید روزه‌های نگرفته خود را قضا کنند.

چهارم. مسافران: افرادی که با طی مسافت شرعی در ایامی از ماه رمضان مسافر بوده و مجاز به گرفتن روزه نبوده اند.

پنجم. نوجوانان تازه بالغی که توان بدنی روزه برخی روزها یا تمام روزهای ماه رمضان در روزهای بلند را نداشته اند، در زمان مناسبی که می توانند قضای آن روزها را به جا می آورند.

ششم. افرادی که به دلیل مشقت – بدون اینکه بیمار باشند – در طول روزه جرعه ای آب نوشیده اند، اما از دیگر مفطرات روزه امساک کرده اند، بعد از ماه رمضان موظف به قضای این روزها هستند، اما کفاره ای به گردنشان نیست.

دسته چهارم. افرادی که بر آنها علاوه بر قضا یکی از خصال کفاره نیز واجب است:

کسانی که بدون عذرهای شرعی – مذکور در دسته دوم و سوم – بعض روزها یا تمام ماه رمضان را روزه نگرفته اند، اولا مرتکب گناه شده اند، ثانیا موظفند روزه های نگرفته را قضا کنند. ثالثا به ازای هر روزی که بدون عذر شرعی روزه نگرفته اند شصت روز روزه بگیرند یا شصت مسکین اطعام کنند.

قضای روزه تا قبل از ماه رمضان بعد:

کسانی که روزه قضا بر گردنشان است، بعد از رفع عذر، به احتیاط مؤکد باید تا قبل از فرارسیدن ماه رمضان بعدی روزه های قضای خود را بگیرند، اما به تاخیر انداختن آن به بعد از رمضان بعدی حرام نیست. البته اگر عمدا روزه قضا را بدون عذر شرعی به تاخیر انداخته علاوه بر قضا باید کفاره تاخیر هم بپردازد.

اگر روزه قضا را بعد از رفع عذر تا رمضان سال بعد نگیرد:

صورت اول. اگر بیماری تا ماه رمضان بعدی ادامه داشته باشد، روزه قضا از بیمار ساقط و تبدیل به کفاره می شود.

صورت دوم. اگر روزه نگرفتن او در ماه رمضان به دلیل عذر شرعی – غیر از بیماری – بوده اما نگرفتن روزه قضا تا ماه رمضان بعدی به دلیل بیماری بوده باشد، همین حکم را دارد (فقط کفاره).

صورت سوم. در غیر دو صورت فوق (از جمله عادت ماهانه بانوان یا سفر) اگر روزه قضا بعد از رفع عذر تا رمضان سال بعد انجام نشده باشد، در صورت دشواری روزه، کفاره می دهد؛ هرچند احتیاط در قضای روزه های فوت شده است.

کفاره تاخیر علاوه بر کفاره قضای روزه:

در صورتی که در تاخیر قضای روزه  تا ماه رمضان بعدی عذر شرعی نداشته و قصد قضای روزه هم در این مدت نداشته، علاوه بر کفاره قضا کفاره تاخیر هم به او تعلق می گیرد، یعنی به ازای هر روزه روزه فوت شده دو کفاره می پردازد.

فردی که علاوه بر قضای روزه فوت شده خصال کفاره هم بر او واجب است:

در مقابل گناه روزه نگرفتن یا افطار غیرمجاز،علاوه بر قضا خصال کفاره هم بر او واجب است. در صورتی که توان بدنی یا مالی انجام کامل هیچیک از دو خصال را ندارد، به هر مقدار که توان دارد باید انجام دهد.

مقدار جنس، توزیع و مصرف کفاره:

کفاره هر روز روزه ۷۵۰ گرم طعام اصلی (نان، گندم، جو، آرد یا مشابه آنها) یا قیمت آنها است. احتیاط در اعطای طعام اصلی است نه قیمت آن. کفاره صرفا باید به مصرف اطعام فقرا برسد. در صورت تعدد کفارات، بین فقرای متعدد توزیع می شود نه اینکه همگی به یک فقیر داده شود.

اگر مکلف از دنیا برود در حالی که روزه قضا به گردن وی بوده است

از ماترک او قبل از تقسیم بین ورثه کفاره روزه هایی که به گردن او بوده است برداشته و به مستحقین پرداخت می شود.