حجاب، مشکلات لاینحل فرهنگی جمهوری اسلامی و رمان ۱۹۸۴ جرج اورول

جرج ارول، ۱۹۸۴- متن کامل

۱۹۸۴ (هزار و نهصد و هشتاد و چهار) نام کتاب مشهوری از اریک آرتور بلر (Eric Arthur Blair) با نام مستعار جورج اورول (George Orwell) (۱۹۰۳-۱۹۵۰) منتقد ادبی، روزنامه نگار، شاعر و نویسنده مشهور انگلیسی است. کتاب مزرعه حیوانات (قلعه حیوانات) نیز شاهکار همین نویسنده است. دو کتاب مزرعه حیوانات و ۱۹۸۴ روی هم بیش از هر کتاب دیگری از یک نویسنده قرن بیستمی در جهان فروش داشته اند. هر دو کتاب با چندین ترجمه متفاوت به زبان فارسی منتشر شده اند.

کتاب ۱۹۸۴ بیانیهٔ سیاسی شاخصی در رد نظام‌های تمامیت ‌خواه (توتالیتر) و از جمله آثار پادآرمانشهری به ‌شمار می‌آید. جرج اورول در این کتاب، آینده‌ای را برای جامعه به تصویر می‌کشد که در آن خصوصیاتی همچون تنفر نسبت به دشمن و علاقهٔ شدید نسبت به رهبر یا دیکتاتوری فرهمند وجود دارد. در جامعهٔ تصویرشده گناه‌کاران به راحتی اعدام می‌شوند و آزادی‌های فردی و حریم خصوصی افراد به‌ شدت توسط قوانین حکومتی پایمال می‌شوند.

مطالعه هر دو کتاب خصوصا رمان جذاب ۱۹۸۴ بر هر ایرانی چه منتقد وضع موجود جمهوری اسلامی و چه مدافع آن فرض است. به یاد دارم این رمان را در دهه شصت خواندم. مدتی است دوباره به فکر آن افتاده ام. قضایای اخیر از مدلینگ، رقص، روسری بر چوب کردن و غیر آن همگی از عوراض فرهنگی و اجتماعی معاصر است و در جمهوری اسلامی جرم انگاری شده و همت نظام جمهوری اسلامی صرف مبارزه با آن و دستگیری و نمایش إقرار تلویزیونی مرتکبان آن و محکومیتهای شدید غیرقانونی شده است. نتیجه این اقدامات شداد و غلاظ و بگیر و ببندها چیزی جز تشدید و گسترش این پدیده ها و بروز آن به شکل و صورت دیگری نبوده و نیست. تا اینکه روز گذشته سخنان محمدجعفر منتظری دادستان کل کشور دوباره مرا بیاد این رمان انداخت.

خلاصه سخنان وی به این قرار است: «به خدا قسم در موضوعات فرهنگی و حجاب برخورد قضایی جواب نخواهد داد، راههای مسالمت آمیز و آرام را باید در پیش گرفت، لذا بر این اساس از هر طرحی که در زمینه مقابله با بدحجابی موثر باشد حمایت می‌کنیم. بسیاری از بدحجابها فرهنگ خانوادگیشان چنین است که بدحجاب ظاهر می‌ شوند و بدحجابی را بد نمی دانند. عده ای از بدحجابها اعتقادی به اسلام ندارند، لائیک هستند و یا مذاهب دیگری دارند اما عده کمی هم هستند که با قصد دهن کجی به ارزش‌های دین و احکام اسلام این کار را می کنند. اگر نیروی انتظامی بخواهد همه بدحجابها را بگیرد علیه نظام و اسلام جوسازیهای گسترده ایجاد می شود. مقصر بدحجابی آموزش و پرورش، روحانیت، آموزش عالی، دانشگاهها و همه ما هستیم.» (ایرنا، ۲۷ تیر ۱۳۹۷)

در اینکه «در موضوعات فرهنگی و حجاب برخورد قضایی جواب نخواهد داد» تردیدی نیست. اما این امر نیازی به قسم ندارد! اینکه بعد از چهل سال مسئول عالی قضائی به این امر ساده اذعان می کند باید به فال نیک گرفت. اما احکام شداد و غلاظ صادره از سوی همین دستگاه قضائی در همین چند ماه نخست سال ۹۷ درباره حجاب بانوان را به چه باید تعبیر کرد؟ قضات صادرکننده احکام غیرقانونی از قبیل بیست سال زندان (هجده سال تعلیقی و دو سال تعزیری) برای برداشتن روسری چنین احکام خلاف قانونی را صادر کرده اند؟ دادستان کل کشور چرا به چنین احکام تاسف باری اعتراض قانونی نکرده است؟

راه مسالمت آمیز و آرام چیزی جز به رسمیت شناختن حق پوشش بانوان و لغو حجاب اجباری و دیگر آزادی‌های فرهنگی نیست. اگر نظام دست از سرک کشیدن به زندگی خصوص شهروندان دست بردارد و حساسیتش از این قبیل أمور متوجه عدالت اجتماعی و پیگیری فساد نهادینه اقتصادی در داخل نظام شود هم خدا و پیامبر راضی تر است هم قاطبه شهروندان و هم با قوانین موجود جمهوری اسلامی سازگارتر. اینکه متجاوزان میلیاردی به بیت المال در حاشیه امن نظام باشند و چشمان تیزبین بسیج و سپاه و نیروی انتظامی و گشت ارشاد و قوه قضائیه هم و غمش روسری بانوان و رقص اینستاگرامی و مدلینگ و أمثال این أمور باشد معنایش رها کردن أصول و پرداختن به فروع کم ارزش است.

بر خلاف اظهار نظر دادستان کل اکثر به اصطلاح بدحجابها مسلمانند، اما روایت رسمی حجاب را باور ندارند. این إقرار هم که «اگر قرار باشد نیروی انتظامی همه بدحجابها را بگیرد به نفع نظام نیست» معنایش این است که اینگونه افراد در اقلیت نیستند، بر عکس در اکثریتند. این فقط حجاب هم نیست، در اکثر قریب به اتفاق سیاستهای فرهنگی شکاف عمیقی بین جمهوری اسلامی و مردم ایجاد شده است. نظام اموری را تشویق می کند که مورد رضایت اکثریت مردم نیست و در مقابل سبک زندگی اکثریت مردم هم مورد قبول نظام نیست.

به عبارت دیگر نظام جمهوری اسلامی مورد رضایت اکثریت ملت ایران نیست و تنها با زور دارد آراء پوسیده و ارتجاعی خود را به شهروندان تحمیل می کند. راستی مگر یک بیلیون هشتصد میلیون مسلمان دیگر جهان با زور حکومتهایشان به موازین اسلامی عمل می کنند؟ خارج از ایران و چند کشور عقب افتاده دیگر (از قبیل عربستان سعودی و سودان) مسلمانان در اکثر قریب به اتفاق کشورهای جهان در انتخاب سبک زندگی‌شان آزادند و پای بندی آنها به موازین اسلامی اگر قوی تر از شهروندان ایران نباشد یقینا ضعیف تر نیست.

به هر حال وقتی سخنان دادستان کل کشور که چهره اش با خنده بیگانه است! را خواندم به فکرم رسید به او و دیگر زمامداران جمهوری اسلامی از روحانی و پاسدار توصیه کنم رمان ۱۹۸۴ را مطالعه کنند. هرچند اگر زمامداران جمهوری اسلامی غیر از توضیح المسائل و مفاتیح الجنان کتاب دیگری مطالعه کرده بودند وضع مملکت از هر حیث به گونه دیگری بود! بخوانند تا بدانند راه حل همه این مشکلات فرهنگی اجتماعی یک چیز بیشتر نیست و آن کنارگذاشتن شیوه زمامداری تمامت خواه، استبداد و خودکامگی است. بسیار بعید است این افراد عقب افتاده استعداد درک این نکته بدیهی را داشته باشند، اما از ما گفتن و طبق معمول از آنها هم نشنیدن! اما منتقدان وضع موجود نیز با مطالعه این کتاب استفاده فراوان خواهند برد و خواهند دانست سوراخ دعا کجاست!

اما در معضل حجاب که هر تابستان مرثیه خوانی آن دوباره در منابر رسمی جمهوری اسلامی آغاز می شود به نظرم رسید مصاحبه منتشرنشده ای را منتشر کنم. داستان این مصاحبه به این قرار است. یکی از انجمنهای اسلامی دانشجویی پرسشهایی درباره حجاب فرستاد تا یکی دو هفته بعد در نشریه کاغذیشان منتشر کنند. به پرسشهایشان در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۷ پاسخ دادم و برایشان ارسال کردم و به دستشان رسید. اما مصاحبه منتشر نشد و ایمیلهای من هم بی جواب ماند. ظاهرا طبق معمول سنواتی به مصاحبه اجازه انتشار نداده اند و دانشجویان هم به هر دلیل از تماس با این عنصرنامطلوب! منع شده اند. برای اینکه آسیبی به دوستان دانشجو نرسد اسم نشریه و دانشگاه را حذف کردم و مصاحبه را عینا  با همان عنوان مورد نظر دانشجویان اینجا درج می کنم. میزان آزادی در جمهوری اسلامی که به فرموده مقام معظم رهبری و اذنابش آزادترین کشور جهان است نیازی به شرح و بسط ندارد.  

***

آشكال حجاب در اسلام دیروز و امروز


١. در جوامع مسلمان امروزی شاهد تنوع سبک پوشش زنان هستیم. زنان مسلمان مناطق هند و پاکستان، زنان عرب و زنان مسلمان حوزه مدیترانه و… این تفاوت سبک پوشش فقهی است یا عرفی؟ تنوع فقهی در عرصه حجاب به چه صورت است؟ 

در کنار ضوابط مشترک پوشش بانوان مسلمان در طول تاریخ و مناطق مختلف جغرافیایی، شاهد تنوع گسترده ای هستیم که عرفی است و سه مؤلفه مقطع زمانی، مقطع مکانی و شرایط اقتصادی فرهنگی اجتماعی در آن چشمگیر است. سبک پوشش زنان هر منطقه رنگ و نشان همان منطقه را دارد. این تنوع در میان اقوام ایرانی به وضوح قابل مشاهده است. البته به میزانی که فرهنگ شهرنشینی غلبه پیدا کرده، و اطلاع عمومی از حال همدیگر به برکت رسانه های مدرن افزایش یافته این تنوع کاهش چشمگیری پیدا کرده است. در هر حال گونه ای تنوع دیگر در سبک پوشش بانوان ایران در چند دهه اخیر قابل ذکر است که مؤلفه های دیگری در آن قابل شناسایی است از قبیل طبقه اجتماعی، میزان پای‌بندی به موازین دینی، نگاه سنتی یا نواندیش به مقوله پوشش، و واکنش سیاسی به حجاب اجباری.

اما آراء فقهی در مسئله پوشش بانوان چندان متنوع نیست، علیرغم تفاوتهای فقهی سنی و شیعه و مذاهب مختلف فقهی ما شاهد نوعی یکدستی نسبی در مسئله پوشش بانوان هستیم. اهم مواضع تنوع در مذاهب چهارگانه اهل سنت دو مورد جزئی است:

اول. آیا تمام بدن زن حتی صورت و کفین عورت و پوشانیدنش واجب است، یا اینکه وجه و کفین (دستها از مچ به پائین) عورت محسوب نمی شوند؟ پوشانیدن همین دو عضو در صورت خوف فتنه مانند عصر حاضر در هر چهار مذهب واجب و نظر به آنها حرام است. پوشیدن نقاب (پوشش صورت) بر زنان واجب است، در دو مذهب از باب عورت بودن صورت و در دو مذهب دیگر اگر خوف فتنه در میان باشد.

دوم. در لباس نمازگزار آیا پوشش کفین واجب است یا نه؟

مواضع تنوع در بین فقیهان امامیه را با جزئیات بیشتری در پنج محور به اختصار مرور می کنم. سه محور نخست مربوط به پوشش نمازگزار و دو محور آخر در مورد پوشش در مقابل ناظر نامحرم است:

اول. در نماز با سرِ باز برای زنان در صورتی که نامحرمی نبیند دو قول است: قول اول: جایز است. قول دوم: جواز نماز با سرِ باز منحصر به کنیزان و دختران نابالغ است.

دوم. در اینکه در زمان نماز در مورد پوشش تمام بدن زن و لزوم باز بودن صورت او اتفاق نظر است. در بقیه مواضع اختلاف نظر فقهی است. فتوای غالب یا مشهور در لباس زن نمازگزار پوشش بدن، سر، مو، گردن و گوشها، و جواز بازبودن صورت و کفین و قدمین (از قوزک پا به پائین) است، در لباس نمازگزار کشف هشت موضع از بدن زن اختلافی است از جمله کفین و قدمین.

سوم. در اینکه بین وجوب پوشش در نماز و وجوب پوشش در مقابل ناظر نامحرم ملازمه است دو قول است: ملازمه و عدم ملازمه.  

چهارم. در مورد پوشش بدن زن نسبت به ناظر نامحرم چهار قول است: قول اول: پوشش تمام بدن حتی صورت و کفین واجب است. قول دوم: پوشاندن تمام بدن واجب اما باز بودن صورت و کفین جایز است (قول مشهور). قول سوم: وجوب پوشاندن تمام بدن و جواز باز بودن صورت و کفین و قدمین. قول چهارم: آنچه عادت بر ظاهر بودن آن است پوششش واجب نیست.

پنجم. در مورد عدم وجوب پوشانیدن موی سر بانوان نظر متفاوتی از سوی دو تن از شاگردان فقیه عالیقدر در سالهای اخیر منتشر شده است. نظر استاد منتظری در این مورد نظر مشهور بود: وجوب پوشش مو، سر و گردن بانوان در برابر نامحرم مطلقا. نظر متفاوت نخست متعلق به مرحوم احمد قابل (۱۳۳۶-۱۳۹۱) بود. وی قائل به استحباب وعدم وجوب پوشش سر و گردن بانوان بود مطلقا. دومین نظر متعلق به اینجانب به شرح زیر است:

الف. پوشش مو و سر و گردن زن بالذات و به حکم اولی واجب نیست، بلکه به شرائط و عرف زمان و مکان بستگی دارد.

ب. در زمانه و منطقه ای که پوشانیدن مو و سر و گردن در میان بانوان متعارف است، به نحوی که نپوشانیدن آنها در عرف محلی دلالت بر عدم نجابت و عفاف داشته باشد، پوشانیدن این مواضع به حکم ثانوی واجب می شود.

پ. در زمان نماز و احرام حج می باید مواضع یادشده پوشیده باشد.

ت. پوشش مو و سر و گردن بانوان در برابر مردان نامحرم در شرائطی که در عرف محلی دلالتی بر عدم نجابت و عفاف نداشته باشد واجب نیست. تشخیص شرائط و عرف به عهده‌ی خود مکلف است.

ث. مناسب است بانوان مؤمنه احتیاطا از حداقل عرف رایج محلی پوشش بیشتری داشته باشند.

همین طور که مشاهده می شود به لحاظ فقهی تنوع چندانی در مسئله حجاب  خصوصا پوشش نسبت به ناظر نامحرم نیست (منهای محور پنجم). تفصیل بحث و قائلین هر قول را در سلسله مقالات «تاملی در مسئله حجاب» (۱۳۹۱) و تفصیل قول متأخر را در «احکام حجاب» (۱۳۹۵) آورده ام. 

 

٢. علت اين اختلاف نوع مورد پذيرش حجاب در جهان امروز، احتمالا محصول تنوع سنت هاي پيشيني و اقلیمی جوامعي است كه اسلام به آنها وارد شده است. بنظر شما كدام شكل از حجاب اصيل تر هست و آيا مي‌شود اصالتي براي يكي از اشكال قائل شد!؟

پوشش بدن از احکام فرعی فقهی است. سبک پوشش نیز آن‌چنان‌که گذشت متناسب با عرف محلی و دیگر شرائط فرهنگی اجتماعی است. از این سبکهای متنوع هرکدام به موازین دائمی کتاب و سنت – رعایت نجابت و پاکدامنی – نزدیک‌تر باشد اصیل تر است، والا سبکهای مختلف پوشش همانند زبانها و گویشها هیچکدام بر دیگری رجحان ندارد. از سوی دیگر لباس با رنگ تیره و مرده هیچ رجحان شرعی ندارد، برعکس خصوصا رنگ سیاه کراهت هم دارد. پوششی که مانع فعالیت اجتماعی بانوان است مسلما اصیل تر نیست!       


٣. شبیه سبک پوشش زنان در عصر پیامبر در حاضر وجود دارد؟ به نظر شما نحوه پوشش زنان در صدر اسلام تا چه حد بوده است؟

سبک پوشش بانوان در عصر پیامبر (ص) به دو بخش تقسیم می شود: یکی جزئیات مرتبط با شرایط اقلیمی حجاز در آن دوران. این جزئیات هیچ قداستی ندارد تا مورد تأسی در دیگر زمانها واقع شود! دیگری جزئیاتی که دلالت بر حکم دائمی شرعی مورد رضایت خدا و رسول (ص) برمی گردد. منبع بخش دوم در درجه نخست قرآن کریم است. در درجه دوم سنت معتبر نبوی و در درجه سوم کتب سیره و تاریخ است. اما نخستین کتابهای به جا مانده از دوران اسلامی به اوایل قرن سوم هجری بازمی‌گردد. قدیمی ترین مجموعه احادیث متعلق به أواسط قرن سوم است. قدیمی ترین کتاب سیره متعلق به ابن إسحاق (م ۱۵۰) است که در سیره ابن هشام (م ۲۱۸) به دوران ما رسیده است یعنی بین یک قرن و نیم تا دو قرن بعد از وفات پیامبر (ص).

بر اساس تعالیم قران زنان مؤمنه علاوه بر تکلیف عمومی پاکدامنی و دور نگاه داشتن نگاه از آلودگی، شرعا موظفند بدنشان را که زینت طبیعی است در برابر افراد نامحرم حفظ کنند و اجازه ندهند در هیچ شرائطی در معرض نگاه آنها قرار گیرد. بویژه موظفند گریبان و سینه خود را با پوشاک مناسب از دیده ها پنهان نمایند. از دو واژه‌ی جِلباب و خِمار در آیات پوشش بانوان در قرآن (احزاب ۵۹ و نور ۳۱) بیش از مطلق پوشاک استفاده نمی شود، و به تنهائی ظهوری در وجوب سرانداز و روسری ندارند. مفاد این دو آیه جمع و جور کردن جامه و پوشانیدن سینه و گریبان است.
در احکام حجاب در فقه امامیه هیچ حکمی به پیامبر (ص) نسبت داده نشده است، الا دو مورد: یکی حکم جواز نگاه به مو و دستان زنان اهل ذمه و دیگری عورت بودن زن. دومی بر فرض صدور دلالت مستقیمی به مسئله حدود حجاب ندارد. حدیث «زن عورت است» که عبدالله بن عدی آنرا به ضعف اقرب دانسته مبنای اصلی فتاوای حجاب در نزد فقهای مذاهب اربعه‌ است. انتساب استثنای وجه و کفین از بدن زن – که تماما عورت است – به پیامبر (ص) هیچ مستند معتبر روائی ندارد. هیچ روایت نبوی در این زمینه در صحاح اهل سنت یافت نمی شود.
در احادیث معتبر اهل سنت منقول از رسول اکرم (ص) پوشش موی سر بانوان خارج از نماز مستندی ندارد. به عبارت دیگر هیچ دلیل معتبری از الفاظ شخص پیامبر (ص) در این زمینه در دست نیست. هیچیک از صحابه نیز در این زمینه در احادیث صحاح مطلبی را مستقیما به پیامبر نسبت نداده اند. لزوم پوشش موی سر زنان خارج از نماز و حدود آن، فهم صحابه از آیات قرآن و سنت پیامبر (ص) است. اگر در این زمینه ایشان چیزی از پیامبر (ص) شنیده اند، مکتوب نکرده اند و به هر حال چنین نقلی به زمان ما نرسیده است. در نهایت اینکه زنان در شش سال آخر حیات پیامبر موظف به پوشاندن موی خود بوده اند به سادگی قابل اثبات نیست.

 

۴. به نظر شما فرهنگ حجاب تا چه میزان با عفت جامعه متناسب است؟ آیا الزاما ترویج حجاب به معنای عفیف تر شدن جامعه ست؟

فرهنگ پوشش بر أساس موازین دائمی اسلامی که مبتنی بر تاکید بر پاکدامنی و عفاف است به سالم سازی جامعه کمک می کند. حجاب اجباری هیچ تلازمی با عفیف تر شدن جامعه ندارد.    

 

۵. بهرحال یک حد مشخصی از حجاب، شرعی است. امر به معروف در حوزه حجاب چه جایگاهی دارد؟ می‌توان در سبک پوشش بانوان دخالت کرد و به آنها شیوه مورد پسند خود را توصیه کنیم؟

شرط وجوب امر به معروف احتمال تاثیر است. نزدیک چهل سال است شاهد امر به معروف و نهی از منکر در باره حجاب در کشور هستیم. نتیجه اش واضح تر از آن است که نیازی به بیان داشته باشد. تلقی رسمی از امر به معروف راه به جایی نمی برد. چند نفر از کسانی که با گشت ارشاد، ارشاد شده اند حجابشان درست شد؟! باید اذعان کرد که دخالت حکومت در امر حجاب به نتیجه معکوس انجامیده است. یازده سال قبل در مصاحبه حجاب، حد شرعی، حد قانونی (آبان ۱۳۸۶) گفتم حد قانونی حجاب باید پائین تر از حد شرعی حجاب باشد تا جایی برای انتخاب مؤمنانه باقی بماند، شبیه همان حدی که در تلویزیون رسمی نظام در پخش فیلمهای خارجی اعمال می شود، والا حجاب اجباری به ضد خود می انجامد. چند سال بعد به عدم وجوب شرعی حجاب سر رسیدم که توضیحش گذشت. نکات بیشتری در باره رخدادهای اخیر را در این دو یادداشت می توانید مطالعه کنید: تحول در نگرش سیاسی و دینی به حجاب (۱۵ بهمن ۱۳۹۶) و سنجاق کردن حجاب اجباری به حیات نظام (۱۸ اسفند ۱۳۹۶). راستی مگر دیگر کشورهای مسلمان از قبیل اندونزی، ترکیه، و تونس که زنان در انتخاب پوشش آزادند وضعیت رعایت پوشش اسلامی در آنجا بدتر از ایران است؟! مسلما و قطعا بهتر است. به مسئولان جمهوری اسلامی توصیه می کنم اگر خواهان ارتقای موازین شرعی در مورد پوشش بانوان هستید، بهترین و خداپسندانه ترین راه به رسمیت شناختن حق انتخاب بانوان در انتخاب پوشش است.

 

۲۸ تیر ۱۳۹۷