خدا و شرّ
با توجه به شرایط خاص دوران بلای کرونا بنا شد در ادامه مباحث جلسات «نواندیشی دینی» سلسله مباحثی عمومی تحت عنوان «خدا، طبیعت و بشر: مسائل شرّ، معجزه و دعا» ارائه شود. نخستین جلسه این مباحث با عنوان «مسئله‌ی دعا: بحثی در کارکردِ دعا و معنای مستجاب شدن آن» در تاریخ ۷ اردیبهشت ۱۳۹۹ برگزارشد.
دومین جلسه با عنوان «خدا و شرّ» در تاریخ ذیل برگزار می‌شود:
یکشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۹ برابر با ۱۷ ماه می ۲۰۲۰ و مصادف با ۲۴ رمضان ۱۴۴۱ (۲۳ رمضان به تقویم ایران)
ساعت ۱۸ و نیم به وقت ایران، ۱۶ به وقت اروپای مرکزی، و ۱۰ به وقت شرق آمریکا
زمان جلسه دو ساعت خواهد بود: ساعت اول طرح بحث و ساعت دوم پرسش و پاسخ.
این جلسه همانند جلسه قبل در نرم افزار Gotomeeting به صورت مجازی برگزار و به طور همزمان از کانال اینستاگرامی Mohsen.kadivar.official به صورت زنده Live Instagram پخش خواهد شد. یک روز قبل از جلسه یعنی شنبه ۲۷ اردیبهشت (۱۶ می) لینک حضور در جلسه در نرم افزار Gotomeeting ذیل یک پیام یادآوری در شبکه‌های اجتماعی مرتبط منتشر می‌شود. پرسش‌ها و پیشنهادات خود را می توانید با برگزارکنندگان جلسه از طریق ایمیل زیر درمیان بگذارید:
کاربرانی که در دسترسی به نرم افزار Gotomeeting یا نصب آن دچار مشکل هستند لطفا قبل از جلسه با ایمیل مذکور تماس بگیرند. در نیمه دوم جلسه، شرکت کنندگان امکان طرح پرسشهای خود را خواهند داشت. لطفا پرسشهایی که فرصت طرح در جلسه را نیافته باشند به ایمیل فوق یا ایمیل وبسایت کدیور بفرستید و پاسخ بگیرید.
***
طرح بحث:
در زندگی روزمره از لحظه تولد تا زمان مرگ با شرور فراوان مواجهیم. افرادی معلول (ذهنی یا بدنی) به دنیا می آیند که در تمام عمر از نقص مادرزاد خود رنج می برند، و والدینشان هم با رنج و زحمت نگهداری آنها زندگی را سپری می کنند. زنان و مردانی عقیم هستند و از نعمت فرزندآوری محروم، هم خود رنج می برند هم در زندگی خانوادگی مرتب سرکوفت می‌شنوند. بیماری‌ها خصوصا بیماری‌های صعب العلاج یا لاعلاج یا واگیردار در طول تاریخ هریک میلیونها انسان بیگناه را در حالی که رنج فراوان کشیده اند از دنیا برده اند، از قبیل طاعون، وبا، مالاریا، جذام، آبولا، ساس و اخیرا کرونا. قحطی و خشکسالی، سیل و توفان، زلزله و آتشفشان، و اخیرا ریزگردها هر یک به تلفات سنگین انسانی و حیوانی و ضررهای مالی فراوان منجر می شود. تعداد بیگناهانی که در هر یک از این حوادث طبیعی از دنیا می روند کم نیست. همینطور افراد زیادی که در حوادث اتفاقی از قیبل تصادف در سفرهای برون‌شهری و درون‌شهری، حوادث هوایی و دریایی، حوادث حین کار و دیگر اتفاقات غیرعمدی از دنیا می روند یا جراحتهای سخت برمی دارند غیرقابل اغماض است.
در طول تاریخ تعداد تلفات بیگناهان در جنگها واقعا زیاد است، جدیدترینش در یمن. کشتار جمعی یهودیان توسط آلمان نازی در کوره های آدم سوزی (هولوکاست) تا قتل عام مسلمانان روهینگیا در میان‌مار توسط دولت بودایی از تلخ‌ترین فجایع انسانی معاصر است و رنج افراد در آنها هر وجوان منصفی را جریحه دار می کند. شکنجه های وحشتناک زندانیان سیاسی و عقیدتی در زندانها، تجاوز به زنان و کودکان، آواره کردن ساکنان یک سرزمین از خانه و سرپناهشان از جمله اهالی فلسطین توسط غاصبان صهیونیست، استبداد و خودکامگی و دیکتاتوری رژیمهای سیاسی که با سلب آزادی و تحمیل خود به مردم چه ظلمهایی به شهروندان این سرزمینها می کنند، تا ستمهای فردی که هر کسی در زندگی خود تجربه کرده است.
شرور طبیعی و اخلاقی که فهرستی به عنوان نمونه از آنها ارائه شد دنیا را پر از رنج و نکبت و درد ترسیم می کند. دنیایی که در آن بیگناهان به فراوانی در حوادث طبیعی و انسانی کشته می شوند و آسیب می بینند و رنج می کشند دنیای مطلوبی نیست. چرا خدا دنیایی به این بدی را آفریده است؟ آیا نمی توانست دنیایی بدون این شرور طبیعی و انسانی خلق کند؟ چرا در زمان وقوع این شرور خدا به داد بیگناهان نرسیده است؟ قطعا بسیاری از آنها خالصانه و با تضرع از خدا کمک طلبیده اند؟ چرا دعایشان را مستجاب نکرده و به آنها در برابر ظالمان کمک نکرده است؟ چرا خدا ریشه ظلم و ظالم را نمی‌کند؟ چطور راضی می شود بندگانش این‌قدر رنج بکِشند؟ در یک کلام در این دنیای آکنده از شرّ خدا کجاست؟
در برابر مسئله شر برخی غلبه شرور را برهانی بر عدم وجود خدا پنداشته اند و رسما ملحد و خداناباور شده، و مرگ خدا را اعلام کرده اند. دسته دوم وجود شرور را منافی علم مطلق یا قدرت مطلق یا خیرخواهی مطلق خداوند دانسته اند. به باور آنها با این همه شر چاره ای جز از دست برداشتن از اطلاق برخی یا همه این سه صفت خداوند نیست، یعنی خدا از برخی از این شرور خبر ندارد، یا قدرت مقابله با آنها را ندارد، یا در خیرخواهی مطلق او باید تردید کرد چرا اگر بداند و بتواند جلوی این شرور را بگیرد و نگرفته پس خیرخواه نیست. به تلقی این دسته خدا به درد هرکاری نمی خورد، از جمله رفع شرّ از عالم. چنین خدایی غایب است نه حاضر. اگر حاضر بود شرّی اتفاق نمی افتاد. آنها از «الهیات غیبت» دم می زنند. دسته سوم اما نه خدا را مرده و غائب می دانند، نه در علم و قدرت و خیرخواهی مطلق او تردید روا می کنند، بلکه این شر قلیل را لازمه عالم مادی و دنیا می دانند که آن را باید با خیر کثیر مقایسه کرد. از منظر گروه سوم دنیای بدون شرّ عالم مجردات و بهشت در آخرت است. دنیا سرشتش بر درد و رنج و ابتلاست و دخالت خداوند برای رفع شرور طبیعی و اخلاقی خلاف سنت اوست. چرا که سنت او بر اختیار و آزادی تکوینی انسان در دنیا تعلق گرفته است و هرگونه دخالتی برای رفع شرّ نفی این سنت الهی است. هبوط آدم و حوا به زمین آغاز زندگی دنیوی است و مهم این است که در این دار ابتلا آزادنه و با اختیار خیر را انتخاب کنیم و به کمک عقل خداداد در حد مقدور با شرّ مقابله کنیم.
در این جلسه قرار است ضمن مروری بر کوششهای فلسفی صورت گرفته در این موضع اعم از فلسفه غرب و فلسفه اسلامی بررسی کنیم که مدعای کدامیک از این سه دسته در قبال مسئله شر قابل پذیرش است: خداناباوران، منکران اطلاق علم و قدرت و خیرخواهی خداوند، یا مدافعان آزادی تکوینی و اختیار آدمی. در حقیقت این سه فلسفه مختلف زندگی است. تعالیم اسلامی اعم از کتاب و سنت مدافع کدام فلسفه زندگی و رویکرد است؟ دست برداشتن از اطلاق علم و قدرت و خیرخواهی خداوند، یا دست برداشتن از اطلاق آزادی تکوینی و اختیار آدمی؟
