عرفه، معرفت و عرفان

زندگی مؤمنانه، جلسه دوم

عرفه، معرفت و عرفان

سیری در دعای عرفه منسوب به امام حسین و دعای چهل و هفتم صحیفه سجادیه

به مناسبت روز عرفه (سه شنبه ۹ ذیحجه ۱۴۴۲) که در زمره برجسته ترین ایام نیایش در سال است، دومین جلسه زندگی مؤمنانه به پیشنهاد برگزارکنندگان محترم این جلسات به دعای عرفه اختصاص دارد، و به شکل دقیق‌تر به سیری در دو دعای مشهور این روز یعنی دعای منسوب به سید الشهداء امام حسین بن علی (ع) در روز عرفه و صحرای عرفات، و دعای منسوب به امام علی بن الحسین زین العابدین (ع) در صحیفه سجادیه در این روز (دعای چهل و هفتم) که طولانی ترین نیایش صحیفه سجادیه است می پردازد. کوشش می شود در این دو دعا ابعاد زندگی مؤمنانه دنبال شود. برای نظم بیشتر هم‌چنان‌که در اعلان جلسه آمده به پرسشهای مشخصی پاسخ داده شود. این جلسه شامل چهار بخش به شرح ذیل است: کلیاتی درباره دعا و عرفه؛ زبان، متن و سند دعا؛ تحقیق درباره سند دعای عرفه امام حسین و صحیفه سجادیه؛ و مهمترین مضامین دو دعای عرفه.

بخش اول. کلیاتی درباره دعا و عرفه

این بخش شامل پنج بحث به شرح ذیل است: نقش دعا در زندگی مؤمنانه، زمان دعا، شرائط استجابت دعا، جایگاه ایام خاص در استجابت دعا، و آداب خاص روز عرفه.  

بحث اول. نقش دعا در زندگی مؤمنانه

پرسشهای اصلی این بحث: دعا و نیایش در زندگی مؤمنانه چه نقشی دارد؟ آیا زندگی مؤمنانه بدون دعا ممکن است؟ دعا، نیایش یا مناجات سخن گفتن انسان با خداوند است، در حالی که کتب سماوی از قبیل قرآن سخن گفتن خداوند با انسان است. قرآن کلام نازل خداوند است و دعا کلام صاعد به سوی خداوند است. در دعا انسان مطالبات خود را با خداوند در میان می گذارد و اجابت آنها را از خدا می طلبد. زندگی مؤمنانه بدون کلام نازل خداوند (در اسلام: قرآن) و کلام صاعد به سوی خداوند (یعنی دعا) بی معنی است. در حقیقت زندگی مؤمنانه حاصل یک گفتگوی صمیمانه بین خالق و مخلوق، رب و مربوب، عاشق و معشوق، و انسان و خداوند است. دعا طرف انسانی این گفتگوست و قرآن طرف الهی آن.

خدا خود ما را به دعا و تقاضا از محضرش فراخوانده است: وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ (غافر ۶۰) پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم.» وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ (بقره ۱۸۶) «و هنگامی که بندگان من، از تو در باره من سؤال کنند، (بگو:) من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می‌خواند، پاسخ می‌گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند (و به مقصد برسند).»

دعا نقشی بسیار سازنده در زندگی مؤمنانه دارد. انسانی که با خدا راز و نیاز نمی کند مؤمن نیست، مثل عاشقی که با معشوق مغازله نمی کند و از او چیزی نمی خواهد. معشوق دوست دارد عاشق از او چیزی بخواهد. معشوق مطلق البته غنی و بی نیاز است و از خواستن عاشق طرفی نمی بندد. این عاشق و داعی است که در فرایند دعا ساخته می شود و شخصیت ایمانیش شکل می گیرد. در ضمن دعا انسان به فقر و نیازمندی ذاتی خود اعتراف می کند و از خدا کمک می خواهد تا خود را بسازد و بالا بکشد. اساس دعا توبه انسان، کوشش برای پالودن جان و تقاضای بخشش از خداوند است و مقصود اصلی تقرب به حضرت حق و دستیابی به خوشبختی حقیقی است که در آخرت اتفاق می افتد. البته درخواست رفع حوائج دنیوی نیز بخشی از دعاست که هرچه درجه وجودی آدمی بالاتر برود درصد کمتری از مطالبات آدمی را تشکیل می دهد. یکی از طرق خودشناسی این است که ببینیم چه می خواهیم و مطالبات موقت دنیوی چه سهمی در مطالبات ما از خداوند دارد. اگر بخش اصلی مطالبات یا تمام آن دنیوی است بدانیم مبتدی هستیم و هنوز به خم اول کوچه معرفت هم نرسیده ایم. البته همینکه دعا می کنیم و از خدا مطالبات کوچک و بزرگمان را می خواهیم یعنی جهت را درست تشخیص داده ایم و قدم در راه گذاشته ایم. به میزانی که در طول روز به یاد خدا هستیم و با او سخن می گوئیم و از او چیزی می خواهیم و او را داور کردار و گفتار خود می دانیم و به او امید داریم مؤمن هستیم. اگر در طول نماز به مفهوم آن توجه داشته باشیم و از ته دل او را بخوانیم که «ایاک نعبد وایاک نستعین» (فقط ترا می پرستیم و فقط از تو یاری می جوئیم) و «اهدنا الصراط المستقیم» (ما را به راه راست هدایت کن) (حمد ۵-۶) این کف دعای واجب روزانه یک مسلمان است.

بحث دوم. زمان دعا

پرسشهای بحث: آیا دعا و نیایش با خداوند روز و زمان خاصی دارد یا هر زمان می توان با خداوند عاشقانه و صمیمانه راز و نیاز کرد؟ پاسخ: دعا زمان خاصی ندارد، همیشه و هرجا می توان دعا کرد و خدا را خواند. هر زمان حال دعا داریم همان زمان وقت دعاست. معمولا وقتی کارها خوب پیش می رود نیازی به دعا و خدا احساس نمی کنیم، وقتی حاجتی داریم، با مشکلی برخورد کرده ایم که از طرق عادی حل نمی شود و از همه جا وامانده ایم یاد خدا می افتیم و اگر مشکل صعب العلاج و لاینحل است، دیگر جز خدا کسی نیست که سراغش برویم. این برخورد کاسب‌مآبانه با خداست. فقط وقتی کارش داریم دعا می خوانیم، مسجد و زیارت اماکن مذهبی می رویم، و انفاق می کنیم تا حاجاتمان روا شود، مشکلمان رفع شود، و بیمارمان شفا یابد. البته خدا آن قدر کریم و بزرگوار است که همین دعاهای کاسب‌مآبانه را هم رد نمی کند و هر حاجت‌مند دل‌شکسته ای را تحویل می گیرد.

دعا کردن فقط مال ایام مشکل، مصیبت و بیماری نیست. در این ایام که تقریبا همگان یاد خدا می افتند. هنر این است که در ایام سلامت، رفاه و خوشحالی به یاد او باشیم و دعا کنیم که نعمتهای سلامتی، رفاه و حال خوش را از ما سلب نکند. اگر با خدا دوست، رفیق و مثل کف دست صاف و صادق باشیم و رابطه حسنه ای داشته باشیم و با راز و نیاز و دعا به درگاه او انس داشته باشیم مطمئنا دعاهایمان بیشتر اجابت می شود. به هر حال هیچ زمانی نیست که دعا در آن ممنوع باشد. دعا مشروط به هیچ زمان خاصی نیست. لازم نیست برای دعا به مسجد و حرم پیامبر و ائمه برویم، هر جا خدا را خالصانه و با دل شکسته بخوانیم دعا امکان استجابت دارد. حتی لازم نیست غسل و وضو داشته باشیم، حتی اگر برای نماز واجب به غسل یا وضو نیاز باشد، دعا مشروط به آنها نیست. دعا قلب پاک و پاکیزه می خواهد. لازم نیست رو به قبله هم باشی. البته مستحب است رو به قبله، با غسل و وضو در مکانهای متبرک و زمانهای خاص دعا کنیم، اما اینها استحبابی است، هر زمان دلت هوای او کرد و نیاز به سخن گفتن با او داشتی بدون هیچ پیش شرط و شرطی او می شنود و امکان اجابت هست.

بحث سوم. شرائط استجابت دعا

پرسش اصلی بحث: به طور کلی برای استجابت دعا چه باید کرد؟ استجابت دعا دو دسته شرط دارد. دسته اول واجب، دسته دوم مستحب. شروط واجب دو تا بیشتر نیست: اخلاص و توبه. اخلاص یعنی دعا ریایی نباشد، فقط از او خواسته شده باشد نه از غیر او. به زبان ساده تر شیله پیله در آن نباشد، صاف و صادق از خدا تقاضا شده باشد، زلال و بلوری، خالصانه و صادقانه، کاملا خودمانی، و خلاصه با قلب شکسته.

اما شرط دوم یعنی حق الناس و حق الله به گردنش نباشد. اگر به حقوق احدی تجاوز کرده بدون ادا کردن آن استجابت دعا خیلی دشوار است. اینها باعث حبس دعا می شود، مانع اجابت دعا می شود. اول حق الناس را ادا کنیم بعد در خانه خدا برویم. نقض حقوق الهی یعنی ارتکاب گناه و معصیت هم با توبه و عزم بر عدم تکرار گناه محقق می شود. البته خود توبه هم قسمی از دعاست. در هر حال گام اول دعا بعد از ادای حق الناس توبه  و پاک کردن خانه دل از زنگار گناه است. با دل چون بلور پاک و پاکیزه به محضر او بشتابیم و از سویدای دل دعا کنیم.

اما دسته دوم شروط امور استحبابی است از قبیل پاکیزه بودن بدن و لباس، یا غسل کردن، وضو گرفتن، رو به قبله نشستن، به مسجد و حرم پیامبر، ائمه و اولیاء رفتن، دو رکعت نماز خواندن، و انتخاب زمانهای مناسب دعا.

بحث چهارم. جایگاه ایام خاص در استجابت دعا

پرسش این بحث: ایام خاص از قبیل ماههای رجب، شعبان، رمضان و دهه اول ذیحجه خصوصا روز عرفه چه جایگاهی در استجابت دعا دارد؟ در طول شبانه روز سحرگاه بهترین وقت دعا کردن است. از جمله اوقات توصیه شده دعا بعد از نمازهای واجب است. در طول هفته شب جمعه و روز جمعه اوقات ممتاز دعاست. در سال صد روز بهار عبادت است: سه ماه رجب، شعبان و رمضان و دهه اول ذیحجه. دو عید بزرگ فطر و اضحی ملحق به این ایام هستند. یکی از ممتازترین روزهای این سده دعا و عبادت روز عرفه است. روایات فراوانی در تشویق مومنین به دعا در این ایام وارد شده است. در زندگی مؤمنانه این صد روز مواظبت می شود و ارتباط با خداوند و مناجات و راز و نیاز جاری حداقل دو برابر می شود. در این صد روز ماه مبارک رمضان (خصوصا لیالی قدر) و روز عرفه فضیلت بیشتری دارند. قدر این ایام را بدانیم. در تقویم خود به این ایام توجه بیشتری کنیم.

بحث پنجم. آداب خاص روز عرفه

پرسش این بحث: آداب خاص روز عرفه چیست؟ اگر مومن روز عرفه در حال حج یا عمره باشد آداب خاصی دارد که در کتب مناسک آمده است، از جمله وقوف در صحرای عرفات از ظهر تا مغرب روز عرفه. در غیر این صورت برای کسانی که توانایی دارند روزه گرفتن در این روز استحباب فراوان دارد. غسل و صدقه در راه خدا دو عمل دیگر مستحبی این روز است. اما مهمترین عمل مستحب بعد از ظهر عرفه دعا و استغفار به درگاه پروردگار است، از جمله قرائت دعای عرفه منسوب به امام حسین و امام سجاد (علیهما السلام). این اهم اعمال روز عرفه است، برای آشنایی با آداب شب و روز عرفه به کتب دعا مراجعه کنید. عرفه به معنی ادراک، فهم و شناختن چیزی همراه با تفکر و تدبر در آثار آن است. نام عرفه از سرزمین عرفات (جایی در مکه که باید در این روز در آن وقوف کرد) گرفته شده است. عرفه روز معرفت و عرفان است، شناخت ظاهری و باطنی خداوند. شب و روز عرفه یکی از اوقات ممتاز در تقویم مؤمنان است.

بخش دوم. زبان، متن و سند دعا

این بخش شامل چهار بحث به شرح ذیل است: فقط دعای مأثور؟ فقط دعای عربی؟ لزوم تحقیق سندی دعاهای مأثور، و کفایت علو مضمون؟

بحث اول. فقط دعای مأثور؟

پرسش اصلی بحث: آیا هر متنی را می توان به عنوان دعا خواند یا الزاما دعا باید املاشده خداوند، پیامبر یا امامان (به اصطلاح دعای مأثور) بوده باشد؟ پاسخ: با فضیلت‌ترین دعاها ادعیه قرآنی است، یعنی دعاهایی که خدا در کتابش به ما تعلیم داده است. پس از آن دعاهایی که مطمئنا توسط پیامبر و در درجه بعد توسط ائمه املا شده است و به اعتبار سندی آنها اطمینان باشد. اما ادعیه مجاز منحصر در ادعیه قرآنی، یا ادعیه نبوی یا به طور کلی ادعیه مأثور نمی شود، و هر متنی که شامل ستایش خداوند و ادب درخواست از محضر ربوبی باشد خواندنش مجاز و احتمال استجابت دارد، حتی اگر یقین داشته باشیم املای خدا، پیامبر و ائمه هم نیست.

آنچه لازم است این است که دعا با موازین کتاب و سنت ناسازگار نباشد (حتی سازگاری شرط نیست، عدم ناسازگاری شرط است که وسیع‌تر از لزوم سازگاری است). به شکل مشخص از دعاهای ساخته و پرداخته غلات باید به شدت پرهیز کرد. اینکه تفکر و مرام غالیانه چیست در جلسه مستقلی باید به آن پرداخت. اجمالا دعایی که توکل به خداوند از متن دعا به حاشیه برده شده باشد دعای معتبر و مُجازی محسوب نمی شود.

بحث دوم. فقط دعای عربی؟

پرسش بحث: آیا باید الزاما دعا به عربی باشد یا خواندن دعا به هر زبانی مقبول است؟ آیا می توانیم به جای متن عربی دعاهای عرفه ترجمه فارسی آنها را بخوانیم؟ پاسخ: زبان اسلام عربی است. دعاهای مأثور معتبر هم همگی به عربی هستند، اما دعا را می توان به زبانی خواند که برای دعا کننده مفهوم باشد. استفاده از ترجمه ادعیه ماثور هیچ اشکالی ندارد. البته باید کوشید از ترجمه‌های وفادار به متن دعا استفاده کرد. در هر حال شرط استجابت دعا اخلاص است نه زبان عربی. در مورد دعای عرفه هم قرائت ترجمه فارسی دعای منسوب به امام حسین یا صحیفه سجادیه هیچ اشکالی ندارد. حتی اگر در این روز دعای دیگری چه ماثور چه غیرماثورهم خوانده شود مشکلی ندارد. مهم این است که بعد از ظهر عرفه مومن دعا بخواند، خالصانه هم بخواند، نه زبانش ملاک است نه دعایش.

بحث سوم. لزوم تحقیق سندی دعاهای مأثور

پرسش این بحث: آیا تحقیق سندی دعاهای مأثور لازم است؟ چرا؟ پاسخ: قول مشهور در میان فقها بر طبق قاعده ای به نام «تسامح در ادله سنن» یا ساده گیری در ادله امور مستحب این است که در مستحبات نباید سخت گیری کرد و حتی اگر فعل مستحب انتسابش به پیامبر یا ائمه قابل اثبات نباشد فرد به صرف عمل به مفاد آن و نیتش به ثواب مورد نظر دست می یابد. بر این مبنا دعاهای ماثور ولو سندشان ضعیف باشد قرائتشان شرعا اشکالی ندارد و دعاکننده به ثواب کامل می رسد. نتیجه عملی این قاعده، عدم لزوم تحقیق سندی ادعیه و رواج ادعیه مأثورغیرمعتبرالسند است.

سند روایات قاعده تسامح در ادله سنن قابل مناقشه است و انتساب هر فعل یا قولی به پیامبر و ائمه نیاز به اعتبار سندی دارد. در ادعیه ملاک تنها کسب ثواب نیست، اگر دعا قرار است یکی از منابع معرفت و عرفان باشد اینکه انتسابش به پیامبر یا ائمه محرز یا حداقل مطمئن است مهم است. مطابق تحقیقات انجام شده انتساب بسیاری از ادعیه رایج به پیامبر یا ائمه قابل اثبات نیست، به عبارت دیگر از اعتبار سندی برخودار نیستند یا اصلا سند ندارند.

البته اگر متن دعا اعوجاجی نداشته باشد و با موازین کتاب و سنت ناسازگار نباشد «بدون انتساب به پیامبر یا ائمه» خواندن چنین دعاهایی هیچ اشکالی ندارد. برای مثال دعای جوشن کبیر از قرن نهم به بعد پیدا شده و به احتمال قوی ساخته برخی علمای خوش ذوق است، اما خواندن آن هیچ مشکلی ندارد. در مقابل دعاها و زیاراتی که با موازین کتاب و سنت ناسازگار هستند و اعوجاج متنی دارند و علی الاغلب مشکل سندی هم دارند و به احتمال قوی محصول کارخانه حدیث سازی غلات است که به برخی ائمه هم نسبت داده می شوند و غالبا از دوران صفویه جزء رسوم رایج شیعی هم شده اند قرائتشان نادرست است و دلیلی هم بر اجابت و ثوابشان در دست نیست. با توجه به سیطره روش غالیانه بر اندیشه شیعی از حدود قرن پنجم نمی توان بدون تحقیق سندی و متنی هر دعایی را خواند. اگر دعا سند معتبری ندارد حداقل متنش باید اعوجاج نداشته باشد با موازین کتاب و سنت ناسازگار نباشد. در این زمینه تحقیق درباره دعاهای ماه رمضان را مستقلا منتشر کرده ام. (۱)

بحث چهارم. کفایت علو مضمون؟

پرسش این بحث: آیا مضمون عالی یک دعای فاقد سند یا با سند ضعیف برای اعتبار آن کفایت می کند؟ پاسخ: قاعده عملی مشهوری است که فلان حدیث یا بهمان دعا عالیة المضامین است و جز از معصوم (ع) نمی تواند صادر شده باشد، در نتیجه در چنین مواردی نیاز به اعتبار سند نیست و به اصطلاح علو مضمون جابر ضعف یا فقدان سند است. برای این قاعده نقضهای فراوانی است، به علاوه این قاعده دلیلی بر اعتبارش نیست. در مورد ادعیه اگر متنشان اعوجاج نداشته باشد و با موازین کتاب و سنت ناسازگار نباشد دعا بدون هیچ اشکالی قابل قرائت است، هرچند علو مضمون یا بدون اعوجاج بودن آن باعث نمی شود آن را به پیامبر یا ائمه نسبت دهیم. به عبارت دیگر انتساب به پیامبر یا ائمه امری مجزا از علو مضمون است. 

بخش سوم. تحقیق درباره سند دعای عرفه امام حسین و صحیفه سجادیه

این بخش شامل دو مبحث مهم است: تحقیق در سند صحیفه سجادیه و تحقیق در سند دعای عرفه منسوب به امام حسین (ع).

مبحث اول. تحقیق در سند صحیفه سجادیه

پرسش اصلی این مبحث: آیا دعاهای صحیفه سجادیه از جمله دعای عرفه قابل انتساب به امام سجاد (ع) هستند؟ این مبحث شامل دو بحث است: تحقیق کتاب میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین درباره صحیفه سجادیه، و سند صحیفه سجادیه و دعای عرفه در یک نگاه.

بحث اول. تحقیق کتاب میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین درباره صحیفه سجادیه

درباره کتاب صحیفه سجادیه خلاصه تحقیق دکتر سید حسین مدرسی را از کتاب «میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین» (۲) عینا نقل می کنم: «امام صادق (ع) به یکی از اصحابش متن دعایی از امام زین العابدین (ع) را نشان داد  که در صفحات یک دفتر قدیمی ثبت شده بود (اوراق من صحیفة عتیقة). (۳) نزدیک ۵۴ قطعه دعای بلند و کوتاه، برخی برای تمامی اوقات و برخی برای مناسبتهای ویژه (مانند جمعه، رمضان و غیره) در یک مجلد تحت عنوان صحیفه کامله گردآوری شده است. این کتاب اگرچه امروز در میان شیعه امامیه دارای احترام فراوان است، اما این پذیرش و اقبال عمومی از چهار قرن فراتر نمی رود. (۴)

این کتاب [صحیفه سجادیه موجود] با داستانی درباره آغاز تالیف آن شروع می شود. این حکایت سندی دارد که از اواسط قرن ششم شروع شده و به ابتدای قرن دوم باز می گردد. (۵) این داستان درباره «یک دعا» صحبت می کند نه درباره «یک کتاب» که مشتمل بر ادعیه فراوان باشد. تنها در اواخر داستان جمله‌ای است که به نظر می رسد بعدا به متن افزوده شده، و روال را تغییر داده و از «۶۴ دعا» سخن می گوید که در آن مجموعه گنجانیده شده است (نسخه های معروف و شناخته شده صحیفه معمولا حداکثر مشتمل بر ۵۴ دعا می باشد!) [دو رجالی بزرگ متقدم شیعه] نجاشی و شیخ طوسی در کتاب فهرست نیز تنها از یک دعا به عنوان دعاء الصحیفة یاد می کنند. (۶) بنابراین محتمل است که این کتاب با یک دعا شروع شده که در ابتدای آن داستانی با سند آمده بود که به همان متن مربوط بوده و سپس متون دیگر در دوره‌های بعد بر آن افزوده شده است.

میان نسخه های این کتاب اختلافات بسیاری هم در تعداد ادعیه و هم در متن دقیق هر دعا وجود دارد، مطلبی که علمای گذشته هم یادآور شده اند (۷) قدیمی ترین نسخه خطی این اثر با تاریخ کتابت سال ۴۱۶ که به کوشش کاظم مدیر شانه چی (مشهد ۱۴۱۳ق) انتشار یافته است تنها مشتمل بر ۳۸ دعاست. نسخه مسجد جامع صنعاء که اصل آن به نسخه خطی مورخ صفر سال ۳۶۷ باز می گردد با دعای شماره ۴۲ نسخه رایج فعلی پایان می یابد، ولی شاید ترتیب دعاها در این نسخه با نسخه رایج متفاوت باشد. متنی که امام صادق (ع) به شاگرد خود از صحیفه کهن ارائه فرمود دعای شماره ۴۹ نسخه رایج فعلی [دعاء فی دفع کید الاعداء و رد بأسهم: دعا در دفع نیرنگ دشمنان و برگرداندن اذیت و آزار آنان] است.

متونی که در این اثر [صحیفه سجادیه] فراهم آمده برخی از آنها به لحاظ متن و سبک و ساختار عبارات ویژگیهایی دارند که فی الواقع با روزگار امام سجاد (ع) و رفتار و خصوصیات ایشان چنانکه در منابع آمده انطباق دارد. همچنین متنی درباره زهد منسوب به ایشان وجود دارد (۸) که راوی اولِ آن آن‌را صحیفه ای یافته بوده است. صحیفه در اینجا ظاهرا به معنی برگ کاغذ یا پوست و در برابر روایت شفاهی می باشد. این متن به عنوان صحیفة علی بن الحسین فی الزهد شناخته می شود. از زمانی که این مجموعه شکل فعلی خود را در اواسط قرن ششم به دست آورده است مستدرکات مختلف و شروح متعددی بر آن تدوین و تالیف شده است. در حال حاضر کتاب «ادعیه الامام زین العابدین (ع)» (۹) با ۲۶۷ دعا و «الصحیفة السجادیة الجامعة» (۱۰) با ۲۷۰ متن دعا منتشر شده اند.» (پایان تحقیق منقول)

بحث دوم. سند صحیفه سجادیه و دعای عرفه در یک نگاه

یک. سند ابتدای کتاب صحیفه سجادیه مربوط به دعای چهل و نهم آن (دعا در دفع نیرنگ دشمنان و برگرداندن اذیت و آزار آنان) است نه کل کتاب. نجاشی و شیخ طوسی هم از «یک دعای امام سجاد» یاد کرده اند، نه از ادعیه متعدد در یک کتاب.

دو. دعای واحد امام سجاد در طول قرون بعدی افزایش یافته، در قرون چهارم و پنجم به حدود سی چهل دعا بالغ شده، و در قرن ششم به صورت فعلی با پنجاه و چهار دعا شکل گرفته است. تعداد دعاهای منسوب به امام سجاد در دوران ما به دویست و هفتاد دعا رسیده است.

سه. رواج صحیحه سجادیه به عنوان سومین کتاب اسلام شیعی (بعد از قرآن و نهج البلاغه) از قرن یازدهم و دوران محمدباقر مجلسی در عصر صفوی است.

چهار. دعاهای منسوب به امام سجاد به لحاظ تعداد ادعیه، ترتیب آنها، و متن هر دعا در نسخه های خطی یکسان نیستند، و انتساب قطعی هر دعا حتی هر عبارت یک دعا به امام سجاد (ع) دشوار است.

پنج. سیاق کلی ادعیه موجود در صحیفه سجادیه با دیگر روایات به جا مانده از ایشان ناسازگار نیست، یعنی انتساب ادعیه به امام سجاد به طور کلی محتمل است.

شش. دعای چهل و هفتم صحیفه سجادیه درباره روز عرفه را نهایتا می توان از ادعیه «منتسب به امام سجاد» به حساب آورد.

مبحث دوم. تحقیق در سند دعای عرفه منسوب به امام حسین

وضعیت سندی دعای عرفه منسوب به امام حسین (ع) چگونه است؟ این دعا در چه کتابهای قدیمی دعای شیعی ذکر شده است؟ قسمت پایانی این دعا در کتب اقدم چگونه است؟ این مبحث را از تحقیقی که چند سال قبل منتشر کردم عینا نقل می کنم. (۱۱) این مبحث شامل سه بحث به شرح زیر است: مدرک و متن دعا، سند دعا، مضمون دعای عرفه و فقره اضافه شده به آن.

بحث اول. مدرک و متن دعا

این دعا را برای نخستین بار سید بن طاووس (۶۶۴-۵۸۹) در کتاب اقبال الأعمال، سپس کفعمی (م۹۰۰) در کتاب البلد الامین، و محمد باقر مجلسی (م۱۱۱۱) در کتب زادالمعاد و بحار الانوار نقل کرده اند. دعای عرفه در اقبال الاعمال، البلد الامین و زادالمعاد با این عبارت آغاز می شود: «اَلْحَمْدُ لله الَّذى لَيْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ وَلا لِعَطائِهِ مانِعٌ وَلا كَصُنْعِهِ صُنْعُ صانِعٍ وَهُوَ الْجَوادُ الْواسِعُ» و با این عبارت پایان می یابد: «اَسْئَلُکَ فَکاکَ رَقَبَتى مِنَ النّارِ لااِلهَ اِلاّ اَنْتَ وَحْدَکَ لا شَریکَ لَکَ لَکَ الْمُلْکُ وَلَکَ الْحَمْدُ وَاَنْتَ عَلى کُلِّشَىْءٍ قَدیرٌ یا رَبِّ یا رَبّ».

مجلسی در بحار الانوار متن آن را طولانی‌تر نقل کرده و در انتهای آن زیادتی دیده می شود: «اِلـهى اَنـَا الْفَقیرُ فى غِناىَ فَکَیْفَ لا اَکُونُ فَقیراً فى فَقْرى اِلـهى اَنـَا الْجاهِلُ فى عِلْمى فَکَیْفَ لا اَکُونُ جَهُولاً فى جَهْلى …. یا مَنْ تَجَلّى بِکَمالِ بَهآئِهِ فَتَحَقَّقَتْ عَظَمَتُهُ الاِسْتِوآءَ کَیْفَ تَخْفى وَاَنْتَ الظّاهِرُ اَمْ کَیْفَ تَغیبُ وَاَنْتَ الرَّقیبُ الْحاضِرُ اِنَّکَ عَلى کُلِّشَىْءٍ قَدیرٌ وَالْحَمْدُ لله وَحْدَهُ». وی در ذیل این دعا توضیح داده که این اضافه که تقریبا به اندازه یک ورق است تنها در برخی نسخ اقبال آمده، در حالی که نسخ قدیمی اقبال خالی از آن است: «عبارات این ورقه با سیاق ادعیه سادات معصوم نیز سازگار نیست، و تنها بر مذاق صوفیه سازگار است. برای همین برخی افاضل به این نظر متمایلند که این ورقه از إضافات برخی مشایخ صوفیه و الحاقات و ادخالات ایشان است.»

مجلسی دو احتمال می دهد: یکی اینکه برخی صوفیه این فقره را در برخی کتب به دعا اضافه کرده باشند و سید بن طاوس بدون اطلاع از حقیقت حال آن را در اقبال نقل کرده است. احتمال دوم این است که این اضافه توسط سید بن طاووس انجام نشده، بلکه برخی این فقره را به بعضی نسخ اقبال اضافه کرده اند. وی احتمال دوم را اظهر می داند، بویژه که برخی نسخ قدیمی اقبال خالی از این فقره است. البته در بحار آمده که سید بن طاووس این دعا را منهای فقره مورد بحث در کتاب مصباح الزائر خود آورده است. در حالی که اصولا این دعا در نسخه منتشرشده کتاب یادشده نقل نشده است!

بحث دوم. سند دعا

در اقبال سید بن طاووس و متن البلد الامین کفعمی دعا فاقد سند است: «ومن الدعوات المشرفة فی یوم عرفة دعاء مولانا الحسین بن علی صلوات الله علیه». در حاشیه البلد الامین به نقل از مصباح الزائر سید بن طاووس برای نخستین بار دو راوی برای دعا ذکر شده است: «بِشر و بشیر اسدی گفتند حسین بن علی (ع) در روز عرفه …». آن‌چنان‌که گفته شد در نسخه منتشرشده مصباح الزائر أصلا این دعا به چشم نمی خورد. اسم این دو نفر برای نخستین بار توسط مجلسی در زادالمعاد به متن منتقل شده است: «از جمله ادعیه مشهوره در روز عرفه دعای امام حسین (ع) است که آن را بشیر و بِشر فرزندان غالب اسدی نقل کرده اند که ما در عصر عرفه نزد امام حسین (ع) در عرفات بودیم ….» بِشر بن غالب اسدی کوفی از أصحاب امام حسین (ع) و امام سجاد (ع)، و بشیر بن غالب اسدی کوفی  از أصحاب امام حسین (ع) معرفی شده اند. (۱۲) این دو راوی مجهول هستند و توثیق نشده اند. سند کفعمی یا سید بن طاووس به بِشر و بشیر نیز کاملا مجهول است. نتیجه: سند دعای عرفه منسوب به امام حسین (ع) فاقد اعتبار است.

بحث سوم. مضمون دعای عرفه و فقره اضافه شده به آن

دعای عرفه منسوب به امام حسین (ع) به لحاظ متن از زیباترین دعاهای موجود است. در متن دعا اعوجاجی دیده نمی شود و با محکمات قرآنی و أصول معارف معتبر پیامبر (ص) و اهل بیت او (ع) نیز سازگار است. برخی آن را عالیة المضامین دانسته اند که جز از ائمه قابل صدور نیست. این مبنا اگرچه جای بحث دارد، اما خواندن دعا بدون انتساب به امام (ع) را بلااشکال می کند.

جلال الدین همایی (متوفی ۱۳۵۹ش) در پاورقی مقدمه کتاب «مولوی نامه» بعد از نقل این فقره نوشته است: «نکته مهم تازه ای که شاید برای نخستین بار از این حقیر می شنوید این است که تمام این فقرات را عینا و بی کم و زیاد در نسخه قدیم کتاب «الحِکَم العطائیه» دیده ام شامل دعوات و مقامات عرفانی ابن عطاءالله اسکندرانی شاذلی تاج الدین ابوالفضل احمد بن محمد صوفی عارف معروف سده هفتم هجری [متولد ۶۵۸] که وفات او را در سال ۷۰۹ نوشته اند، و مسلم دارم که در این باره تخلیطی شده اما تفصیلش از عهده این حواشی خارج است. والله العالم.» بنابراین می توان گفت که این فقره – که اتفاقا بسیار زیبا هم هست – بعد از وفات سید بن طاووس به برخی نسخه‌های اقبال اضافه شده است. مشابه این فقره در دیگر ادعیه دیده نمی شود. (پایان نقل قول از تحقیق سابقم)

بخش چهارم. مهمترین مضامین دو دعای عرفه

مهمترین قسمت جلسه شامل دو بحث به شرح زیر است: مهمترین مضامین دعای عرفه منسوب به امام حسین، و مهمترین مضامین دعای عرفه منسوب به امام سجاد (ع). (۱۳) تکیه من زیبایی این دو دعاست فارغ از اینکه گوینده آنها این دو امام همام بوده اند یا نه. خواهید دید که هر دو دعا جدّا زیبا و عالیة المضامین هستند.

بحث اول. مهمترین مضامین دعای عرفه منسوب به امام حسین (ع)

پرسش این بحث: مضمون مهمترین محورهای دعای عرفه منسوب به امام حسین کدام است؟ بیست و شش فقره از دعای زیبای عرفه را انتخاب کرده ام، (۱۴) فقره هایی که در من مؤثر بوده اند. امیدوارم در شما هم مؤثر باشند. عبارات هر فقره را با ترجمه و توضیح بسیار مختصر مواردی که نیاز به توضیح دارد مرور می کنم. (۱۵) به این امید که در فرصتی دیگر توفیق شرح آنها را بیابم.

[۱] اللّٰهُمَّ اجْعَلْنِى أَخْشاكَ كَأَنِّى أَراكَ، وَأَسْعِدْنِى بِتَقْواكَ، وَلَا تُشْقِنِى بِمَعْصِيَتِكَ، وَخِرْ لِى فِى قَضائِكَ، وَبارِكْ لِى فِى قَدَرِكَ، حَتَّىٰ لَاأُحِبَّ تَعْجِيلَ مَا أَخَّرْتَ وَلَا تَأْخِيرَ مَا عَجَّلْتَ .«خدایا چنانم کن که از تو خشیت داشته باشم، گویا که تو را می‌بینم؛ و با پرهیزگاری مرا خوشبخت گردان و به نافرمانی‌ات بدبختم مکن و خیر را در آنچه مقرر کردی برایم اختیار کن و به من در تقدیرت برکت ده تا شتاب آنچه را تو به تأخیر انداختی نخواهم و تأخیر آنچه را تو پیش انداختی آرزو نکنم.

[۲] اللّٰهُمَّ اجْعَلْ غِناىَ فِى نَفْسِى، وَالْيَقِينَ فِى قَلْبِى، وَالْإِخْلاصَ فِى عَمَلِى، وَالنُّوْرَ فِى بَصَرِى، وَالْبَصِيرَةَ فِى دِينِى، وَمَتِّعْنِى بِجَوارِحِى، وَاجْعَلْ سَمْعِى وَبَصَرِى الْوارِثَيْنِ مِنِّى. «خدایا قرار ده بی‌نیازی را در روح و روانم، و یقین را در دلم، و اخلاص را در عملم، و نور را در دیده‌ام، و بصیرت را در دینم، و مرا به اعضایم بهره‌مند کن، و گوش و چشمم را دو وارث من گردان [یعنی آنها را تا وقت مرگم نگاه دار].»

[۳] اللّٰهُمَّ اكْشِفْ كُرْبَتِى، وَاسْتُرْ عَوْرَتِى*، وَاغْفِرْ لِى خَطِيئَتِى، وَاخْسَأْ شَيْطانِى، وَفُكَّ رِهانِى، وَاجْعَلْ لِى يَا إِلٰهِى الدَّرَجَةَ الْعُلْيا فِى الْآخِرَةِ وَالْأُولىٰ. «خدایا گرفتاری‌ام را برطرف کن و زشتی‌ام را بپوشان و خطایم را بیامرز و شیطانم را [با ذلت] بران و بدهکاری‌ام [رهین به دلیل خطایا] را ادا کن و برایم معبودا در آخرت و دنیا درجه‌ای برتر قرار ده.» * عورت: هرچه در آن خللی باشد که می ترسیم دشمن از آن داخل شود، هرچه انسان آن را برای حیا می پوشاند. مقصود: خدایا نقاط ضعفم را بپوشان.

[۴] اللّٰهُمَّ مَا أَخافُ فَاكْفِنِى، وَمَا أَحْذَرُ فَقِنِى، وَفِى نَفْسِى وَدِينِى فَاحْرُسْنِى، وَفِى سَفَرِى فَاحْفَظْنِى، وَفِى أَهْلِى وَمالِى فَاخْلُفْنِى، وَفِيما رَزَقْتَنِى فَبارِكْ لِى، وَفِى نَفْسِى فَذَلِّلْنِى، وَفِى أَعْيُنِ النَّاسِ فَعَظِّمْنِى، وَمِنْ شَرِّ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ فَسَلِّمْنِى، وَبِذُنُوبِى فَلا تَفْضَحْنِى، وَبِسَرِيرَتِى* فَلا تُخْزِنِى، وَبِعَمَلِى فَلا تَبْتَلِنِى، وَ نِعَمَكَ فَلا تَسْلُبْنِى، وَ إِلىٰ غَيْرِكَ فَلا تَكِلْنِى. «خدایا از آنچه می‌ترسم مرا بس باش، و از آنچه پرهیز می‌کنم نگهداری کن، و در روح و روانم و دینم از من [در قبال نفس اماره و مصیبت در دین] نگهبانی فرما، و مرا در سفرم نگهدار، و در خاندان و مالم جانشینم باش [تا غیر به حریم اهل و مالم داخل نشود]، و مرا در آنچه نصیبم فرمودی برکت (زیادت و رشد) ده، و در نزد خویش خوارم ساز، و در دیدگان مردم بزرگم کن، و از شرّ جن و انس سالمم بدار، و به گناهانم رسوایم مساز، و به پنهانم خوار و بی‌مقدارم مکن، و به عملم [که عقوبت دنیوی یا اخروی بر آن مترتب باشد، یا وقتی عملم خالص برای تو نباشد] دچارم مساز، و مرا از نعمت‌هایت محروم مفرما [به سبب عدم شکر]، و به غیر خود واگذارم مکن.» * یوم تبلی السرائر (طارق ۹)

[۵] إِلٰهِى إِلىٰ مَنْ تَكِلُنِى؟ إِلىٰ قَرِيبٍ فَيَقْطَعُنِى؟ أَمْ إِلىٰ بَعِيدٍ فَيَتَجَهَّمُنِى؟ أَمْ إِلَى الْمُسْتَضْعِفِينَ لِى وَأَنْتَ رَبِّى وَ مَلِيكُ أَمْرِى؟ أَشْكُو إِلَيْكَ غُرْبَتِى وَبُعْدَ دارِى وَهَوانِى عَلَىٰ مَنْ مَلَّكْتَهُ أَمْرِى، إِلٰهِى فَلاٰ تُحْلِلْ عَلَىَّ غَضَبَكَ*، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ غَضِبْتَ عَلَىَّ فَلا أُبالِى سِواكَ، سُبْحانَكَ غَيْرَ أَنَّ عافِيَتَكَ أَوْسَعُ لِى. «خدایا [برگرفته از دعای پیامبر وقتی اهل طائف با او بدرفتاری کردند]، مرا به که واگذار می‌کنی؟ [وکل الیه الامر: سلّمه و فوضه الیه و اکتفی به] به نزدیک تا با من به دشمنی برخیزد؟ یا به بیگانه تا با من با ترش‌رویی برخورد کند؟ یا به آنان‌که خوارم می‌شمرند؟ (آنها که مستضعفم می کنند) و حال اینکه تو خدای من و زمامدار کار منی. من به تو شکایت می‌کنم، از غربتم و دوری خانه (آخرتم) و سبکی‌ام نزد کسی که اختیار کارم را به او دادی [کسی که در دنیا مافوق من است]. معبودم خشمت را بر من فرود نیاور، اگر در مقام خشم کردن بر من نباشی، از غیر تو باک ندارم، منزّهی تو، جز اینکه عافیتت بر من گسترده‌تر است.» * ومن یَحلِل علیه غضبی فقد هَوی (طه ۸۱) «هر که غضبم بر او وارد شود سقوط می کند.»

[۶] يَا عُدَّتِى فِى شِدَّتِى، يَا صاحِبِى فِى وَحْدَتِى*، يَا غِياثِى فِى كُرْبَتِى، يَا وَلِيِّى فِى نِعْمَتِى …. أَنْتَ كَهْفِى حِينَ تُعْيِينِى الْمَذاهِبُ فِى سَعَتِها، وَتَضِيقُ بِىَ الْأَرْضُ بِرُحْبِها، وَلَوْلَا رَحْمَتُكَ لَكُنْتُ مِنَ الْهالِكِينَ، وَأَنْتَ مُقِيلُ عَثْرَتِى، وَلَوْلا سَتْرُكَ إِيَّاىَ لَكُنْتُ مِنَ الْمَفْضُوحِينَ، وَأَنْتَ مُؤَيِّدِى بِالنَّصْرِ عَلَىٰ أَعْدائِى، وَلَوْلا نَصْرُكَ إِيَّاىَ لَكُنْتُ مِنَ الْمَغْلُوبِينَ. «ای توشه‌ام در سختی‌ها، ای همراهم در تنهایی، ای فریادرسم در گرفتاری‌ها، ای سرپرستم در نعمت‌ها، …. تو پناهگاه منی زمانی که راه‌ها با همه وسعتشان درمانده‌ام کنند، و زمین با همه پهناوری‌اش بر من تنگ گیرد و اگر رحمت تو نبود، هر آینه من از هلاک شدگان بودم، و نادیده گیرنده لغزشم تویی و اگر پرده‌پوشی‌ات بر من نبود، هرآینه من از رسواشدگان بودم و تویی که مرا با پیروزی بر دشمنانم حمایت می‌کنی، و اگر یاری تو نبود هر آینه من از شکست‌خوردگان بودم.» * هو معکم اینما کنتم (حدید ۴)

[۷] يَا ذَا الْمَعْرُوفِ الَّذِى لَايَنْقَطِعُ أَبَداً، يَا مُقَيِّضَ الرَّكْبِ لِيُوسُفَ فِى الْبَلَدِ الْقَفْرِ وَمُخْرِجَهُ مِنَ الْجُبِّ وَجاعِلَهُ بَعْدَ الْعُبُودِيَّةِ مَلِكاً، يَا رادَّهُ عَلَىٰ يَعْقُوبَ بَعْدَ أَنِ ابْيَضَّتْ عَيْناهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيمٌ، يَا كاشِفَ الضُّرِّ وَالْبَلْوىٰ عَنْ أَيُّوبَ، وَمُمْسِكَ يَدَيْ إِبْراهِيمَ عَنْ ذَبْحِ ابْنِهِ بَعْدَ كِبَرِ سِنِّهِ وَفَناءِ عُمُرِهِ. «ای صاحب احسانی (فیض) که هرگز قطع نگردد، ای آماده‌کننده کاروان برای نجات یوسف در سرزمین بی‌آب و گیاه و خارج‌کننده‌اش از چاه و قراردهنده‌اش بر تخت پادشاهی پس از دوره بندگی‌ (یوسف ۱۹)، ای برگرداننده یوسف به نزد یعقوب پس از آنکه دو چشمش از اندوه نابینا شد (یوسف ۹۶) و دلش آکنده از غم بود (یوسف ۸۴)، ای برطرف‌کننده بدحالی و گرفتاری از ایوب (انبیاء ۸۳-۸۴)، ای گیرنده دست‌های ابراهیم از بریدن سر فرزندش، پس از سنّ پیری و به پایان آمدن عمرش (صافات ۱۰۷-۱۰۲).

[۸] يَا مَنِ اسْتَجابَ لِزَكَرِيَّا فَوَهَبَ لَهُ يَحْيىٰ وَلَمْ يَدَعْهُ فَرْداً وَحِيداً، يَا مَنْ أَخْرَجَ يُونُسَ مِنْ بَطْنِ الْحُوتِ، يَا مَنْ فَلَقَ الْبَحْرَ لِبَنِى إِسْرائِيلَ فَأَنْجاهُمْ وَجَعَلَ فِرْعَوْنَ وَجُنُودَهُ مِنَ الْمُغْرَقِينَ، يَا مَنْ أَرْسَلَ الرِّياحَ مُبَشِّراتٍ بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ، يَا مَنْ لَمْ يَعْجَلْ عَلَىٰ مَنْ عَصاهُ مِنْ خَلْقِهِ، يَا مَنِ اسْتَنْقَذَ السَّحَرَةَ مِنْ بَعْدِ طُولِ الْجُحُودِ وَقَدْ غَدَوْا فِى نِعْمَتِهِ يَأْكُلُونَ رِزْقَهُ، وَيَعْبُدُونَ غَيْرَهُ وَقَدْ حادُّوهُ وَنادُّوهُ وَكَذَّبُوا رُسُلَهُ. «ای که دعای زکرّیا را اجابت کرد و یحیی را به او بخشید و او را بی‌کس و تنها وا نگذاشت (انبیاء ۸۹ و آل عمران ۳۷-۴۰)، ای که یونس را از دل ماهی در آورد (صافات ۱۴۲-۱۴۴و انبیاء ۸۷-۸۸)، ای که دریا را برای بنی اسراییل شکافت و آنان را نجات داد و فرعون و لشکریانش را از غرق شدگان قرار داد (طه ۷۷ و یونس ۹۰)، ای که بادها را مژده دهندگانی پیشاپیش باران رحمتش فرستاد (روم ۴۶)، ای که بر عذاب نافرمانان از بندگانش شتاب نورزد (کهف ۵۸)، ای آن‌که ساحران روزگار موسی را از ورطه هلاکت رهانید، پس از سالیان طولانی که در انکار حق بودند و در عین حال متنعّم به نعمت او رزقش را می‌خوردند و برای غیر او بندگی می‌کردند، با او مخالفت داشتند و برای او شبیه قرار داده بودند و پیامبرانش را تکذیب کردند (اعراف ۱۲۶-۱۱۳)».

[۹] يَا مَنْ قَلَّ لَهُ شُكْرِى فَلَمْ يَحْرِمْنِى، وَعَظُمَتْ خَطِيئَتِى فَلَمْ يَفْضَحْنِى*، وَرَآنِى عَلَى الْمَعاصِى فَلَمْ يَشْهَرْنِى، يَا مَنْ حَفِظَنِى فِى صِغَرِى، يَا مَنْ رَزَقَنِى فِى كِبَرِى، يَا مَنْ أَيَادِيهِ عِنْدِى لَاتُحْصىٰ، وَ نِعَمُهُ لَاتُجازىٰ، يَا مَنْ عارَضَنِى بِالْخَيْرِ وَالْإِحْسانِ وَعارَضْتُهُ بِالْإِساءَةِ وَالْعِصْيانِ، يَا مَنْ هَدانِى لِلْإِيمانِ مِنْ قَبْلِ أَنْ أَعْرِفَ شُكْرَ الامْتِنانِ. «ای که شکرم برای او اندک است ولی محرومم نساخت، و خطایم بزرگ شد، پس رسوایم نکرد (ستار العیوب)؛ و مرا بر نافرمانی‌ها دید، ولی در بین مردم مشهور و سرشناسم ننمود؛ ای که در خردسالی حفظم نمود و در بزرگ‌سالی رزقم داد، ای که عطاهایش نزد من شماره نشود و نعمت‌هایش تلافی نگردد، ای که با من به خیر و احسان روبرو شد و من با بدی و نافرمانی با او روبرو گشتم*، ای که به ایمان هدایتم نمود، پیش از آنکه سپاس نعمت‌هایش را بشناسم.» * خیرک الینا نازل، و شرنا الیک صاعد (دعای ابوحمزة).

[۱۰] يَا مَنْ دَعَوْتُهُ مَرِيضاً فَشَفانِى*، وَعُرْياناً فَكَسانِى، وَجائِعاً فَأَشْبَعَنِى**، وَعَطْشاناً فَأَرْوانِى، وَذَلِيلاً فَأَعَزَّنِى، وَجاهِلاً فَعَرَّفَنِى، وَوَحِيداً فَكَثَّرَنِى، وَغائِباً فَرَدَّنِى، وَمُقِلّاً فَأَغْنانِى، وَمُنْتَصِراً فَنَصَرَنِى، وَغَنِيّاً فَلَمْ يَسْلُبْنِى، وَأَمْسَكْتُ عَنْ جَمِيعِ ذٰلِكَ فَابْتَدَأَنِى، فَلَكَ الْحَمْدُ وَالشُّكْرُ، يَا مَنْ أَقالَ عَثْرَتِى، وَنَفَّسَ كُرْبَتِى، وَأَجابَ دَعْوَتِى، وَسَتَرَ عَوْرَتِى، وَغَفَرَ ذُنُوبِى، وَبَلَّغَنِى طَلِبَتِى، وَنَصَرَنِى عَلَىٰ عَدُوِّى، وَ إِنْ أَعُدَّ نِعَمَكَ وَمِنَنَكَ وَكَرائِمَ مِنَحِكَ لَاأُحْصِيها. «ای که در بیماری خواندمش پس شفایم داد، و در حال برهنگی پوشاند مرا (اعراف ۲۶)، و در حال گرسنگی سیرم کرد و در حال تشنگی سیرابم نمود، و در حال خواری عزّتم بخشید (آل عمران ۲۶)، و در حال نادانی معرفتم داد، و در حال تنهایی افزونم نمود، و در حال غربت بازم گرداند، و در حال نداری دارایم کرد، و در یاری‌خواهی یاری‌ام فرمود، و در ثروتمندی محرومم نکرد، و از درخواست همه این‌ها (از شفاء تا عدم سلب نعمت) باز ایستادم پس او شروع به عنایت بر من (بدون درخواست من) نمود، ستایش و سپاس توراست، ای که لغزشم را نادیده گرفت و اندوهم را زدود و دعایم را اجابت کرد و عیبم را پوشاند و گناهم را آمرزید و مرا به خواسته‌ام رساند و بر دشمنم پیروز گرداند، اگر نعمت‌ها و عطاها و بخشش‌های باارزشت را برشمارم هرگز نمی‌توانم به شماره آرم.» * واذا مرِضْتُ فهو یَشفین (شعراء ۸۰). ** والذی هو یُطعمنی ویَسقین (شعراء ۷۹)

[۱۱] يَا مَوْلاىَ أَنْتَ الَّذِى مَنَنْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَنْعَمْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَحْسَنْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَجْمَلْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَفْضَلْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَكْمَلْتَ، أَنْتَ الَّذِى رَزَقْتَ، أَنْتَ الَّذِى وَفَّقْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَعْطَيْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَغْنَيْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَقْنَيْتَ، أَنْتَ الَّذِى آوَيْتَ، أَنْتَ الَّذِى كَفَيْتَ، أَنْتَ الَّذِى هَدَيْتَ، أَنْتَ الَّذِى عَصَمْتَ، أَنْتَ الَّذِى سَتَرْتَ، أَنْتَ الَّذِى غَفَرْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَقَلْتَ، أَنْتَ الَّذِى مَكَّنْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَعْزَزْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَعَنْتَ، أَنْتَ الَّذِى عَضَدْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَيَّدْتَ، أَنْتَ الَّذِى نَصَرْتَ، أَنْتَ الَّذِى شَفَيْتَ، أَنْتَ الَّذِى عافَيْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَكْرَمْتَ، تَبارَكْتَ وَتَعالَيْتَ، فَلَكَ الْحَمْدُ دائِماً، وَلَكَ الشُّكْرُ واصِباً أَبَداً. «ای سرور من، تویی که عطا کردی، تویی که نعمت دادی، تویی که نیکی کردی، تویی که زیبا نمودی، تویی که افزون نمودی، تویی که کامل کردی، تویی که روزی دادی، تویی که موّفق نمودی، تویی که عطا کردی، تویی که بی‌نیاز نمودی، تویی که ثروت بخشیدی، تویی که پناه دادی، تویی که کفایت نمودی، تویی که راهنمایی فرمودی، تویی که حفظ کردی، تویی که پرده‌پوشی نمودی، تویی که آمرزیدی، تویی که نادیده گرفتی، تویی که قدرت دادی، تویی که توانمندی بخشیدی، تویی که کمک کردی، تویی که حمایت فرمودی، تویی که نیرو بخشیدی، تویی که نصرت دادی، تویی که شفا بخشیدی، تویی که سلامت کامل دادی، تویی که گرامی داشتی، بزرگ و برتری، حمد و شکر همیشگی توراست.»

[۱۲] ثُمَّ أَنَا يَا إِلٰهِىَ الْمُعْتَرِفُ بِذُنُوبِى فَاغْفِرْها لِى، أَنَا الَّذِى أَسَأْتُ، أَنَا الَّذِى أَخْطَأْتُ، أَنَا الَّذِى هَمَمْتُ، أَنَا الَّذِى جَهِلْتُ، أَنَا الَّذِى غَفَلْتُ، أَنَا الَّذِى سَهَوْتُ، أَنَا الَّذِى اعْتَمَدْتُ، أَنَا الَّذِى تَعَمَّدْتُ، أَنَا الَّذِى وَعَدْتُ، وَأَنَا الَّذِى أَخْلَفْتُ، أَنَا الَّذِى نَكَثْتُ، أَنَا الَّذِى أَقْرَرْتُ، أَنَا الَّذِى اعْتَرَفْتُ بِنِعْمَتِكَ عَلَىَّ وَعِنْدِى وَأَبُوءُ بِذُنُوبِى فَاغْفِرْها لِى، يَا مَنْ لَاتَضُرُّهُ ذُنُوبُ عِبادِهِ وَهُوَ الْغَنِىُّ عَنْ طاعَتِهِمْ، وَالْمُوَفِّقُ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْهُمْ بِمَعُونَتِهِ وَرَحْمَتِهِ، فَلَكَ الْحَمْدُ إِلٰهِى وَسَيِّدِى. «سپس من معبودا اعتراف‌کننده به گناهانم هستم، پس مرا بیامرز، منم که بد کردم، منم که خطا کردم، منم که قصد گناه کردم، منم که نادانی نمودم، منم که غفلت ورزیدم، منم که اشتباه کردم، منم که به غیر تو اعتماد کردم، منم که در گناه تعمّد داشتم، منم که وعده کردم، منم که وعده شکستم، منم که پیمان‌شکنی نمودم، منم که اقرار کردم، منم که به نعمتت بر خود و پیش خود اعتراف کردم و به گناهانم اقرار می‌کنم، پس مرا بیامرز، ای آن‌که گناهان بندگانش به او زیانی نرساند و او بی‌نیاز از طاعت آنان است و توفیق‌دهنده کسی که از آنان به کمک و رحمتش عمل شایسته بجا آورد، تو را سپاس ای معبود من و آقای من و خدای من.»

[۱۳] إِلٰهِى أَمَرْتَنِى فَعَصَيْتُكَ، وَنَهَيْتَنِى فَارْتَكَبْتُ نَهْيَكَ، فَأَصْبَحْتُ لَا ذا بَراءَةٍ لِى فَأَعْتَذِرُ، وَلَا ذا قُوَّةٍ فَأَنْتَصِرُ، فَبِأَيِّ شَىْءٍ أَسْتَقْبِلُكَ يَا مَوْلاىَ؟ أَبِسَمْعِى؟ أَمْ بِبَصَرِى؟ أَمْ بِلِسانِى؟ أَمْ بِيَدِى؟ أَمْ بِرِجْلِى؟ أَلَيْسَ كُلُّها نِعَمَكَ عِنْدِى وَبِكُلِّها عَصَيْتُكَ يَا مَوْلاىَ؟ فَلَكَ الْحُجَّةُ وَالسَّبِيلُ عَلَىَّ، يَا مَنْ سَتَرَنِى مِنَ الْآباءِ وَالْأُمَّهاتِ أَنْ يَزْجُرُونِى، وَمِنَ الْعَشائِرِ وَالْإِخْوانِ أَنْ يُعَيِّرُونِى، وَمِنَ السَّلاطِينِ أَنْ يُعاقِبُونِى، وَلَوِ اطَّلَعُوا يَا مَوْلاىَ عَلَىٰ مَا اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنِّى إِذاً مَا أَنْظَرُونِى، وَلَرَفَضُونِى وَقَطَعُونِى. «فرمان دادی فرمانت را نخواندم، نهیم نمودی، مرتکب نهیت شدم، اکنون چنانم که نه دارنده زمینه برائتم تا عذرخواهی کنم و نه دارای قدرتم تا یاری ستانم، ای مولای من با چه وسیله‌ای با تو روبرو شوم؟ آیا با گوشم، یا با دیده‌ام، یا با زبانم، یا با دستم، یا با پایم، آیا این همه نعمت‌های تو نزد من نیست؟ و من با همه این‌ها تو را معصیت کردم، ای مولای من، تو را بر من حجّت و راه است، ای آن‌که مرا از پدران و مادران پوشاند از اینکه مرا از خود برانند، و از خویشان و برادران از اینکه مرا سرزنش کنند، و از پادشاهان از اینکه مجازاتم نمایند، مولای من اگر اینان آگاه می‌شدند، بر آنچه تو بر آن از من می‌دانی، در این صورت مهلتم نمی‌دانند و مرا تنها می‌گذاردند و از من می‌بریدند.»

[۱۴] فَها أَنَا ذا يَا إِلٰهِى، بَيْنَ يَدَيْكَ يَا سَيِّدِى، خاضِعٌ ذَلِيلٌ حَصِيرٌ حَقِيرٌ، لَا ذُو بَراءَةٍ فَأَعْتَذِرَ، وَلَا ذُو قُوَّةٍ فَأَنْتَصِر، وَلَا حُجَّةٍ فَأَحْتَجَ‌ُّ بِها، وَلَا قائِلٌ لَمْ أَجْتَرِحْ، وَلَمْ أَعْمَلْ سُوءاً، وَمَا عَسَى الْجُحُودُ وَلَوْ جَحَدْتُ يَا مَوْلاىَ يَنْفَعُنِى، كَيْفَ وَأَنَّىٰ ذٰلِكَ وَجَوارِحِى كُلُّها شاهِدَةٌ عَلَىَّ بِما قَدْ عَمِلْتُ، وَعَلِمْتُ يَقِيناً غَيْرَ ذِى شَكٍّ أَنَّكَ سائِلِى مِنْ عَظائِمِ الْأُمُورِ، وَأَنَّكَ الْحَكَمُ الْعَدْلُ الَّذِى لَاتَجُورُ، وَعَدْلُكَ مُهْلِكِى وَمِنْ كُلِّ عَدْلِكَ مَهْرَبِى، فَإِنْ تُعَذِّبْنِى يَا إِلٰهِى فَبِذُنُوبِى بَعْدَ حُجَّتِكَ عَلَىَّ، وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّى فَبِحِلْمِكَ وَجُودِكَ وَكَرَمِكَ، لَاإِلٰهَ إِلّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ. «هم اینک ای خدای من در برابرت هستم، ای آقای من، فروتن و خوار، درمانده و کوچک، نه دارنده زمینه برائتم تا عذرخواهی کنم، و نه نیرویی که یاری بطلبم، و نه دلیلی که با آن بهانه و عذر بیاورم، و نه گوینده‌ای هستم که گناه و کار بد نکرده باشم، انکار گناه کجا؟ بر فرض اگر انکار می‌کردم، چه سود می‌داد، چگونه؟ و چسان این معنا ممکن شود و حال آنکه همه اعضایم بر آنچه عمل کردم بر من گواه‌اند، به یقین دانستم بدون تردید که تو از کارهای بزرگ من پرسنده‌ای و تو حاکم عدالت‌پیشه‌ای هستی که در حکم و داوری ستم نمی‌کنی، و عدالت تو هلاک‌کننده من است و من از همه عدالت تو گریزانم، معبودا اگر مرا عذاب کنی، به خاطر گناهان من است، پس از حجّتی که بر من داری و اگر از من درگذری، به سبب بردباری و جود و بزرگواری توست، معبودی جز تو نیست من از ستمکارانم.»

[۱۵] اللّٰهُمَّ إِنَّكَ تُجِيبُ الْمُضْطَرَّ، وَتَكْشِفُ السُّوءَ*، وَتُغِيثُ الْمَكْرُوبَ، وَتَشْفِى السَّقِيمَ، وَتُغْنِى الْفَقِيرَ، وَتَجْبُرُ الْكَسِيرَ، وَتَرْحَمُ الصَّغِيرَ، وَتُعِينُ الْكَبِيرَ، وَلَيْسَ دُونَكَ ظَهِيرٌ، وَلَا فَوْقَكَ قَدِيرٌ، وَأَنْتَ الْعَلِىُّ الْكَبِيرُ، يَا مُطْلِقَ الْمُكَبَّلِ الْأَسِيرِ، يَا رازِقَ الطِّفْلِ الصَّغِيرِ، يَا عِصْمَةَ الْخائِفِ الْمُسْتَجِيرِ، يَا مَنْ لَاشَرِيكَ لَهُ وَلَا وَزِيرَ. «خدایا بیچارگان را پاسخ می‌دهی و بدی را برطرف می‌کنی، و به فریاد گرفتاران می‌رسی، و بیماران را درمان می‌کنی، و تهیدست را بی‌نیاز می‌گردانی، و شکست را جبران می‌نمایی، و به خردسالان رحم می‌کنی، و به بزرگ‌سالان کمک می‌دهی، جز تو پشتیبانی نیست و فوق تو قدرتمندی وجود ندارد و تو برتر و بزرگی‌، ای رهاکننده اسیر در بند، ای روزی‌دهنده کودک خردسال، ای پناه هراسنده پناه‌خواه، ای که برایت شریک و وزیری نیست.» * امن یجیب المضطر اذا دعاه ویکشف السوء (نمل ۶۲)

[۱۶] صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، وَأَعْطِنِى فِى هٰذِهِ الْعَشِيَّةِ أَفْضَلَ مَا أَعْطَيْتَ وَأَنَلْتَ أَحَداً مِنْ عِبادِكَ مِنْ نِعْمَةٍ تُولِيها، وَآلاءٍ تُجَدِّدُها، وَبَلِيَّةٍ تَصْرِفُها، وَكُرْبَةٍ تَكْشِفُها، وَدَعْوَةٍ تَسْمَعُها، وَحَسَنَةٍ تَتَقَبَّلُها، وَسَيِّئَةٍ تَتَغَمَّدُها، إِنَّكَ لَطِيفٌ بِما تَشاءُ خَبِيرٌ وَعَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ .«بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و در این شب به من عطا کن برترین چیزی که عطا کردی و نائل نمودی یکی از بندگانت را، از نعمتی که می‌بخشی و عطاهایی که تجدید می‌نمایی و بلایی که برمی‌گردانی و رنجی که برطرف می‌کنی و دعایی که می‌شنوی و عمل نیکی که می‌پذیری و بدی و زشتی که می‌پوشانی، همانا به هرچه خواهی مهربان و آگاهی و بر هر کاری توانایی.»

[۱۷] اللّٰهُمَّ إِنَّكَ أَقْرَبُ مَنْ دُعِىَ*، وَأَسْرَعُ مَنْ أَجابَ، وَأَكْرَمُ مَنْ عَفا، وَأَوْسَعُ مَنْ أَعْطىٰ، وَأَسْمَعُ مَنْ سُئِلَ، يَا رَحْمٰنَ الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَرَحِيمَهُما، لَيْسَ كَمِثْلِكَ مَسْؤُولٌ، وَلَا سِواكَ مَأْمُولٌ، دَعَوْتُكَ فَأَجَبْتَنِى، وَسَأَلْتُكَ فَأَعْطَيْتَنِى، وَرَغِبْتُ إِلَيْكَ فَرَحِمْتَنِى، وَوَثِقْتُ بِكَ فَنَجَّيْتَنِى، وَفَزِعْتُ إِلَيْكَ فَكَفَيْتَنِى. «خدایا تو نزدیک‌ترین کسی هستی که خوانده شود، و سریع‌ترین کسی که جواب دهد، و بزرگوارترین کسی که گذشت کند و وسیع‌ترین کسی که عطا کند و شنواترین کسی که سؤال شود، ای مهربان دنیا و آخرت و بخشنده در هر دو، همانند تو سؤال شده‌ای نیست و غیر تو آرزو شده‌ای وجود ندارد، خواندمت، پاسخم دادی، از تو درخواست کردم عطایم نمودی و به‌سویت مشتاق شدم به من رحم فرمودی، به تو اطمینان کردم نجاتم دادی، و به تو پناهنده شدم کفایتم نمودی.» * ونحن اقرب الیه من حبل الورید (ق ۱۶)، واذا سألک عبادی عنّی فاِنّی قریب اُجیب دعوةَ الداعِ اذا دعانِ فلیستجبیوا لی لعلهم یَرشدون (بقره ۱۸۶).

[۱۸] اللّٰهُمَّ يَا مَنْ مَلَكَ فَقَدَرَ، وَقَدَرَ فَقَهَرَ، وَعُصِىَ فَسَتَرَ، وَاسْتُغْفِرَ فَغَفَرَ، يَا غايَةَ الطَّالِبِينَ الرَّاغِبِينَ وَمُنْتَهىٰ أَمَلِ الرَّاجِينَ، يَا مَنْ أَحاطَ بِكُلِّ شَىْءٍ عِلْماً، وَوَسِعَ الْمُسْتَقِيلِينَ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَحِلْماً. «خدایا ای که مالک شد و توانست، و توانست و چیره شد، نافرمانی شد و پوشاند، از او آمرزش خواسته شد، آمرزید، ای هدف خواستاران مشتاق و نهایت آرزوی امیدواران، ای آن‌که در دانایی بر هر چیز احاطه دارد و در مهربانی و رحمت و بردباری خواهندگان گذشت از گناه را فرا می‌گیرد.»

[۱۹] اللّٰهُمَّ فَصَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ كَما مُحَمَّدٌ أَهْلٌ لِذٰلِكَ مِنْكَ يَا عَظِيمُ فَصَلِّ عَلَيْهِ وَعَلَىٰ آلِهِ الْمُنْتَجَبِينَ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ أَجْمَعِينَ، وَتَغَمَّدْنا بِعَفْوِكَ عَنَّا، فَإِلَيْكَ عَجَّتِ الْأَصْواتُ بِصُنُوفِ اللُّغاتِ، فَاجْعَلْ لَنَا اللّٰهُمَّ فِى هٰذِهِ الْعَشِيَّةِ نَصِيباً مِنْ كُلِّ خَيْرٍ تَقْسِمُهُ بَيْنَ عِبادِكَ، وَنُورٍ تَهْدِى بِهِ، وَرَحْمَةٍ تَنْشُرُها، وَبَرَكَةٍ تُنْزِلُها، وَعافِيَةٍ تُجَلِّلُها، وَرِزْقٍ تَبْسُطُهُ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ. «خدایا بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، آن‌چنان‌که محمّد از جانب تو شایسته آن است، ای بزرگ، بر او و بر همه خاندان نجیب و پاک و پاکیزه‌اش درود فرست و ما را به گذشتت از ما (به رحمتت) بپوشان‌که صداها با انواع لغات به جانب تو بلند است، خدایا در این شب برای ما این امور را قرار ده: از هر خیری نصیبی که میان بندگانت تقسیم می‌کنی و نوری که با آن هدایت می‌نمایی و رحمتی که می‌گسترانی و برکتی که فرو می‌فرستی و تندرستی و عافیتی که بر اندام حیات بندگان می‌پوشانی و رزقی که می‌گسترانی، ای مهربان‌ترین مهربانان.»

[۲۰] اللّٰهُمَّ أَقْلِبْنا فِى هٰذَا الْوَقْتِ مُنْجِحِينَ مُفْلِحِينَ مَبْرُورِينَ غانِمِينَ، وَلَا تَجْعَلْنا مِنَ الْقانِطِينَ، وَلَا تُخْلِنا مِنْ رَحْمَتِكَ، وَلَا تَحْرِمْنا مَا نُؤَمِّلُهُ مِنْ فَضْلِكَ، وَلَا تَجْعَلْنا مِنْ رَحْمَتِكَ مَحْرُومِينَ، وَلَا لِفَضْلِ مَا نُؤَمِّلُهُ مِنْ عَطائِكَ قانِطِينَ، وَلَا تَرُدَّنا خائِبِينَ، وَلَا مِنْ بابِكَ مَطْرُودِينَ، يَا أَجْوَدَ الْأَجْوَدِينَ، وَأَكْرَمَ الْأَكْرَمِينَ. «خدایا ما را در این وقت از پیشگاه رحمتت پیروز و رستگار و پذیرفته و بهره‌مند بازگردان و ما را از ناامیدان قرار مده و از رحمتت با دست تهی و خالی مگذار و از آنچه از احسانت امیدواریم مبتلای به حرمان مکن و از رحمتت محروممان منما و از افزونی آنچه از عطایت آرزو داریم ناامید مساز و ناکام باز مگردان و از درگاهت مران، ای بخشنده‌ترین بخشندگان و کریم‌ترین کریمان.»

[۲۱] اللّٰهُمَّ فَأَعْطِنا فِى هٰذِهِ الْعَشِيَّةِ مَا سَأَلْناكَ، وَاكْفِنا مَا اسْتَكْفَيْناكَ، فَلا كافِىَ لَنا سِواكَ، وَلَا رَبَّ لَنا غَيْرُكَ، نافِذٌ فِينا حُكْمُكَ، مُحِيطٌ بِنا عِلْمُكَ، عَدْلٌ فِينا قَضاؤُكَ، اقْضِ لَنَا الْخَيْرَ، وَاجْعَلْنا مِنْ أَهْلِ الْخَيْرِ .«خدایا آنچه را در این شب از تو خواستیم به ما عطا کن و کفایت آنچه را از تو خواستیم عهده‌دار باش که ما را کفایت‌کننده‌ای جز تو نیست و برای ما پروردگاری جز تو نمی‌باشد، قانونت بر ما نافذ است، دانشت ما را فراگیر است، داوری‌ات درباره ما عادلانه است، خیر را برای ما حکم کن و ما را اهل خیر قرار بده.»

[۲۲] اللّٰهُمَّ أَوْجِبْ لَنا بِجُودِكَ عَظِيمَ الْأَجْرِ، وَكَرِيمَ الذُّخْرِ، وَدَوامَ الْيُسْرِ، وَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا أَجْمَعِينَ، وَلَا تُهْلِكْنا مَعَ الْهالِكِينَ، وَلَا تَصْرِفْ عَنَّا رَأْفَتَكَ وَرَحْمَتَكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ. «خدایا پاداش بزرگ و ذخیره کریمانه و دوام آسایش را به حق جودت بر ما لازم گردان و گناهان همه ما را بیامرز و با هلاک‌شدگان هلاکمان مکن و مهربانی و رحمتت را از ما باز مگردان، ای مهربان‌ترین مهربانان.»

[۲۳] اللّٰهُمَّ اجْعَلْنا فِى هٰذَا الْوَقْتِ مِمَّنْ سَأَلَكَ فَأَعْطَيْتَهُ، وَشَكَرَكَ فَزِدْتَهُ، وَثابَ إِلَيْكَ فَقَبِلْتَهُ، وَتَنَصَّلَ إِلَيْكَ مِنْ ذُنُوبِهِ كُلِّها فَغَفَرْتَها لَهُ، يَا ذَا الْجَلالِ وَالْإِكْرامِ .«خدایا در این وقت ما را از کسانی قرار ده که از تو درخواست کردند و تو به آنان عطا فرمودی، و تو را شکر نمودند پس بر آنان افزودی، و به‌سویت بازگشتند و آنان را پذیرفتی، و به‌سوی تو از همه گناهانشان بیزاری جستند پس همه گناهانشان را آمرزیدی، ای دارای بزرگی و رأفت و محبت.»

[۲۴] اللّٰهُمَّ وَنَقِّنا وَسَدِّدْنا وَاقْبَلْ تَضَرُّعَنا، يَا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ، وَيَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ، يَا مَنْ لَا يَخْفىٰ عَلَيْهِ إِغْماضُ الْجُفُونِ، وَلَا لَحْظُ الْعُيُونِ، وَلَا مَا اسْتَقَرَّ فِى الْمَكْنُونِ، وَلَا مَا انْطَوَتْ عَلَيْهِ مُضْمَراتُ الْقُلُوبِ. «خدایا ما را پاک کن و به جانب راستی و درستی توجّه ده و زاری ما را بپذیر، ای بهترین کسی که درخواست شد و رحم‌کننده‌ترین کسی که از او رحمت خواسته شد، ای آن‌که بر هم نهادن پلک‌ها و دقّت نظر چشم‌ها بر او پوشیده نیست و آنچه در نهان مستقر شده و آنچه را پنهانی‌های قلوب در برگرفته از او پنهان نیست.»

[۲۵] اللّٰهُمَّ أَوْسِعْ عَلَىَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ، وَعافِنِى فِى بَدَنِى وَدِينِى، وَآمِنْ خَوْفِى، وَأَعْتِقْ رَقَبَتِى مِنَ النَّارِ. اللّٰهُمَّ لَاتَمْكُرْ بِى وَلَا تَسْتَدْرِجْنِى وَلَا تَخْدَعْنِى، وَادْرَأْ عَنِّى شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ. «خدایا از روزی حلالت بر من وسعت ده و در تن و دینم سلامت کامل بخش و ترسم را امان ده و وجودم را از آتش آزاد کن، خدایا بلایت را به جریمه گناهانم بر من قرار مده و مرا به تدریج بر بدی‌هایم مؤاخذه مکن و مرا در خیالات باطلم رها مساز و شر بدکاران جن و انس را از من دور کن.»

[۲۶] يَا أَسْمَعَ السَّامِعِينَ، يَا أَبْصَرَ النَّاظِرِينَ، وَيَا أَسْرَعَ الْحاسِبِينَ، وَيَا أَرحَمَ الرَّاحِمِينَ، صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ السَّادَةِ الْمَيامِينِ، وَأَسْأَلُكَ اللّٰهُمَّ حاجَتِىَ الَّتِى إِنْ أَعْطَيْتَنِيها لَمْ يَضُرَّنِى مَا مَنَعْتَنِى، وَ إِنْ مَنَعْتَنِيها لَمْ‌يَنْفَعْنِى مَا أَعْطَيْتَنِى، أَسْأَلُكَ فَكاكَ رَقَبَتِى مِنَ النَّارِ، لَاإِلٰهَ إِلّا أَنْتَ وَحْدَكَ لاشَرِيكَ لَكَ، لَكَ الْمُلْكُ، وَلَكَ الْحَمْدُ، وَأَنْتَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ، يَا رَبِّ يَا رَبِّ… «ای شنواترین شنوایان، ای بیناترین بینایان و ای سریعترین حسابرسان و ای مهربان‌ترین مهربانان، بر محمّد و خاندان محمّد آن سروران با میمنت درود فرست و از تو درخواست می‌کنم خدایا حاجتم را که اگر آن را به من عطا کنی، بی‌شک هرچه را از من دریغ ورزی به من ضرری نرساند، و اگر برآوردن حاجتم را از من دریغ نمایی، آنچه را عطایم کنی سودی نبخشد، آزادی وجودم را از آتش از تو درخواست می‌کنم، معبودی جز تو نیست، یگانه‌ای، برایت شریک نیست، فرمانروایی و ستایش ویژۀ توست و تو بر هر کاری توانایی، پروردگارا پروردگارا.»

بحث دوم. مهمترین مضامین دعای عرفه منسوب به امام سجاد (ع)

پرسش این بحث: مهمترین مضامین دعای چهل و هفتم صحیفه سجادیه (دعای عرفه) چیست؟ پنجاه و سه فقره از این دعا را برگزیده ام، با ترجمه. (۱۶) به این امید که در فرصتی دیگر توفیق شرح آنها را بیابم.

﴿۶۶﴾ اللَّهُمَّ هَذَا يَوْمُ عَرَفَةَ يَوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَكَرَّمْتَهُ وَعَظَّمْتَهُ، نَشَرْتَ فِيهِ رَحْمَتَكَ، وَمَنَنْتَ فِيهِ بِعَفْوِكَ، وَأَجْزَلْتَ فِيهِ عَطِيَّتَكَ، وَتَفَضَّلْتَ بِهِ عَلَى عِبَادِكَ. «خدایا! این روز، روز عرفه است؛ روزی که آن را شرافت و کرامت و عظمت دادی؛ سفرۀ رحمتت را در آن گستردی و در آن به بخششت بر بندگان منّت نهادی و عطایت را در آن بزرگ کردی و به وسیلۀ آن بر بندگانت تفضّل و احسان فرمودی.»

﴿۶۸﴾ ثُمَّ أَمَرْتَهُ فَلَمْ يَأْتَمِرْ، وَ زَجَرْتَهُ فَلَمْ يَنْزَجِرْ، وَ نَهَيْتَهُ عَنْ مَعْصِيَتِكَ، فَخَالَفَ أَمْرَكَ إِلَى نَهْيِكَ، لَا مُعَانَدَةً لَكَ، وَلَا اسْتِكْبَاراً عَلَيْكَ، بَلْ دَعَاهُ هَوَاهُ إِلَى مَا زَيَّلْتَهُ وَإِلَى مَا حَذَّرْتَهُ، وَأَعَانَهُ عَلَى ذَلِكَ عَدُوُّكَ وَعَدُوُّهُ، فَأَقْدَمَ عَلَيْهِ عَارِفاً بِوَعِيدِكَ، رَاجِياً لِعَفْوِكَ، وَاثِقاً بِتَجَاوُزِكَ، وَكَانَ أَحَقَّ عِبَادِكَ مَعَ مَا مَنَنْتَ عَلَيْهِ أَلَّا يَفْعَلَ. «سپس او را دستور دادی، ولی فرمان نبرد. از زشتی‌ها بازش داشتی، ولی باز نایستاد. از گناه‌ات نهی‌اش فرمودی، ولی دستورت را مخالفت کرد و به سوی نهی‌ات شتافت. نه از باب دشمنی با تو و گردنکشی در برابر تو؛ بلکه هوای نفسش او را به چیزی دعوت کرد که تواش از آن دور کردی و بر حذر داشتی؛ و دشمنت و دشمنش او را در این زمینه کمک داد تا در عین معرفت به تهدیدت بر گناه اقدام کند، در حالی که به بخششت امیدوار و به گذشتت اطمینان داشت؛ در صورتی که او با این همه محبّتی که در حقّش مبذول داشتی و این همه نعمتی که به او بخشیدی، سزاوارترین بندگانت بود که مرتکب نافرمانی نشود و قدم در عرصۀ گناه نگذارد.»

﴿۶۹﴾ وَهَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ صَاغِراً ذَلِيلًا خَاضِعاً خَاشِعاً خَائِفاً، مُعْتَرِفاً بِعَظِيمٍ مِنَ الذُّنُوبِ تَحَمَّلْتُهُ، وَ جَلِيلٍ مِنَ الْخَطَايَا اجْتَرَمْتُهُ، مُسْتَجِيراً بِصَفْحِكَ، لَائِذاً بِرَحْمَتِكَ، مُوقِناً أَنَّهُ لَا يُجِيرُنِي مِنْكَ مُجِيرٌ، وَ لَا يَمْنَعُنِي مِنْكَ مَانِعٌ. «اینک منم که در برابرت قرار دارم؛ خوار، ذلیل، فروتن، متواضع، ترسان و معترف به گناهان بزرگی که بر دوش برداشته‌ام و خطاهای سنگینی که مرتکب شده‌ام، در حالی که به رحمتت پناهنده‌ام و به رحمتت متمسّکم. یقین دارم که امان دهنده‌ای مرا از عذابت امان نمی‌دهد و بازدارنده‌ای مرا از کیفرت باز نمی‌دارد.»

﴿۷۵) … فَيَا مَنْ لَمْ يُعَاجِلِ الْمُسِيئِينَ، وَلَا يَنْدَهُ الْمُتْرَفِينَ ،وَ يَا مَنْ يَمُنُّ بِإِقَالَةِ الْعَاثِرِينَ، وَيَتَفَضَّلُ بِإِنْظَارِ الْخَاطِئِينَ. «ای که در کیفر بدکاران شتاب نکردی و نعمت نازپروردگانِ غرق در عیش و نوش را منع ننمودی! ای که به گذشت از لغزش بر لغزش داران منّت می‌نهی؛ و به مهلت دادن به خطاکاران، احسان می‌ورزی.»

﴿۷۶﴾ أَنَا الْمُسِي‌ءُ الْمُعْتَرِفُ الْخَاطِىُ الْعَاثِرُ. «منم بدکار، منحرف به گناه، خطاکار، لغزش‌دار.»

﴿۷۷﴾ أَنَا الَّذِي أَقْدَمَ عَلَيْكَ مُجْتَرِئاً. «منم که از روی جرأت بر تو اقدام به گناه کردم.»

﴿۷۸﴾ أَنَا الَّذِي عَصَاكَ مُتَعَمِّداً. «منم که از روی عمد تو را معصیت کردم.

﴿۷۹﴾ أَنَا الَّذِي اسْتَخْفَى مِنْ عِبَادِكَ وَ بَارَزَكَ. «منم که خود را به وقت گناه از بندگانت پنهان کردم؛ ولی آشکارا به مخالفت با تو برخاستم.»

﴿۸۰﴾ أَنَا الَّذِي هَابَ عِبَادَكَ وَ أَمِنَكَ. «منم که از بندگانت ترسیدم؛ ولی خود را از تو ایمن و آسوده دیدم.»

﴿۸۱﴾ أَنَا الَّذِي لَمْ يَرْهَبْ سَطْوَتَكَ، وَ لَمْ يَخَفْ بَأْسَكَ. «منم که از عذابت نهراسید؛ و از عقاب و خشمت نترسیدم.»

﴿۸۲﴾ أَنَا الْجَانِي عَلَى نَفْسِهِ. «منم که بر خود جنایت کردم.»

﴿۸۳﴾ أَنَا الْمُرْتَهَنُ بِبَلِيَّتِهِ. «منم که در گرو بلاهای خود هستم».

﴿۸۴﴾ أَنَا الْقَلِيلُ الْحَيَاءِ. «منم که حیایم اندک است.»

﴿۸۵﴾ أَنَا الطَّوِيلُ الْعَنَاءِ . «و گرفتاری و رنجم طولانی است.»

﴿۸۹﴾ وَلَا تُؤَاخِذْنِي بِتَفْرِيطِي فِي جَنْبِكَ، وَ تَعَدِّي طَوْرِي فِي حُدُودِكَ، وَمُجَاوَزَةِ أَحْكَامِكَ. «و مرا به خاطر کوتاهی در حقّت و تجاوز از اندازه و قدرم نسبت به حدودت و پا فرا گذاشتن از عرصه‌گاه احکامت، مؤاخذه مکن.»

﴿۹۰﴾ وَلَا تَسْتَدْرِجْنِي بِإِمْلَائِكَ لِي اسْتِدْرَاجَ مَنْ مَنَعَنِي خَيْرَ مَا عِنْدَهُ وَ لَمْ يَشْرَكْكَ فِي حُلُولِ نِعْمَتِهِ بِي. «و مرا به مهلت دادنت به بلای استدراج مبتلا مگردان؛ [استدراج عبارت است از واگذاشتن عبد به خودش تا قدم به قدم و کم‌کم به گناهش ادامه دهد و در عذابش شتاب نشود؛ تا خداوند ناگهان و غافل‌گیرانه او را فراگیرد.] مانند استدراج کسی که خیر و نیکی نزدش را، از من بازداشته؛ و برای تو در رسیدن نعمتش به من، حسابی باز نکرده.»

﴿۹۱﴾ وَنَبِّهْنِي مِنْ رَقْدَةِ الْغَافِلِينَ، وَسِنَةِ الْمُسْرِفِينَ، وَنَعْسَةِ الْمَخْذُولِينَ. «مرا از خواب بی‌خبران و خواب‌آلودگی اسراف‌کنندگان و چُرتِ به خود واگذاشتگان بیدار کن.»

﴿۹۲﴾ وَخُذْ بِقَلْبِي إِلَى مَا اسْتَعْمَلْتَ بِهِ الْقَانِتِينَ، وَاسْتَعْبَدْتَ بِهِ الْمُتَعَبِّدِينَ، وَاسْتَنْقَذْتَ بِهِ الْمُتَهَاوِنِينَ. «و دلم را در مسیری بر که اطاعت‌کنندگان را به آن به کار گرفته‌ای و عبادت‌کنندگان را بر آن داشته‌ای و مسامحه‌کاران را به آن نجات داده‌ای، متوجه گردان.»

﴿۹۳﴾ وَأَعِذْنِي مِمَّا يُبَاعِدُنِي عَنْكَ، وَيَحُولُ بَيْنِي وَبَيْنَ حَظِّي مِنْكَ، وَيَصُدُّنِي عَمَّا أُحَاوِلُ لَدَيْكَ. «و مرا از آنچه موجب دوری از تو می‌شود و میان من و بهره‌ام حائل می‌گردد و از آنچه نزد تو می‌جویم، باز می‌دارد؛ پناه ده.»

﴿۹۸﴾ وَنَجِّنِي مِنْ غَمَرَاتِ الْفِتْنَةِ، وَخَلِّصْنِي مِنْ لَهَوَاتِ الْبَلْوَى، وَأَجِرْنِي مِنْ أَخْذِ الْإِمْلَاءِ. «و مرا از گرداب‌های فتنه نجات ده و از آزمایش و آسیب سخت بلا رهایی ده و از غافلگیر شدن در عرصۀ مهلت پناه ده.»

﴿۹۹﴾ وَحُلْ بَيْنِي وَ بَيْنَ عَدُوٍّ يُضِلُّنِي، وَهَوًى يُوبِقُنِي، وَمَنْقَصَةٍ تَرْهَقُنِي. «و بین من و دشمنی که گمراهم می‌کند و هوای نفسی که نابودم می‌نماید و کاستی و کمبودی که در تنگنایم قرار می‌دهد، فاصله انداز.»

﴿۱۰۰﴾ وَلَا تُعْرِضْ عَنِّي إِعْرَاضَ مَنْ لَا تَرْضَى عَنْهُ بَعْدَ غَضَبِكَ. «از من روی مگردان، هم‌چون روی‌گرداندن از کسی که پس از خشمت، از او خشنود نمی‌شوی.»

﴿۱۰۱﴾ وَلَا تُؤْيِسْنِي مِنَ الْأَمَلِ فِيكَ فَيَغْلِبَ عَلَيَّ الْقُنُوطُ مِنْ رَحْمَتِكَ. «و از امید به حضرتت ناامیدم مکن تا یأس از رحمتت بر من چیره شود.»

﴿۱۰۲﴾ وَ لَا تَمْنِحْنِي بِمَا لَا طَاقَةَ لِي بِهِ فَتَبْهَظَنِي مِمَّا تُحَمِّلُنِيهِ مِنْ فَضْلِ مَحَبَّتِكَ. «و بیرون از تحمل و طاقتم، نعمت به من عطا مکن که از فزونی محبّتی که بر دوش جانم می‌گذاری، گرانبارم کنی.»

﴿۱۰۳﴾ وَلَا تُرْسِلْنِي مِنْ يَدِكَ إِرْسَالَ مَنْ لَا خَيْرَ فِيهِ ، وَلَا حَاجَةَ بِكَ إِلَيْهِ، وَلَا إِنَابَةَ لَهُ. «و مرا از دست لطف و رحمتت رها مکن؛ هم‌چون رها کردن کسی که خیری در او نیست و نیازی به او نداری و راه بازگشتی برایش وجود ندارد.»

﴿۱۰۴﴾ وَلَا تَرْمِ بِي رَمْيَ مَنْ سَقَطَ مِنْ عَيْنِ رِعَايَتِكَ، وَمَنِ اشْتَمَلَ عَلَيْهِ الْخِزْيُ مِنْ عِنْدِكَ، بَلْ خُذْ بِيَدِي مِنْ سَقْطَةِ الْمُتَرَدِّينَ، وَوَهْلَةِ الْمُتَعَسِّفِينَ، وَزَلَّةِ الْمَغْرُورِينَ، وَوَرْطَةِ الْهَالِكِينَ. «و مرا مانند کسی که از چشم مراقبت و حمایتت افتاده و هم‌چون کسی که رسوایی از سوی تو همۀ وجودش را فرا گرفته دور مینداز، بلکه مرا از لغزش از پای درآمدگان و هول و هراس نسنجیدگان و لغزش فریب‌خوردگان و پرتگاه تباه‌شدگان، حفظ فرما»

﴿۱۰۵﴾ وَعَافِنِي مِمَّا ابْتَلَيْتَ بِهِ طَبَقَاتِ عَبِيدِكَ وَإِمَائِكَ، وَبَلِّغْنِي مَبَالِغَ مَنْ عُنِيتَ بِهِ، وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ، وَرَضِيتَ عَنْهُ، فَأَعَشْتَهُ حَمِيداً، وَتَوَفَّيْتَهُ سَعِيداً. «و از آنچه گروه مردان و زنان را به آن دچار کرده‌ای، سلامت و تندرستی‌ام بخش؛ و به مقامات و درجات کسی برسان ‌که به او عنایت داشتی و نعمتش بخشیدی و از وی خشنود شدی و برایش زندگی ستوده و خوبی تدارک دیدی و او را سعادتمند از دنیا بردی.»

﴿۱۰۶﴾ وَطَوِّقْنِي طَوْقَ الْإِقْلَاعِ عَمَّا يُحْبِطُ الْحَسَنَاتِ، وَ يَذْهَبُ بِالْبَرَكَاتِ. «و گردن‌بند قطع شدن از آنچه خوبی‌ها را تباه می‌کند و برکات را از بین می‌برد، به گردنم انداز».

﴿۱۰۷﴾ وَأَشْعِرْ قَلْبِيَ الِازْدِجَارَ عَنْ قَبَائِحِ السَّيِّئَاتِ، وَفَوَاضِحِ الْحَوْبَاتِ. «و پردۀ بازایستادن از زشتی‌ها و رسوایی‌های گناهان را، بر قلبم بپوشان».

﴿۱۰۸﴾ وَلَا تَشْغَلْنِي بِمَا لَا أُدْرِكُهُ إِلَّا بِكَ عَمَّا لَا يُرْضِيكَ عَنِّي غَيْرُهُ. «و مرا به کاری هم‌چون طلب رزق و روزی و پیگیری امور دنیا و مانند آن، ‌که جز با کمک تو به آن نمی‌رسم، چنان سرگرم و مشغول مکن تا از عبادت و طاعتی که غیر آن، تو را از من خشنود نمی‌کند، باز مانم.»

﴿۱۰۹﴾ وَانْزِعْ مِنْ قَلْبِي حُبَّ دُنْيَا دَنِيَّةٍ تَنْهَى عَمَّا عِنْدَكَ، وَتَصُدُّ عَنِ ابْتِغَاءِ الْوَسِيلَةِ إِلَيْكَ، وَتُذْهِلُ عَنِ التَّقَرُّبِ مِنْكَ. «و از سویدای قلبم عشق دنیای پست را که مرا از آنچه نزد توست باز می‌دارد و از طلب وسیله برای رسیدن به پیشگاهت مانع می‌شود و از به دست آوردن مقام قرب به تو بی‌خبر می‌کند، ریشه‌کن ساز.»

﴿۱۱۰﴾ وَزَيِّنْ لِيَ التَّفَرُّدَ بِمُنَاجَاتِكَ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ. «و تنها شدن برای راز و نیاز با خودت را در شب و روز نظرم بیارای.»

﴿۱۱۱﴾ وَهَبْ لِي عِصْمَةً تُدْنِينِي مِنْ خَشْيَتِكَ، وَ تَقْطَعُنِي عَنْ رُكُوبِ مَحَارِمِكَ، وَتَفُكَّنِي مِنْ أَسْرِ الْعَظَائِمِ. «و به من مقام عصمت و خود نگاه‌داری و پرهیزی که وجودم را به خشیتت نزدیک می‌کند و از ارتکاب محرّمات جدایم می‌سازد و از اسارت گناهان کبیره آزادم می‌کند، عطا کن.»

﴿۱۱۲﴾ وَهَبْ لِيَ التَّطْهِيرَ مِنْ دَنَسِ الْعِصْيَانِ، وَأَذْهِبْ عَنِّي دَرَنَ الْخَطَايَا، وَسَرْبِلْنِي بِسِرْبَالِ عَافِيَتِكَ، وَرَدِّنِي رِدَاءَ مُعَافَاتِكَ، وَجَلِّلْنِي سَوَابِغَ نَعْمَائِكَ وَظَاهِرْ لَدَيَّ فَضْلَكَ وَ طَوْلَكَ. «و پاک شدن از آلودگی گناه را به من ببخش، و چرک خطاها را از وجودم بزدای، و مرا به جامۀ عافیتت بپوشان، و ردای آسایشت را در برم کن، و به نعمت‌های کامل و فراگیرت فراگیر، و احسان و نعمتت را پی‌درپی به من برسان.»

﴿۱۱۳﴾ وَأَيِّدْنِي بِتَوْفِيقِكَ وَتَسْدِيدِكَ، وَ أَعِنِّي عَلَى صَالِحِ النِّيَّةِ، وَمَرْضِيِّ الْقَوْلِ، وَمُسْتَحْسَنِ الْعَمَلِ، وَلَا تَكِلْنِي إِلَى حَوْلِي وَقُوَّتِي دُونَ حَوْلِكَ وَقُوَّتِكَ. «و به توفیق و راهنمایی‌ات حمایتم فرما و بر نیّت شایسته و گفتار پسندیده و عمل نیک یاری‌ام ده و مرا بدون قدرت و توانایی‌ات، به قدرت و توانایی‌ام وامگذار.»

﴿۱۱۴﴾ وَلَا تُخْزِنِي يَوْمَ تَبْعَثُنِي لِلِقَائِكَ، وَلَا تَفْضَحْنِي بَيْنَ يَدَيْ أَوْلِيَائِكَ، وَلَا تُنْسِنِي ذِكْرَكَ، وَلَا تُذْهِبْ عَنِّي شُكْرَكَ، بَلْ أَلْزِمْنِيهِ فِي أَحْوَالِ السَّهْوِ عِنْدَ غَفَلَاتِ الْجَاهِلِينَ لآِلْائِكَ، وَأَوْزِعْنِي أَنْ أُثْنِيَ بِمَا أَوْلَيْتَنِيهِ، وَأَعْتَرِفَ بِمَا أَسْدَيْتَهُ إِلَيَّ. «و روزی که مرا برای دیدارت برانگیزی خوار مکن و پیش روی دوستانت رسوا مساز و یادت را از خاطرم به دست فراموشی مسپار و نیروی ادای شکرت را از من نابود مکن؛ بلکه در حالات فراموشی، هنگام فراموشی‌های نادانان نسبت به نعمت‌هایت، مرا ملازم شکر و سپاسگزاری‌ات قرار ده و به من الهام کن که به ستایش بر آنچه عطایم کرده‌ای برخیزم و نسبت به احسانی که به من فرموده‌ای اقرار کنم.»

﴿۱۱۵﴾ وَ اجْعَلْ رَغْبَتِي إِلَيْكَ فَوْقَ رَغْبَةِ الرَّاغِبِينَ، وَحَمْدِي إِيَّاكَ فَوْقَ حَمْدِ الْحَامِدِينَ. «شوقم را به سویت بالاتر از شوق مشتاقان و سپاسم را نسبت به حضرتت، برتر از سپاس سپاسگزاران قرار ده».

﴿۱۱۶﴾ وَ لَا تَخْذُلْنِي عِنْدَ فَاقَتِي إِلَيْكَ، وَلَا تُهْلِكْنِي بِمَا أَسْدَيْتُهُ إِلَيْكَ، وَلَا تَجْبَهْنِي بِمَا جَبَهْتَ بِهِ الْمُعَانِدِينَ لَكَ، فَإِنِّي لَكَ مُسَلِّمٌ، أَعْلَمُ أَنَّ الْحُجَّةَ لَكَ، وَأَنَّكَ أَوْلَى بِالْفَضْلِ، وَأَعْوَدُ بِالْإِحْسَانِ، وَأَهْلُ التَّقْوَى، وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ، وَأَنَّكَ بِأَنْ تَعْفُوَ أَوْلَى مِنْكَ بِأَنْ تُعَاقِبَ، وَأَنَّكَ بِأَنْ تَسْتُرَ أَقْرَبُ مِنْكَ إِلَى أَنْ تَشْهَرَ. «و مرا هنگام نیاز به سویت وامگذار و به خاطر گناهانی که به پیشگاهت ریخته‌ام هلاکم مکن و آن گونه که با دشمنانت برخورد بد کردی، با من مکن؛ چرا که من تسلیم و سرسپرده توام. می‌دانم که تو را بر من از هر جهت حجّت است. تو از همه کس به بخشش سزاوارتری و به احسان خو‌کرده‌تری و شایستۀ تقوا و شایستۀ آمرزشی و به بخشش گناه شایسته‌تر از عذاب کردنی؛ و این‌که وجود مبارکت به پرده‌پوشی، از پرده‌دری نزدیک‌تر است.»

﴿۱۱۷﴾ فَأَحْيِنِي حَيَاةً طَيِّبَةً تَنْتَظِمُ بِمَا أُرِيدُ، وَتَبْلُغُ مَا أُحِبُّ مِنْ حَيْثُ لَا آتِي مَا تَكْرَهُ، وَلَا أَرْتَكِبُ مَا نَهَيْتَ عَنْهُ، وَأَمِتْنِي مَيتَةَ مَنْ يَسْعَى نُورُهُ بَيْنَ يَدَيْهِ وَعَنْ يَمِينِهِ. «بر این اساس مرا زنده بدار به زندگی پاکیزه‌ای که بر آنچه از خیر دنیا و آخرت می‌خواهم بپیوندد و به آنچه دوست دارم برساند؛ آن‌گونه که هیچ عملی که آن را ناپسند می‌داری، انجام ندهم؛ و آنچه را نهی کرده‌ای مرتکب نشوم؛ و مرا بمیران مانند میراندن کسی که نورش از پیش رویش و از جانب راستش، حرکت می‌کند.»

﴿۱۱۸﴾ وَذَلِّلْنِي بَيْنَ يَدَيْكَ، وَأَعِزَّنِي عِنْدَ خَلْقِكَ، وَضَعْنِي إِذَا خَلَوْتُ بِكَ، وَارْفَعْنِي بَيْنَ عِبَادِكَ، وَأَغْنِنِي عَمَّنْ هُوَ غَنِيٌّ عَنِّي، وَزِدْنِي إِلَيْكَ فَاقَةً وَفَقْراً. «و مرا پیش رویت ذلیل و نزد بندگانت عزیز کن. هنگامی‌که با تو خلوت می‌کنم، حقیر و پستم کن؛ ولی در میان بندگانت بلندمرتبه‌ام فرما. از آن‌که از من بی‌نیاز است بی‌نیازم کن و بر نداری و تهیدستی‌ام در پیشگاه خود بیافزا.»

﴿۱۱۹﴾ وَأَعِذْنِي مِنْ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ، وَمِنْ حُلُولِ الْبَلَاءِ، وَمِنَ الذُّلِّ وَالْعَنَاءِ، تَغَمَّدْنِي فِيما اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنِّي بِمَا يَتَغَمَّدُ بِهِ الْقَادِرُ عَلَى الْبَطْشِ لَوْ لَا حِلْمُهُ، وَالآْخِذُ عَلَى الْجَرِيرَةِ لَوْ لَا أَنَاتُهُ. «و از سرزنش دشمنان و از فرودآمدن آزمایش و آسیب سخت و از خواری و رنج، پناهم ده. گناهانی را که از من خبر داری، بر من بپوشان؛ آن‌گونه که توانای بر انتقام می‌پوشاند؛ توانایی که اگر بردباری‌اش نبود، انتقام می‌گرفت؛ و مؤاخذه‌کنندۀ بر گناه بود، اگر مدارایش نبود.»

﴿۱۲۰﴾ وَإِذَا أَرَدْتَ بِقَوْمٍ فِتْنَةً أَوْ سُوءاً فَنَجِّنِي مِنْهَا لِوَاذاً بِكَ، وَإِذْ لَمْ تُقِمْنِي مَقَامَ فَضِيحَةٍ فِي دُنْيَاكَ فَلَا تُقِمْنِي مِثْلَهُ فِي آخِرَتِكَ. «و زمانی که در حقّ قومی، فتنه یا بدی بخواهی، مرا از باب این‌که به تو پناه آورده‌ام، از آن فتنه و بدی نجات ده؛ و چون مرا در دنیایت در جایگاه رسوایی به‌پا نداشتی، به همان صورت در جهان آخرت در چنان جایگاهی به‌پا مدار».

﴿۱۲۱﴾ وَاشْفَعْ لِي أَوَائِلَ مِنَنِكَ بِأَوَاخِرِهَا، وَقَدِيمَ فَوَائِدِكَ بِحَوَادِثِهَا، وَلَا تَمْدُدْ لِي مَدّاً يَقْسُو مَعَهُ قَلْبِي، وَلَا تَقْرَعْنِي قَارِعَةً يَذْهَبُ لَهَا بَهَائِي، وَلَا تَسُمْنِي خَسِيسَةً يَصْغُرُ لَهَا قَدْرِي وَلَا نَقِيصَةً يُجْهَلُ مِنْ أَجْلِهَا مَكَانِي. «برای من اوایل نعمت‌هایت را به اواخر آن و سودهای دیرینه‌ات را با تازه‌های آن، توأم ساز. آن قدر مهلتم مده که در کنار آن سنگ‌دل شوم؛ و مرا دچار بلای کوبنده‌ای مکن که به سبب آن آبرویم از بین برود؛ و بر من داغ پستی و حقارت مزن که به خاطر آن ارزشم ناچیز شود؛ و کاستی و کاهشی در من قرار مده که به سبب آن قدر و منزلتم مجهول ماند.»

﴿۱۲۳﴾ وَاعْمُرْ لَيْلِي بِإِيقَاظِي فِيهِ لِعِبَادَتِكَ، وَتَفَرُّدِي بِالتَّهَجُّدِ لَكَ، وَتَجَرُّدِي بِسُكُونِي إِلَيْكَ، وَإِنْزَالِ حَوَائِجِي بِكَ، وَمُنَازَلَتِي إِيَّاكَ فِي فَكَاكِ رَقَبَتِي مِنْ نَارِكَ، وَإِجَارَتِي مِمَا فِيهِ أَهْلُهَا مِنْ عَذَابِكَ. «شبم را به بیدار کردنم برای بندگی‌ات، تنهایی‌ام را برای شب زنده‌داری به خاطر حضرتت و مجرّد بودنم را برای انس گرفتن به وجود مقدّست و فرود آوردن حاجاتم به درگاهت؛ و روبه‌رو شدنم را با ذات مبارکت برای آزاد شدنم از آتشت و پناه دادنم را از عذابت که اهل دوزخ در آن‌اند، آبادی زندگی‌ام قرار ده.»

﴿۱۲۴﴾ وَلَا تَذَرْنِي فِي طُغْيَانِي عَامِهاً، وَلَا فِي غَمْرَتِي سَاهِياً حَتَّى حِينٍ، وَلَا تَجْعَلْنِي عِظَةً لِمَنِ اتَّعَظَ، وَلَا نَكَالًا لِمَنِ اعْتَبَرَ، وَلَا فِتْنَةً لِمَنْ نَظَرَ، وَلَا تَمْكُرْ بِي فِيمَنْ تَمْكُرُ بِهِ، وَلَا تَسْتَبْدِلْ بِي غَيْرِي، وَلَا تُغَيِّرْ لِي اسْماً، وَ لَا تُبَدِّلْ لِي جِسْماً، وَلَا تَتَّخِذْنِي هُزُواً لِخَلْقِكَ، وَلَا سُخْرِيّاً لَكَ، وَلَا تَبَعاً إِلَّا لِمَرْضَاتِكَ، وَلَا مُمْتَهَناً إِلَّا بِالِانْتِقَامِ لَكَ. «و مرا تا زمان مرگم در سرکشی‌ام سرگردان و در گرداب نادانی‌ام بی‌خبر وامگذار؛ و بر اثر خلاف‌کاری‌ها، مایۀ پند برای کسی که پند پذیرد و عبرت برای کسی که عبرت گیرد و سبب فتنه و آزمایش برای کسی که دقّت کند، قرار مده؛ و مرا در زمرۀ کسانی که به‌خاطر مکرشان کیفر می‌کنی، کیفر مکن؛ و در ایمان و عمل، دیگری را به جای من انتخاب مکن؛ و نامم را از دفتر سعادتمندان تغییر مده و بدنم را دگرگون مساز و مرا مورد استهزاء بندگانت و مسخرۀ خود قرار مده؛ و مرا جز برای دنبال کردن خشنودی‌ات و انتقام گرفتن از دشمنانت، به خدمت مگیر.»

﴿۱۲۵﴾ وَأَوْجِدْنِي بَرْدَ عَفْوِكَ، وَحَلَاوَةَ رَحْمَتِكَ وَرَوْحِكَ وَرَيْحَانِكَ، وَجَنَّةِ نَعِيمِكَ، وَأَذِقْنِي طَعْمَ الْفَرَاغِ لِمَا تُحِبُّ بِسَعَةٍ مِنْ سَعَتِكَ، وَالِاجْتِهَادِ فِيما يُزْلِفُ لَدَيْكَ وَعِنْدَكَ، وَ َتْحِفْنِي بِتُحْفَةٍ مِنْ تُحَفَاتِكَ. «و مرا از لذت بخششت و شیرینی رحمتت و روح و ریحانت و بهشت دائمی‌ات، کامیاب کن؛ و به سبب گشایشی از توانگری‌ات، مزۀ فراغت از دل مشغولی نسبت به دنیا و آنچه در آن است و پرداختن به اموری که دوست داری و نیز طعم کوشش نسبت به آنچه عامل تقرّب به پیشگاه تو و در نزد توست، به من بچشان؛ و ارمغانی از ارمغان‌هایت را نصیب من کن.»

﴿۱۲۶﴾ وَاجْعَلْ تِجَارَتِي رَابِحَةً، وَكَرَّتِي غَيْرَ خَاسِرَةٍ، وَأَخِفْنِي مَقَامَكَ، وَشَوِّقْنِي لِقَاءَكَ، وَتُبْ عَلَيَّ تَوْبَةً نَصُوحاً لَا تُبْقِ مَعَهَا ذُنُوباً صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً، وَلَا تَذَرْ مَعَهَا عَلَانِيَةً وَلَا سَرِيرَةً. «و تجارتم را سودمند و بازگشتم را به قیامت، بی‌خسارت قرار ده؛ و مرا از مقامت بیمناک و به لقایت مشتاق فرما و به من توفیق توبه عنایت کن؛ توبه‌ای خالص که با آن هیچ گناه بزرگ و کوچکی را باقی نگذاری و هیچ گناه آشکار و پنهانی را وامگذاری.»

﴿۱۲۷﴾ وَانْزَعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِي لِلْمُؤْمِنِينَ، وَاعْطِفْ بِقَلْبِي عَلَى الْخَاشِعِينَ، وَكُنْ لِي كَمَا تَكُونُ لِلصَّالِحِينَ، وَ حَلِّنِي حِلْيَةَ الْمُتَّقِينَ، وَاجْعَلْ لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْغَابِرِينَ، وَ ذِكْراً نَامِياً فِي الآْخِرِينَ، وَوَافِ بِي عَرْصَةَ الْأَوَّلِينَ. «و کینۀ مؤمنان را از دلم ریشه‌کن فرما و دلم را نسبت به فروتنان مهربان کن و با من چنان باش که با شایستگانی؛ و به زیور پرهیزکارانم بیارای و برایم یاد خوبی در باقی‌ ماندگان و آوازۀ روزافزونی در میان آیندگان قرار ده؛ و مرا از نظر مقام و منزلت، در عرصه‌گاه پیشتازان به ایمان و عمل درآور.»

﴿۱۲۸﴾ وَتَمِّمْ سُبُوغَ نِعْمَتِكَ عَلَيَّ، وَ ظَاهِرْ كَرَامَاتِهَا لَدَيَّ، امْلَأْ مِنْ فَوَائِدِكَ يَدِي، وَسُقْ كَرَائِمَ مَوَاهِبِكَ إِلَيَّ، وَجَاوِرْ بِيَ الْأَطْيَبِينَ مِنْ أَوْلِيَائِكَ فِي الْجِنَانِ الَّتِي زَيَّنْتَهَا لِأَصْفِيَائِكَ، وَجَلِّلْنِي شَرَائِفَ نِحَلِكَ فِي الْمَقَامَاتِ الْمُعَدَّةِ لِأَحِبَّائِكَ. «و گستردگی نعمتت را بر من کامل کن و کرامت‌های نعمتت را نزد من پی‌درپی قرار ده. دستم را از عطاهایت پُر کن و موهبت‌های گرانقدرت را به سویم فرست و مرا همسایۀ پاکیزه‌ترین دوستانت در بهشتی که برای برگزیدگانت آراسته‌ای، قرار ده؛ و مرا به عطایای بزرگت در مقاماتی که برای عاشقانت آماده کرده‌ای، بپوشان.»

﴿۱۲۹﴾ وَاجْعَلْ لِي عِنْدَكَ مَقِيلًا آوِي إِلَيْهِ مُطْمَئِنّاً، وَ مَثَابَةً أَتَبَوَّؤُهَا، وَأَقَرُّ عَيْناً، وَلَا تُقَايِسْنِي بِعَظِيَماتِ الْجَرَائِرِ، وَلَا تُهْلِكْنِي يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ، وَأَزِلْ عَنِّي كُلَّ شَكٍّ وَشُبْهَةٍ، وَاجْعَلْ لِي فِي الْحَقِّ طَرِيقاً مِنْ كُلِّ رَحْمَةٍ، وَأَجْزِلْ لِي قِسَمَ الْمَوَاهِبِ مِنْ نَوَالِكَ، وَوَفِّرْ عَلَيَّ حُظُوظَ الْإِحْسَانِ مِنْ إِفْضَالِكَ. «و برایم نزد خود جایگاهی قرار ده که با دلی آرام در آن پناه گیرم و منزلی که در آن سکونت گزینم و دیده به آن روشن کنم و مرا با گناهان بزرگ مقایسه مکن و در آن روزی که رازها آشکار شود، هلاکم مساز؛ و هر شک و شبهه‌ای را از من پاک کن و از هر رحمتی به سوی حق راهی برایم قرار ده و نصیب ارمغان‌هایم را از عطایایت سرشار فرما و بهره‌های احسان از فضل و بخششت را بر من فراوان کن.»

﴿۱۳۰﴾ وَاجْعَلْ قَلْبِي وَاثِقاً بِمَا عِنْدَكَ، وَهَمِّي مُسْتَفْرَغاً لِمَا هُوَ لَكَ، وَاسْتَعْمِلْنِي بِمَا تَسْتَعْمِلُ بِهِ خَالِصَتَكَ، وَأَشْرِبْ قَلْبِي عِنْدَ ذُهُولِ الْعُقُولِ طَاعَتَكَ، وَاجْمَعْ لِيَ الْغِنَى وَالْعَفَافَ وَالدَّعَةَ وَالْمُعَافَاةَ وَالصِّحَّةَ وَالسَّعَةَ وَالطُّمَأْنِينَةَ وَالْعَافِيَةَ. «و دلم را نسبت به آنچه نزد توست مطمئن ساز و آهنگ و قصدم را برای آنچه که برای توست، از هر چیز دیگر فارغ کن؛ و مرا به کاری که بندگان خالصت را برای آن به کار گرفتی، به کار گیر؛ و قلبم را از طاعتت به هنگام غفلت عقل‌ها، نسبت به حقایق سیراب کن؛ و توانگری و پاک‌دامنی و آسایش و بهبودی و تندرستی، گشایش و آرامش و سلامت همه جانبه برایم گرد آور.»

﴿۱۳۱﴾ وَلَا تُحْبِطْ حَسَنَاتِي بِمَا يَشُوبُهَا مِنْ مَعْصِيَتِكَ، وَلَا خَلَوَاتِي بِمَا يَعْرِضُ لِي مِنْ نَزَغَاتِ فِتْنَتِكَ، وَصُنْ وَجْهِي عَنِ الطَّلَبِ إِلَى أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِينَ، وَ ذُبَّنِي عَنِ الْتِمَاسِ مَا عِنْدَ الْفَاسِقِينَ. «و خوبی‌هایم را با گناهی که با آن‌ها آمیخته می‌شود و خلوت‌هایم را به وسوسه‌ها و مفاسدی که از طریق آزمایشت برایم پیش می‌آید، تباه مساز؛ و آبرویم را از این‌که دست گدایی نزد کسی از جهانیان دراز کنم حفظ فرما؛ و از درخواست آنچه نزد بدکاران است برکنارم دار.»

﴿۱۳۲﴾ وَلَا تَجْعَلْنِي لِلظَّالِمِينَ ظَهِيراً، وَلَا لَهُمْ عَلَى مَحْوِ كِتَابِكَ يَداً وَ نَصِيراً، وَ حُطْنِي مِنْ حَيْثُ لَا أَعْلَمُ حِيَاطَةً تَقِينِي بِهَا، وَافْتَحْ لِي أَبْوَابَ تَوْبَتِكَ وَرَحْمَتِكَ وَرَأْفَتِكَ وَرِزْقِكَ الْوَاسِعِ، إِنِّي إِلَيْكَ مِنَ الرَّاغِبِينَ، وَأَتْمِمْ لِي إِنْعَامَكَ، إِنَّكَ خَيْرُ الْمُنْعِمِينَ. «و مرا پشتیبان ستم‌کاران و دست‌یار و یاور آنان برای نابود کردن قرآنت قرار مده؛ و از جایی که خود آگاه نیستم، چنان نگاهبانم باش که به سبب آن، از هر ناراحتی نگهداری‌ام کنی؛ و درهای توبه و رحمت و مهربانی و روزی گسترده را به رویم بگشا. من از مشتاقان به سوی توام. نعمت دادنت را درباره‌ام کامل کن، همانا تو بهترین نعمت دهندگانی.»

سخن آخر. در هر دو دعا معرفت خداوند؛ خودشناسی، اقرار به لغزشها و درخواست بخشش؛ دعا برای صالحان و پاکان؛ و حاجتها را نزد خداوند بردن آثار تربیتی و ماندگاری در زندگی مؤمنانه دارد. به این امید که در جلسات آینده توفیق بحث در این زمینه ها را پیدا کنم.

    یادداشت‌ها:

۱. تاملی در ادعیه مشهور ماه رمضان (۲ مرداد ۱۳۹۵).

  1. HOSSEIN MODARRESSI. Tradition and Survival: A BIBLIOGRAPHICAL SURVEY OF EARLY SHI ‘ITE LITERATURE, VOLUME ONE. Oxford: OneWorld Publications, 2003, pp. 34-35.

ترجمه فارسی نه چندان خوب آن: سید حسین مدرسی طباطبایی، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین، دفتر اول، ترجمه سید علی قرائی و رسول جعفریان، چاپ دوم، قم، چاپ اعتماد، ۱۳۸۶.

۳. امالی شیخ طوسی، ص ۱۵-۱۸.

۴. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، قسمت اجازات، ج۱۱۰، ص۴۳ و۶۰-۶۱. پاورقی مولف (مدرسی) در پاسخ مناقشه مترجم [جعفریان]: پذیرش و اقبال وسیع بین مردم از قرن یازدهم منافاتی با وجود نسخ خطی امامی قبل از آن از این کتاب (از جمله نسخه ابن ادریس در قرن ششم ندارد.

۵. تحریر دیگری از این سند با اسامی متفاوتی در بخش انتهایی آن که در برخی از نسخه های کتاب آمده از اواخر قرن چهارم یا اواسط قرن پنجم شروع می شود. (مدرسی)

۶. رجال نجاشی، ص ۴۲۶ و فهرست شیخ طوسی ص ۱۷—۱۷۱.

۷. مقدمه کاظم شانه چی بر صحیفه سجادیه به نقل از دانشمند کتابشناس اوایل قرن دوازدهم میرزا عبدالله افندی در کتابش با عنوان الصحیفة الثالثة. (مدرسی)

۸. کلینی، کافی، ج۸، ص۱۴.

۹. به کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۹.

۱۰. به کوشش محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم، ۱۴۱۱.

۱۱. تاملی درباره دعای عرفه منسوب به امام حسین، ویرایش اول: ۱۴ مهر ۱۳۹۳، ویرایش دوم: ۲۲ شهریور ۱۳۹۵.

۱۲. سید ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث.

۱۳. در هر دو دعا از ترجمه فارسی حسین انصاریان استفاده کرده ام با اصلاحات جزئی.

۱۴. در این جلسه از فقرات انتهایی دعا (علیرغم زیبایی‌شان) استفاده نکرده ام، به این دلیل که مطمئنا از امام حسین (ع) نیست.

۱۵. فقرات دعای عرفه منسوب به امام حسین (ع) شماره ندارد. شماره های داخل کروشه شماره مسلسل فقرات منتخب در این مجلس است.

۱۶. شماره های داخل پرانتز شماره فقرات رایج در صحیفه سجادیه رایج است.

سخنرانی مجازی به دعوت جمعی از دانشگاهیان ایرانی مقیم آمریکای شمالی

۲۷ تیر ۱۴۰۰، ۱۸ جولای ۲۰۲۱

عرفه، معرفت و عرفان

دریافت فایل صوتی

 ****

پرسش و پاسخ

دریافت فایل صوتی پرسش و پاسخ