فضل الله فقیهی مجاهد، عالمی آزاد اندیش و اهل گفتگو

آیت الله سید محمد حسین فضل الله

إنّا لله و إنّا إلیه راجعون
اذا مات المومن الفقیه ثلم فی الاسلام ثلمة لایسدّها شیء
عالم مجاهد آیت الله سید محمد حسین فضل الله به لقاء الله پیوست. او بیش از نیم قرن منار هدایت در لبنان و مرجع تقلید جمعی از شیعیان بویژه در لبنان، سوریه، عراق و کشورهای حوزه خلیج فارس بود. فضل الله معلم مفاهیم قرآن، مروج مکتب اهل بیت (ع)، محور حوزه علمیه شیعی بیروت، فقیهی بصیر و آشنا به مقتضیات زمان و مکان بود. اسلام را در شریعت خلاصه نمی کرد و تامل در اعتقادات و اخلاق را بر فقه مقدم می دانست. اهل گفتگو بود، با دیگر مذاهب اسلامی، با دیگر ادیان الهی و با غرب. معتقد بود اسلام در این زمان بیش از گذشته نیاز به کوشش فرهنگی برای معرفی چهره رحمانی پیام نبوی دارد، گفتگوئی بر پایه عقلانیت و محبت. مجلسش محفل انس جوانان با معارف قرآن و تعالیم اسلام بود.
فضل الله در فقاهت مشربی معتدل داشت و کوشید سیمای شریعت سهله سمحه را در دنیای معاصر در حد توانش به نمایش بگذارد. این فقیه نزیه فتوا به طهارت همه انسانها داد. در حوزه حقوق زنان در زمره فقیهان نواندیش سنتی محسوب می شود. وی در تعیین اوقات شرعیه محاسبات ریاضی و نجومی را به رسمیت شناخت. فضل الله منتقد اجتهاد مصطلح بود و به اصلاح نظام آموزشی حوزه های علمیه می اندیشید.
امتیاز فضل الله بر همگنانش اجتهاد او در حوزه مسائل اعتقادی بویژه در تفسیر قرآن بود. فضل الله عالمی آزاد اندیش، اهل تأمل و خردورزی و بازخوانی متون کهن از منظری تازه بود. او خود را در چنبره اقوال مشهور محصور نمی کرد و در برخی مسائل سخن نو داشت. مهمترین آراء اعتقادی او در مسئله “ولایت تکوینی” بود که فروع اعتقادی فراوانی بر آن بار می شود. او مقام اولیاء دین را از بسیاری غلوها و خرافه ها و امور فاقد مستند معتبر زدود و سیمائی معقول از پیامبران و امامان ارائه کرد. در حوزه تاریخ اسلام و تشیع نیز منصفانه و محققانه اسیر مشهورات نماند، اجتهاد کرد و روایتی تازه از صدر اسلام به یادگار گذاشت.
تفاوت تاملات و آراء اعتقادی و قرآنی فضل الله با روال مشهور، برخی فقیهان محترم سنتی را خشمگین کرد و فتوا به نفی اجتهاد و ضال و مضل بودن او دادند! شیخنا الاستاد آیت الله العظمی منتظری در پاسخ استفتای مشابه نوشت: «قال الله تبارک و تعالی: “وَلاتَنازَعوُا فَتَفشَلوُا وتَذهَبَ ریحُکُم”. هو عالم مجتهد یخدم الاسلام و ینتفع بعلمه و بکتبه، ۵ ربیع الاول ۱۴۲۶». (خداوند می فرماید: “نزاع نکنید تا سست نشوید و شوکت شما از میان نرود.” او عالمی مجتهد است که به اسلام خدمت می کند و با دانش و کتابهایش سود می رساند). آراء فضل الله بیشک همانند آراء دیگر عالمان، مفسران، متکلمان و فقیهان قابل نقد و بررسی است. دفاع منتظری از مقام علمی فضل الله، دفاع از آزاد اندیشی و شجاعت اجتهاد و نقد مشی فقیهانِ مقلد است، نه دفاع از رأیی خاص. ای کاش فقیهان محترمی که نگرانِ کیانِ تشیع هستند، در قبال ظلمی که بنام اسلام و تشیع به مردم ایران می رود نیز احساس مسئولیت می کردند و کلمه ای بر زبان می آوردند و عهدی را که خداوند با عالمان دین بسته است زیر پا نمی گذاشتند.
فارغ از مقام علمی فضل الله، او در حوزه اجتماعی و سیاسی نیز در لبنان پیشتاز مقاومت در برابر صهیونیسم و تجاوزات نهادینه اسرائیل به حقوق فلسطینیان مظلوم بود. “فتوای مقاومت” در رساله فقهی فضل الله به این شرح است: “سلطه صهیونیستی بر اراضی اشغالی سرزمین فلسطین و بخشهائی از سوریه و لبنان غصب و تجاوز است، بنابراین مبارزه تا آزادی کامل سرزمینهای غصب شده واجب است. آشتی، صلح و اقرار به اشغال اراضی مسلمین جائز نیست، همچنین هر گونه معامله ای با ایشان (اشغالگران) مجاز نمی باشد.” (مسئله ۱۲۱۹ فقه الشریعة) فضل الله منتقد سیاستهای خاورمیانه ای آمریکا و پدر معنوی مقاومت اسلامی در لبنان بود. به فتوای او دفاع برای آزاد سازی سرزمینهای اشغالی و حمایت همه جانبه از مدافعان به هر شکل ممکن بر همه شهروندان مسلمانان شرعا واجب است (مسئله ۱۲۱۷)
لبنان زخم خورده پس از فراق یوسف گمگشته اش سید موسی صدر، فقیه نواندیشش محمد مهدی شمس الدین، اینک به سوگ پدر معنوی مقاومتش آیت الله سید محمد حسین فضل الله می نشیند. اینجانب این مصیبت را به بیت رفیع آن عالم مجاهد، پیروان و مقلدان آن مرحوم مغفور در لبنان، سوریه، عراق و کشورهای خلیج فارس و علمای اعلام و مراجع عظام در حوزه های علمیه قم و نجف تسلیت عرض می کنم. خداوند ایشان را با اولیاء کرامش در جنت المأوی محشور فرماید.
محسن کدیور

۲۱رجب ۱۴۳۱، ۱۳ تیر ۱۳۸۹، ۴ جولای ۲۰۱۰