مواجهه سنتي، سنت گرايانه، بنيادگرايانه و نوانديشانه با سنت نبوي

چکیده سخنرانی

همایش علمی حکمت و بازاندیشی سنت نبوی، ۱ اسفند ۱۳۸۵

«ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما»(احزاب/۵۶). سنت نبوی پس از قرآن کریم مهمترین رکن اسلام است و از دیرباز مورد اهتمام مسلمانان بوده است. مراد از سنت نبوی قول و فعل و تقریر رسول اکرم محمد بن عبدالله (ص) می باشد. در گذشته شاهد سه رویکرد متفاوت فقیهانه، عارفانه و حکیمانه با سنت نبوی بوده ایم. اما در نیم قرن اخیر چهار رویکرد مختلف با سنت نبوی بلکه با اسلام قابل ذکر است.

  1. رویکرد اول مواجهه سنتی، پرطرفدارترین و پر نفوذترین رویکرد اسلامی است، و مراد از آن مواجهه به شیوه گذشتگان در زمان حال با سنت نبوی است. جامع الازهر و حوزه های نجف و قم مهمترین مراکز پرورش اسلام سنتی می باشد. از آنجا که وجهه غالب در معارف اسلامی همواره علم فقه و شریعت بوده است، مواجهه سنتی با سنت نبوی مواجهه ای «فقهی» است. فقیهان به شکل و صورت بهای بسیار می دهند، و قشر و ظاهر در شریعت اهمیتی وافر دارد. بر اساس این رویکرد برازنده ترین عنوان رسول اکرم(ص) «رسول شارع»، و والاترین وظیفه مؤمنان در قبال پیامبرشان «اطاعت» است. در رویکرد سنتی آیاتی از قبیل «یا ایها الذین آمنوا اطیعوالله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم»(نساء/۵۹) و «فلا و ربک لایؤمنون حتی یحکموک فیما شجر بینهم ثو لایجدوا فی انفسهم حرجا مما قضیت و سلموا تسلیما»(نساء/۶۵) مهمترین آیات در سنت نبوی شناخته می شود.
  2. رویکرد دوم مواجهه سنت گرایانه با سنت نبوی است. سنت گرایی(Traditionalism) نحله ای منتقد مدرنیته و معتقد به وحدت متعالی ادیان و حکمت خالده است. شیوه مواجهه سنت گرایان مسلمان با سنت نبوی را در کتبی از قبیل «شناخت اسلام» فریتهوف شوان و «قلب اسلام» سید حسین نصر می توان به نظاره نشست. رویکرد عرفانی در مواجهه سنت گرایان با سنت نبوی بسیار برجسته است. بر اساس این رویکرد برازنده ترین عنوان رسول اکرم(ص) «رسول سالک» و شاخص ترین مفهوم دینی مفهوم «ولایت» است. با رحلت رسول اکرم اگرچه وحی و رسالت منقطع می شود، اما ولایت استمرار می یابد. در رویکرد سنت گرایانه آیاتی از قبیل«النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» (احزاب/۶) و «انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا»(مائده/۵۵) مهمترین آیات در سنت نبوی شناخته می شود.
  3. رویکرد سوم مواجهه بنیادگرایانه با سنت نبوی است. بنيادگرايان دينداراني هستند كه مي خواهند بهشت اخروي را در دنيا برقرار كنند و به هر قيمتي ارزشها و مناسبات ديني را در جهان مسلط كنند. معتقدند در راستاي اين هدف متعالي مي توان از خشونت و زور نيز استفاده كرد. از اين ديدگاه قدرت سياسي و لوازم آن نقطه مركزي انديشه ديني محسوب مي شود. لذا بنيادگرايان از حيات رسول اعظم(ص) «دوران مدینه» را که با حکومت تؤام است، دوران مطلوب عصر نبوی می شمارند. بر اساس این رویکرد برازنده ترین عنوان پیامبر «رسول حاکم»، شاخص ترین مفاهیم دینی «جهاد و شهادت فی سبیل الله» و قلب قرآن «سوره برائت» است. در رویکرد بنیادگرایانه آیاتی از قبیل «یا ایها النبی جاهد الکفار و المنافقین و اغلظ علیهم و مأویهم جهنم و بئس المصیر» (برائت/ ۷۳) و «یا ایها النبی حرض المؤمنین علی القتال» (انفال/۶۵) مهمترین آیات در سنت نبوی شناخته می شوند.
  4. رویکرد چهارم مواجهه نواندیشانه با سنت نبوی است. نواندیشان مسلمانانی متجدد هستندکه با قرائتی روشنفکرانه از اسلام بر آنند که در جهان مدرن دینی زندگی کنند. آنان با هر دو مقوله سنت و  مدرنیته مواجهه ای انتقادی دارند. نواندیشان ضمن باور به گزاره های ثابت دینی  به مثابه گوهر دین، گزاره های متغیر دینی را متأثر از عرف خاص زمانی مکانی صدر اسلام و لذا قابل تحول می دانند. روشنفکران دینی بر این باورند که آنچه در میان مسلمانان به عنوان «سنت نبوی» شناخته می شود، آکنده از احادیث مجعول و ضعیف و غیر قابل استناد به رسول اکرم(ص) است. ایشان علاوه بر این پالایش ضروری، به بازاندیشی و فهم مجدد سنت نبوی معتقدند. در این بازاندیشی، استخراج و فهم غایات معنوی پیامبر نقش محوری دارد. نواندیشان مواجهه ای غایت گرایانه و معنوی با سنت نبوی دارند. بر اساس این رویکرد برازنده ترین عنوان پیامبر «رسول محیی» و شاخص ترین مفهوم دینی مفهوم «حیات طیبه» است. پیامبر با بشارت و انذار و با تعلیم کتاب و سنت آمده است تا مارا با رحمت احیا کرده زندگی دوباره ای ببخشد: یک زندگی پاکیزه. در رویکرد نواندیشانه آیاتی از قبیل «یا ایها الذین آمنوا استجیبوا لله و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم»(انفال/۲۴) و «فذکر انما انت مذکر لست علیهم بمصیطر»(غاشیه/۲۲-۲۱) مهمترین آیات در سنت نبوی شناخته می شوند.

جدول مواجهه های چهار گانه با سنت نبوی

مواجهه با سنت نبوی شیوه مواجهه عنوان رسول مفهوم شاخص مهمترین آیات سنت نبوی
مواجهه سنتی فقهی رسول شارع اطاعت نساء/۵۹ و ۶۵
مواجهه سنت گرایانه عرفانی رسول سالک ولایت احزاب/۶، مائده/۵۵
مواجهه بنیادگرایانه سیاسی رسول حاکم جهاد و شهادت برائت/۷۳، انفال/۶۵
مواجهه نواندیشانه غایتگرانه رسول محیی حیات طیبه انفال/۲۴، غاشیه/۲۲-۲۱

* * *

گزارش اعتماد ملی از همايش بازانديشي سنت نبوي