سنت تعلیم (۱)

دریافت فایل صوتی “قرآن و انسان معاصر (۴۱)”

 [podcast]https://kadivar.com/wp-content/uploads/2006/10/41.-850909.mp3[/podcast]

یکی از بارزترین صفات خداوند در اسلام، علم و آگاهی ست.

خداوند از همه چیزآگاه است، هیچ چیز از او مخفی نیست، به غیب و شهادت دانا است، از آینده همان گونه آگاه است که از گذشته و حال. به ضمیر آدمیان از خودشان آگاه تر است. او عالم بلکه علیم است.

یکی از بزرگترین نعمت های الهی استعداد و دانایی آدمیان است. خداوند سرشت انسانی را متمایل به دانایی و کسب معرفت خلق کرده است. خداوند اولین معلم است و به انسان آنچه نمی دانسته آموخته است. انسان از طریق ازدیاد معرفت رشد می یابد. علم آدمی ، بلکه علم همه آدمیان در مجموع ، در مقابل علم خداوند بسیار اندک است. علم متعارف انسانی اکتسابی و تدریجی است. قلمرو و علم متعارف انسانی عالم شهادت است.

در کنار عالم شهادت عالمی است به مراتب گسترده تر و فراختر به نام عالم غیب. مفاتیح غیب در دست خداوند است، او “علام الغیوب” است، از غیب جز با اجازه و اذن او نمی توان مطلع شد.

خداوند تعداد اندکی از آدمیان را از پاره ای از اخبار غیب آگاه کرده است. آن بخش از اخبار غیب که توسط خداوند به تعداد اندکی از آدمیان تعلیم داده شده است، درصد بسیار اندکی از غیب است.

اینکه چه کسانی، در چه زمانی، و به چه اموری از غیب آگاه شوند هر سه به دست خداوند است. هیچ انسانی را توان آن نیست که به هر چه بخواهد (ما شاء) در هر زمان که بخواهد (متی شاء) به غیب راه یابد.

علم غیب استقلالی منحصر به ذات ربوبی است و هیج انسانی مطلقا از چنین علمی برخوردار نیست. این سنت لایزال الهی (انحصار علم غیب استقلالی به خداوند) در آیات ذیل تصریح شده است: انعام/۵۹، یونس/۲۰، هود/۱۲۳، نمل/۶۵، نحل/۷۷. بنابراین قاعده اولیه در انسانها عدم اطلاع از غیب و نداشتن علم غیب است.

قرآن کریم خبر از اجازه الهی به برخی از رسولان برای اطلاع از پاره ای اخبار غیبی می دهد. این آگاهی عمدتا از طریق “وحی” محقق می شود. وحی پیامبرانه اخبار از غیب است. (آل عمران/۴۴ ، هود/۴۹ و یوسف/۱۰۲)

آگاهی رسولان از وحی از طریق علم اکتسابی نیست، بلکه موهبتی، لدنی و دفعی است. پیامبران یک باره به این شیوه آگاه می شوند. به این شیوه از تعلیم الهی، علم لدنی یا علم موهبتی می گویند. پیامبران الهی از طریق وحی تنها به آن چه که خداوند اراده کرده، آگاه می شوند و هرگز از تمام”عالم غیب” مطلع نمی شوند.

قرآن کریم به صراحت علم غیب پیامبران به استثنای آن چه به آنها وحی شده است را نفی کرده است.  “(پیامبر به مردم) بگو: من به شما نمی گویم که خزائن الهی نزد من است، و من غیب نمی دانم و به شما نمی گویم که من فرشته ام، من تنها از آن چه به من وحی می شود تبعیت می کنم” (انعام/۵۰).

قرآن کریم با صراحتی کم سابقه علم غیب استقلالی پیامبر (ص) (علم به ماشاء متی شاء) را نفی کرده است: “(پیامبر به مردم) بگو من مالک نفع و ضرر خود هم نیستم مگرآن چه خدا بخواهد، اگر علم غیب داشتم خیرهایم را افزایش می دادم و هیچ سوئی به من اصابت نمی کرد، من تنها نذیر و بشیر مؤمنان هستم.” (اعراف/۱۸۸)

در سوره احقاف آیه ۹ نیز به این واقعیت به نحوی دیگر تصریح شده است: “من از میان دیگر پیامبران بدعتی تازه نیستم، و نمی دانم که بر من یا بر شما چه خواهدرفت ، من از چیزی جز آنچه به من وحی می شود پیروی نمی کنم.”

کلیدی ترین آیات بحث علم غیب تبعی آیات ۲۶ تا ۲۸ سوره جن است:”او (خداوند) عالم غیب است و غیب خود را بر هیچ کس آشکار نمی سازد، مگر آن پیامبری که از او خشنود باشد که برای نگهبانی از او پیش روی و پشت سرش نگهبانی می گمارد تا بداند که آنها پیامهای پروردگارشان را رسانیده اند و خدا به آن چه در نزد آنهاست احاطه دارد و همه چیز را به عدد شماره کرده است.”

بنابراین در قرآن کریم: اولا، علم غیب استقلالی منحصر به ذات ربوبی است. ثانیا ، علم غیب تبعی به پیامبران اعطا شده است. ضمنا علم غیب تبعی پیامبران دو گونه است: یکی متن رسالت از طریق وحی و دیگری از طریق معجزات و ملاحم و وعده های عذاب الهی (هود/۶۵ و آل عمران/۴۹) .

قرآن کریم به برخی از علوم غیر متعارف و فرابشری برخی از انبیاء اشاره کرده است که جزء علم غیب تبعی فوق الذکر محسوب می شود، از جمله علم الاسماء آدم ( بقره/۳۱)، ملکوت آسمانها و زمین به ابراهیم (انعام/۷۵)، علم تأویل رؤیا به یوسف (یوسف/۶ و ۱۰۱)، علم داود (بقره/۲۵۱)، سخن گفتن با پرندگان و حیوانات به سلیمان (نحل/۱۶ ، ۱۹ و ۲۰)، علم بنده ای از بندگان ما [خضر] (کهف/۶۵) .

باتوجه به مجموع آیات فوق الذکر پیامبران و بالاخص پیامبر اسلام (ص) جز آنچه خداوند از طریق وحی در اختیار آنها قرار داده است از غیب مطلع نیستند. بنابراین علوم پیامبر (ص) بر دو قسم است وحی که علمی لدنی است و غیر آن که علمی اکتسابی و از سنخ علوم متعارف بشری است. بر اساس قاعده قرآنی “انما انا بشر مثلکم یوحی الی” علم رسول اکرم (ص) خارج از وحی علم متعارف بشری است.

“آیا علم غیب یا علم لدنی یا علم فوق بشری منسوب به ائمه اهل بیت مستند قرآنی دارد یا نه؟” در جلسه بعد به آن پرداخته خواهد شد. والحمد لله

درسهای عمومی، حسینیه‌ی ارشاد، ۹ آذر ۱۳۸۵

قرآن و انسان معاصر (۴۱)، سنن الهی (۶)