تغییر شاکله اصلی تشیع در قرن سوم

بسم الله الرحمن الرحیم

عباراتی را که از نهج البلاغه خواندم در مورد حکومت بود. تفکیک بین شیعه وسنی هم از حوزه ی حکومت آغاز شده است، بعدها امور دیگر بدان اضافه گشت. مسأله ی اولیه این بوده است که پس از پیامبر چه کسی حاکم باشد، اما اینکه چه کسی جانشین و خلیفه ی در حد و عرض پیامبر باشد اینها مباحثی است که مدتها بعد به این مطلب اضافه شده است. در قرن اول هنوز زمانی از دوران پیامبر نگذشته بود که مردم نیازمند به اینگونه سوالات بوده باشند. با خود آیات قرآن و سخنان پیامبر مي توانستند مشکلاتشان را حل کنند، نیاز به آن مسائل(جانشینی هم عرض پیامبر) تقریبا یک قرن بعد حاصل شد مثلا نیمه ی دوم قرن دوم هجری به بعد.

آن چه که در این جلسه مي خواهم مطرح کنم یک فرضیه است. البته این فرضیه قرائنی دارد دقیقا مثل یک فرضیه در مباحث علمی دیگر. این فرضیه به شکل مجمل این است که در قرون اولیه ی صدر اسلام، تغییراتی در ذهنیت شیعیان ایجاد مي شود، این تغییرات تدریجی بوده است. اما با چنان سرعتی پیش مي رود که در حدود قرن چهارم، جریان اصلی تشیع دگرگونی جدی پیدا مي کند و آنچه که به عنوان تشیع، امروز در دست ماست حاصل آن جریان دگرگون شده است نه جریان اولیه. بنابراین دو جریان شیعی قابل شناختن است.یک جریانی که پس از پیامبر بوده است و دیگری جریانی که از حدود قرن چهارم سلطه و سیطره بر اندیشه ی شیعی پیدا کرده است. مشکل تحقیق در مورد این دو جریان متفاوت این است که کتبی که به ما رسیده است از قرن سوم و بویژه چهارم شروع شده است و قرن سوم و چهارم هم دورانی است که این جریان دومی جریان مسلط شده است. به عبارت دیگر از آن جریان اول تقریبا مکتوب مستقلی به ما نرسیده است و این کار را بسیار دشوار مي کند. البته نه اینکه هیچ چیز نرسیده است اما آن کتب اصلی همه بر مبنای جریان دوم تدوین شده و نگارش پیدا کرده است. هر چند قرائن فراوانی دال بر جریان اول در میان همین کتب بجا   مانده از قرون اولیه قابل استخراج است. کار ما این است که این دو جریان را به صورت تاریخی تحلیل کنیم. جریان اول شأن فرابشری چندانی برای ائمه ی شیعه ی قائل نبوده اند. جریان دوم کم کم شئون فرابشری برای این بزرگان قائل مي شوند. این شئون مراتبی داشته است، بعضی این شئون را خیلی بالا مي برند، برخی کمتر. برخی آن قدر افراط مي کنند که توسط علمای هم دوره ی خودشان هم مورد انتقاد قرار مي گیرند.

یکی از کسانی که برخی از این موارد را در کتابهایش آورده است، یکی از علمای بزرگ شیعه است به نام شیخ صدوق. شیخ صدوق نویسنده ی یکی از کتب اربعه ی حدیث شیعه است. اسم کتابش هم “من لا یحضره الفقیه” است. (یعنی کسی که فقیه در نزد او حاضر نباشد چه کند). در این کتاب در چند قسمت نکاتی را متذکر شده است که مخالفت خودش را با یک جریان شیعی افراطی نشان مي دهد. شیخ صدوق در قرن چهارم مي زیسته است(متوفای ۳۸۱)، در آن زمان یک جریان شیعی افراطی، به نام غلات یا مفوضه نیز وجود داشته است. غلات یا غالیان یعنی کسانی که در مورد ائمه غلو می کنند و آنها را بیش از آن چه که هستند، مي پندارند و در مورد آنها فضائلی قائلند که خود آنها به این امور قائل نیستند. واژه ی غلو در قرآن آمده است، در مورد مسیحیانی که عیسی بن مریم را خدا مي دانستند، در تثلیثی که مسیحی ها امروز مي گویند هم این مشکل را مي بینیم. قرآن به اینها مي گوید «یا اهل الکتاب لاتغلوا فی دینکم»، ای اهل کتاب، در دینتان غلو نکنید. در سوره ی نساء آیه ی۱۷۱ و نیز سوره ی مائده آیه ی ۷۷ واژه ی غلو به کار رفته است. شبیه آن چه که برخی مسیحیان در مورد عیسی بن مریم قائل بودند، برخی مسلمانان شیعه در مورد علی بن ابیطالب قائلند.

در این که در شأن ائمه غلو صورت گرفته هیچ تردیدی نداریم. چرا که در بحارالانوار، کتاب بزرگ علامه مجلسی که صد و ده جلد است و یکی از بزرگترین مجموعه های حدیثی شیعه است، در بحث علامات، صفات و شرایط ائمه بابی وجود دارد در مورد آنچه که ائمه، علیه غالیان و مفوضه گفته اند(باب ۱۰، جلد ۲۵). نود صفحه و نزدیک بیش از صد حدیث؛ به زبان ائمه روایاتی آورده که «خدالعنت کند مفوضه را. خدا لعنت کند غلات را. اینها از مشرکین بدترند» و «نگذارید فرزندانتان با اینها رفت و آمد کنند». در مورد این که کسانی پنداشته اند که خدا، امر عالم را به پیامبر و اهل بیت پیامبر تفویض کرده است، در این هم هیچ تردیدی نیست که همچون افرادی در بین ما بوده اند و هستند. خوب واگذار کرده یعنی چه؟

برخی قائلند که خدا امر تدبیر عالم را به اینها واگذار کرده است. یا خدا روزی رسانی به مخلوقات را به اینها واگذار کرده است. یا خدا تعیین حلال و حرام در دینش را به اینها واگذار کرده است، یعنی آنچه آنها بگویند حلال است، خدا فرموده حلال است و آن چه آنها بگویند که حرام است، یعنی خدا فرموده حرام است.حال مفوضه کدام یک از اینها هستند؟ تفویض در خلقت؟ تفویض در تدبیر؟ تفویض در ارزاق؟ تفویض در تشریع؟ یا همه ی اینها یا بعضی از اینها.

پس اجمالا در این که دو جریان وجود داشته؛ هیچ تردیدی نیست. سوال این است که حد تفویض و غلو کجاست؟ که پایین تر از آن مجاز است و بالاتر از آن ممنوع. یافتن این حد کار ساده ای نیست و این مرز هم در طول تاریخ دچار تحول شده است. یکی از علمای رجالی شیعه مشهور به ممقانی یک کتاب رجالی به نام “تنقیح المقال” دارد. در این کتاب مي گوید بسیاری از اموری که در گذشته از نشانه های غلو بوده است، امروز از ضروریات اعتقادی شیعه درباره ائمه است(ان اکثر ما یعد الیوم من ضروریات المذهب فی اوصاف الائمه علیهم السلام کان القول معدودا فی عهد السابق من الغلو، جلد ۱ صفحه ی ۲۱۲). اتفاقا مواردی دچار تحول شده که اختصاصات و وجه ممیزات شیعه نسبت به دیگر فرق اسلامی است. یعنی در این موارد باید حساسیت بیشتری داشت و سیر تطور آن را در نظر گرفت.

آن چه امروز علامت خروج از تشیع شناخته مي شود، در قرن دو و سه اصلا در متن تشیع نبوده است، پس ما دنبال آن مرز مي گردیم و به زبان ساده تر مي پرسم غلو چه بوده است؟ تفویض چه بوده است؟ که ما نباید به آنها قائل باشیم؛ در نتیجه اگر آنها را شناختیم از باب “تعرف الاشیاء باضدادها” تشیع واقعی و اولیه را هم مي توانیم بشناسیم.

کتابهایی که امروز در دست ما است، آکنده از ادبیاتی است که احتمال غلو در آن منتفی نیست. نمی گویم تماما غالیانه است اما مي گویم احتمال غلو در ادبیات موجود مذهبی منتفی نیست.

البته برخی از این غالیان از روی اعتقاد هم این حرفها را نزده اند. این مشکل را صد چندان مي کند. آدمهای اهل افترا و نسبت ناروا دادن به ائمه بوده اند. اینها حدیث جعل مي کردند و این احادیثی که جعل مي کردند همه در فضائل ائمه است. نمی گفتند فرض کنید امام صادق نعوذ بالله فلان حرام را انجام داده است، بلکه برخی شئون بسیار فرابشری برای ایشان قائل مي شدند. وقتی ائمه مجلس درس داشتند اصحابشان دفترهای حدیث درست مي کرده اند. به این دفترها مي گفتند “اصل”، یعنی آن دفتر حدیثی که راوی مستقیم آن را از خود امام مي شنود. ما چهارصد اصل شمرده شده داریم، به نام اصول اربع  مأه. که کتب اربعه شیعه، از این اصول تدوین شده است. بسیاری از این اصول به ما نرسیده و برخی نیز رسیده است(در این زمینه می توانید مراجعه کنید به کتاب «میراث مکتوب شیعه از قرن نخستین هجری» نوشته ی سید حسین مدرسی طباطبایی). این جعالها، همین آدمهای دروغ گوی غالی، از نویسندگان این اصول تقاضا مي کردند و دفترشان را به امانت می گرفتند تا از آن نسخه ای رونویسی کنند؛ آن گاه حدیثی را در جایی مي گنجانده اند که به چشم نیاید. مضمون آن را هم طوری تنظیم مي کرده اند که کاملا حق به جانب است. نمی گوید که اینها آدمهای بدی هستند، مي گوید طینت ائمه از طینت دیگری است، شما خبر ندارید. البته به تدریج معلوم می شود که افرادی هستند که جعل حدیث مي کنند. ائمه هم خبر مي دهند، و از برخی از اینها اسم مي برند. مثلا ابوالخطاب کسی است که جاعل حدیث بوده است، غالی هم بوده است. هر غالی، جاعل نیست. هر غالی متقلب نیست اما این هم غالی است و هم تقلب در حدیث کرده است. امام صادق مي فرمایند که خدا لعنت کند او را، چه قدر حدیث دروغ ساخته و به ما نسبت داده است. به هر صورت این گونه احادیث دو دسته هستند، برخی با سوء نیت جعل شده اند و برخی هم با حسن نیت درست شده اند. برای نمونه می توان به “کافی” مراجعه کرد. کافی برترین کتاب حدیث اربعه شیعه است، متعلق به کلینی (متوفی ۳۲۹ قمری) و ۸ جلد است. قسمتی که بر آن تکیه دارم، بخشی از جلد اول کافی است که نامش “کتاب الحجه” است. کتاب حجت یعنی حجت خدا بر انسان که شامل نبی و امام مي شود. مختصری راجع به پیامبر است و بیشتر درباره ی ائمه است. از آن غلاتی که مي گفتم یا کسانی که مشهور به غلات هستند، در سند کتاب الحجه یعنی بخش حجت اصول کافی تعدادشان خیلی زیاد است، چیزی حدود شصت درصد روایات این بخش منتسب به کسانی است که متهم به غلو هستند. این که مي گویم متهم یعنی در کتب رجالی یک کلمه ی غالی کنار اینها آمده است (به سند این تحقیق اشاره خواهم کرد).

اما مشکل هنوز به جای خودش باقی است، متهم به غلو هست ولی غلو چیست؟ در این زمینه اختلاف وجود دارد. مثلا مجلسی مي گوید برخی، هر کسی را که برای ائمه معجزه قائل بوده است به غلو متهم کرده اند. مجلسی مي گوید این طور نیست، من هم برای ائمه قائل به معجزه هستم پس آیا من هم غالی ام؟

البته در میان غالیان نیز دو جریان وجود دارد. جریانی که مسلط شد و اسمش را می توان “غلو اعتدالی” گذاشت و دیگری “غلو افراطی”. کسانی بوده اند که ائمه را خدا دانسته اند، علی را مي پرستیدند و امام علی پس از انذار و تذکرات متعدد دستور قتلشان را صادر کرد. گفت کسی که غیر خدا را به نام اسلام و تشیع بپرستد، بکشید. این افراد منقرض شدند و اگر کسانی را هم متهم به غلو کرده اند، بعید است که منظور اینها باشند. آن غلوی که من در مورد آن صحبت مي کنم، غلوی است که مي گوید امامان خدا نیستند اما همه ی اختیارات خدا را دارند، پیغمبر نیستند و به آنها وحی نمی شود اما همه ی اختیارات پیغمبر را دارند، از همه ی انبیاء(غیر از رسول اکرم) هم بالاترند. اصلا وسیله ی فیض بین خدا و بنده اش هستند، مي خواهد باران بفرستد به واسطه ی اینها مي فرستد، خورشید که مي تابد به واسطه ی اینها است. کافی است “دعای ندبه” یا زیارت “جامعه ی کبیره” را با این بیانی که ذکر کردم مطالعه بفرمائید. نمونه ی بسیار ارزنده ای است. در این دیدگاه نقش خدا و پیامبر بسیار کمرنگ می شود و ائمه همه چیز دین مي شوند. بحث من دقیقا در مورد این جریان است، جریانی که رد پای آن از قرن دوم قابل پیگیری است به تدریج رشد مي کند، بزرگ مي شود و در قرن چهار به جریان مسلط بر اندیشه ی شیعه تبدیل مي شود. در قرن دوم این جریان مسلط نیست، در قرن سوم چالش درست مي کند، تا حدودی مخالف و موافقش در یک عرض هستند اما کم کم آن قدر قدرتش زیاد مي شود، درحالی که در قرن دوم و سوم غالیان و مفوضه از شهر اخراج مي شوند اما در قرن چهارم مي آیند و طرف مقابل را حذف مي کنند و ادبیاتش به قدری قوی مي شود که به ادبیات اصلی تبدیل می شود.

کتابی داریم به نام ” بصائرالدرجات”. این کتاب مربوط به اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم است. از حسن ابن صفار است که از اصحاب امام عسکری شمرده مي شود. روایاتی دارد که همانند دعای ندبه است. فقط چند نمونه را نقل می کنم. به عنوان نمونه از امام صادق نقل مي کند “ما فوّض الله الی رسوله فقد فوّضه الینا”، هر چه خدا به رسولش تفویض کرده است به ما نیز تفویض کرده است. یعنی وحی در این مسئله هیچ نقشی ندارد، اختیارات امام مساوی با اختیارات رسول است. “ما فوّض الی نبیه فقد فوّض الینا” (بصائر الدرجات صفحه ی ۱۱۳). شبیه همین روایات در کتاب روایی “اختصاص” که منسوب به شیخ مفید است نیز ذکر شده است: “ما فوض الله الی احد من خلقه الّا الی الرسول و الی الائمه” خدا به هیچ یک از مخلوقات خودش تفویض نکرد مگر به پیامبر و ائمه. در کتاب بصائر الدرجات این حدیث از امام باقر نقل شده است “الائمه منا مفوض الیهم” این امور به ائمه ی شیعه تفویض شده است.” فما احلوا فهو حلال فما حرموا فهو حرام” هر چه را حلال کردند حلال است و هر چه را حرام کردند حرام است یعنی اینها شارعند(تفویض در تشریع). روایت دیگری از اصول کافی جلد یک صفحه ۴۴۰ که راوی آن محمد بن سنان- یکی از غالیان- است. نقل می کند “نزد امام ابی جعفر ثانی بودم که اختلافات شیعه در حضور ایشان مطرح شد فرمودند خدای تبارک و تعالی متفرد بود به وحدانیت خودش، و چیزی را خلق نکرده بود سپس “خلق محمداً و علیاً و فاطمه”، پس پیامبر و علی و فاطمه را خلق کرد.”فمکثوا الف دهر” هزار دهر صبر کرد “ثم خلق جمیع الاشیاء فاشهدهم خلقها”، سپس همه ی اشیاء را خلق کرد و آنها را به شهادت گرفت، و “اجری طاعتهم علیها”، طاعت این سه نفر را بر آنها جاری کرد، “و فوّض امورها الیهم” امور تمام خلایق را به آنها تفویض کرد.” فهم یحلون ما یشائون و یحرمون مایشائون” آنها آنچه را بخواهند حلال مي کنند و آنچه را بخواهند حرام مي کنند. “و لن یشاؤوا الّا ان یشاء الله تبارک و تعالی” نمی خواهند مگر آنچه را خدا می خواهد(یعنی اراده ی آنها اراده ی خداست).

این سمبل تشیعی است که در قرن چهارم وجود دارد. وجودهای مقدسی که اراده ی آنها اراده ی خداست. البته در همین احادیث از ایشان نقل می کند شما ما را مربوب بدانید یعنی رب ندانید بنده بدانید، “فقولوا فی فضلنا ماشئتم” حالا در فضل ما هر چه مي خواهید بگوئید هیچ محدودیتی وجود ندارد. بنابراین تفاوت امام و خدا فقط در رب ومربوب  بودن است و تمام اختیاراتی که به خدا نسبت می دهید، مي توانید به امام نیز نسبت دهید فقط باید به یک قید توجه کنید که آنها مخلوق هستند. این جریان کم کم سیطره و گسترش پیدا می کند وبه علت کرامات، قابلیت ها و فضایلی که امامان داشتند این تحول به تدریج صورت می گیرد. چند متن تاریخی را ذکر مي کنم تا ببینید این شواهد در بین ما تا چه حدی وجود دارد. در “من لایحضره الفقیه”شیخ صدوق ذیل حدیث ۸۹۷ بحث اذان و اقامه(جلد اول صفحه ی ۲۹۰)، اذان را بدون “اشهد انّ علیاً ولی الله” می آورد و می نویسد: “قال مصنف هذا الکتاب رحمه الله هذا هو الاذان الصحیح لایزاد فیه و لا ینقص منه” این اذان درست است نه یک کلمه زیاد دارد ونه یک کلمه کم(همان اذانی است که بلال در حضور پیغمبر خوانده است). “والمفوضه لعنهم الله” مفوضه  که خدا لعنتشان کند.” قد وضعوا اخباراً” یک اخباری جعل کردند، “و زادوا فی الاذان” و به اذان اضافه کردند. در اذان دو جمله اضافه کردند. یکی”محمد و آل محمد خیر بریه” که در حال حاضر این جمله را نمی گوییم. و دیگری”و فی بعض روایاتهم بعد اشهد ان محمداً رسول الله، اشهد ان علیاً ولی الله، مرتین”. بعضی دیگر هم گفته اند”اشهد ان علیاً امیرالمؤمنین حقا”. سپس شیخ صدوق اضافه می کند: “لاشک فی ان علیاً ولی الله”، من شکی ندارم که علی ولی خداست. “لاشک فی ان امیرالمومنین حقا و ان محمداً و آل محمد خیر بریه” تردیدی ندارم که علی حق است و پیغمبر و آل او از همه ی موجودات بهترند. “ولکن لیس ذلک فی اصل الاذان” حرف من این است که هر حرف خوبی را نباید در اذان گفت در اذان باید همان را گفت که پیغمبر گفته است. به چه حقی چیزی را به اذان اضافه می کنی که پیغمبر نگفته است؟ ایا امام علی و ائمه هنگام اذان اینها را مي گفته اند؟ در ادامه شیخ صدوق مي گوید:”انما ذکرت ذلک لیعرف بهذه الزیاده المتهمون بالتفویض، المدلسون انفسهم فی جملتنا” من این را گفتم به خاطر اینکه به واسطه ی این زیادی یک علامت به شما داده باشم تا با این علامت، متهمان به تفویض و کسانی را که به دروغ خودشان را میان ما شیعیان جای داده اند بشناسید. یعنی در قرن چهارم علامت تشیع راستین این بوده است که در اذانش “اشهد ان علیاً ولی الله” را نگوید. اما اکنون در قرن چهاردهم، شیعه ی راستین کسی است که حتما این را بگوید و اگر نگوید متهم مي شود به وهابی گری. اگر این گونه باشد آن وقت با شیخ صدوق که بزرگ شیعه است چگونه باید برخورد کنیم؟ لذا می بینید مسئله ی ساده و احتمالی و فرضی ای نیست.

شیخ حر عاملی(قرن ۱۱) همین حدیث را در مبحث اذانش در کتاب وسائل الشیعه نقل کرده است. شیخ حرعاملی مثل علامه مجلسی اخباری است یعنی این که اصولی نیستند که با عقل خودشان سراغ دین بروند. شیخ صدوق هم یک اخباری است. منتها اخباری معتدلی  است. شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه مي گوید:”انتهی کلام الصدوق رئیس المحدثین رضی الله عنه” و کلام شیخ صدوق که رئیس محدثان است و خدا از او راضی باشد تمام شد. سپس شیخ حر عاملی در حاشیه اش ذکر کرده است: تفویض در این جا به معنای اینست که: “فوض الخلق و الرزق الی محمد و آل محمد و هو مذهب جماعه من اهل الضلال”. خدا خلقت و روزی را به پیامبر و آل پیامبر تفویض کرده است و این مذهب برخی گمراهان است. یعنی اگر کسی گفت خدا، خلقت و یا روزی رساندن را به ائمه داده است گمراه است.

در مورد غلات یکی از محدثین معاصر(مرحوم علی اکبر غفاری(ره)) تحقیقی کرده است که بر اساس کار مجلسی است.وی مصحح بحارالانوار، کافی و من لایحضر است. حاشیه ای دارد که منبع این حاشیه کتاب علامه ی مجلسی است، ولی چون دسته بندی اش دسته بندی خوبی است و ذکر خیری هم از او در مجلس کرده باشم، کلامش را برای شما نقل مي کنم(حاشیه ی من لا یحضره الفقیه ج۴ ص۵۴۵ ). مي گوید غلات سه فرقه هستند: یک فرقه غلو مي کنند در حق علی بن ابیطالب وقائل به الوهیت او هستند. او را خدا مي شمارند و سلمان و ابوذر و مقداد و عمار را هم حواریون و موکلینش در تدبیر عالم می دانند. این گروه در بیان من همان غالیان افراطی هستند که منقرض شدند. فرقه ی دوم در مورد اهل بیت غلو مي کنند و درباره ی آنها چیزی مي گویند که خودشان درباره ی خودشان نگفته اند. “یقولون فی حقّهم ما لیس لهم و لایقولون فی انفسهم” (چیزهایی در مورد آنها مي گویند که خودشان در مورد خودشان نمی گویند).”کادعاء النبوه و الربوبیّه”. اینها را رب و پیغمبر مي دانند. اینها نیز منقرض شدند. فرقه ی سوم اعتقاد دارند به اینکه معرفت امام کفایت مي کند از تمام عبادات و فرائض. لذا اینها طهارت و نماز و روزه و زکات و حج را با اتکای به ولایت اهل بیت کنار گذاشته اند. شما رشحه ای ازاین تلقی را در عزاداری ما مي توانید ببینید،آنجا که گفته می شود یک قطره اشک برای سید الشهدا همه ی گناهانت را مي شوید، این کاری است که غلات کرده اند. ولایتت باید درست باشد، نماز و روزه و امثالهم مقدمه ی ولایتند. غفاری اضافه می کند این که در بعضی کتب رجالی، افرادی را به غلو نسبت داده اند در معنای سوم است.

در مورد تفویض، مجلسی هم یک تقسیم بندی دارد. این تقسیم بندی مربوط به قرن ۱۱ است. مي گوید مفوضه و تفویض چند معنا مي تواند داشته باشد، بعضی صحیح است و برخی نادرست. برای هر کدامش دو معنا ذکر مي کند. به نظر او همه این معانی در روایات موجود است.

یک معنای تفویض این است که خدا پیامبر را خلق کرد و امر عالم را به ایشان تفویض کرد. پس پیامبر و بعداَ هم ائمه خالق دنیا هستند، سپس پیامبر علی بن ابیطالب را وکیل خودش در این مطلب کرد و بعد هم ائمه ی بعدی. فی الواقع امر خلقت وامر تدبیر تکوینی عالم به دست اینهاست. این معنای اول است که خیلی افراطی است.

در معنای دوم، تفویض خلق و رزق است. رزق از جانب ایشان مي رسد، اگر نباشند آفتاب نمی تابد. باران نمی بارد. روزی نمی رسد. اینها مجاری فیض اند.

در معنای سوم، فقط تفویض رزق است. یعنی خلقت را حذف می کند . مي گوید اینها روزی مي دهند.

معنای چهارم تفویض دین است، یعنی خدا دینش را به پیغمبر و سپس به ائمه داده است تا هرچه خواستند انجام دهند. البته آنها همان چیزی را مي خواهند که خدا مي خواهد. حلال و حرام را به آنها سپرده است. آنها شارعند.

معنای بعدی تفویض در اعطا و منع است که شبیه رزق است. معنای ششم اینست که در هر واقعه ای به ظاهر شریعت یا به علمشان یا به آنچه به آنها الهام شده است حکم بکنند(معنای هفتم قول معتزله و معنای هشتم قول زنادقه است). سپس مجلسی مي گوید که بسیاری از اینها هم مي تواند حمل به صحیح داشته باشد و هم حمل به باطل. اگر انها را مستقل بدانیم یعنی بگوئیم اینها مستقل از خداوند این کار را مي کنند، کفر است و نمی شود آن را پذیرفت. اما معنای صحیح این است که بگوئیم اینها به اذن خداوند این قابلیتها را دارند ولی این هم قواعدی دارد. این مطلب با این شیوه، امروز متن مذهب ما است اگر تردیدی دارید اصول کافی را بخوانید، دعای ندبه را بخوانید، زیارت جامعه ی کبیره را بخوانید.

شیخ طوسی نویسنده ی دیگر کتب اربعه است. وی نویسنده ی تهذیب و استبصار دو تا از کتب اربعه است. در کتاب فتوائیه ی خودش به نام النهایه(ص۶۹) در مورد “اشهد ان علیا ولی الله”مي گوید:”لا یعمل علیه فی الاذان و فی الاقامه، فمن عمل بها کان مخطاء” این در اذان و اقامه نمی تواند مورد عمل واقع شود و هر که به آن عمل کند، خطا کرده است. وی بزرگترین فقیه دوران خویش است. تا امروز هم اگر بخواهیم سه فقیه بزرگ را برشماریم، او یکی از آنها است. در کتاب مبسوطش(ج۱ ص۹۹) که کتاب استدلالی فقهی است، مي گوید این روایت هایی که اشهد ان علیا ولی الله را در اذان وارد کرده اند اخبار شاذ است (احادیث غیر قابل اعتنا)و قابل عمل نیست. اما اگر کسی به آن عمل کرد، گناه نکرده است ولیکن فضیلت اذان به او تعلق نمی گیرد. کتاب دیگری داریم به نام احتجاج، احتجاج یعنی استدلالهایی که ائمه با دیگران کرده اند. نویسنده ی کتاب فردی است به نام طبرسی(قرن ششم). نام کامل او ابومنصور احمد بن علی بن ابیطالب طبرسی است. کتابش حاوی همین غلوی است که ذکر مي کنم. روایتی را که پایه ی قضیه ی “اشهد ان علیا ولی الله” است را پیدا کردم(حدیث ۶۲ ج۱ ص۳۶۵ ). سند درستی هم ندارد، خلاصه اش را می خوانم: خدای عزوجل وقتی مي خواست عرش را خلق کند روی آن نوشت “لااله الاالله و محمد رسول الله و علی امیرالمومنین” این را روی عرش نوشت وقتی آب، کرسی و لوح را نیز آفرید همین جمله را نوشت. وقتی مي خواست اسرافیل و جبرئیل را خلق کند روی پیشانیشان همین جمله را نوشت. وقتی مي خواست سماوات را بیافریند در بالای آسمان این را نوشت، وقتی مي خواست زمین و خورشید و ماه و قله ها را خلق کند، این سه جمله را نوشت. سپس مي گوید آن سیاهی که در کره ماه مي بینید همین است «و هوالسواد الذی ترونه فی القمر». «فاذا قال احدکم لااله الاالله و محمد رسول الله فلیقل (باید بگویید) علی امیرالمومنین” این همان روایتی است که مستند این اذان ما قرار گرفته است. من مسیرش را تا امروز دنبال کردم تا رسیدم به فقهای امروزی که در کتابهای استدلالی شان نوشته اند، این جزء اذان نیست اما به قصد رجاء باید گفته شود. این جمله نشان دهنده ی یک استحاله ی کامل در دین است. لازم نیست اسم فقها را ذکر  کنم. همه از بزرگان هستند و استاد اساتید من. از صاحب جواهر بگیرید تا مراجع عظام معاصر، همه بزرگواران این موارد را دارند.

شیخ صدوق کتابی دارد به نام اعتقادات. او در این کتاب دیدگاه خودش را درباره مسائل شیعی در قرنی که زندگی مي کرده است، بیان می کند. از جمله در باب سی و هفتم، باب “الاعتقاد فی نفی الغلو و التفویض”، مي گوید: “اعتقادنا فی الغلات و المفوضه انهم کفار بالله تعالی” اعتقاد ما درباره مفوضه و غلات این است که اینها کافرند.”انهم اشر من الیهود و النصاری و المجوس و القدریه و الحروریه و من جمیع اهل البدع” اینها بدتر از یهود و نصاری، مجوس، قدری، حروری (خوارج) و همه ی بدعت کارها هستند. اینها دارای هوای نفس هستند، گمراه هستند(کوچک شمردن خدا از سوی ایشان چیزی از عظمت خداوند نکاست)، سپس جمله ی زیبایی از امام رضا ذکر مي کند: “اللهم انی ابرء الیک من الحول و القوه و لاحول و لاقوه الابک، اللهم انی ابرء من الذین ادعوا مالیس لنا بحق” خدایا بدان ما از اینها بری هستیم ما این حرفهایی که اینها مي زنند در مورد خودمان قایل نیستیم.”الهم انا عبیدک و ابناء عبیدک، لانملک لانفسنا ضرا و لانفعا ولا موتا و لا حیاة و لا نشوراً”. شیخ صدوق نقل مي کند زراره(یکی از راویان معتبر امام صادق است)در نزد امام صادق می گوید:فردی از نوادگان عبدالله بن سبا ادعا می کند که خدا امور عالم را به شما تفویض کرده است. امام مي فرمایند تفویض یعنی چه؟ او تفویض را اینگونه توضیح می دهد : “ان الله عزوجل خلق محمدا و علیا صلوات الله علیهما ثم فوض الامرالیهما” خداوند امر عالم را به این دو نفر داد. پس این دو نفر خلق مي کنند و رزق مي دهند و زنده مي کنند و مي میرانند. “اکفیانی فانکما کافیان” در دعای فرج هم این سنخ اعتقادات موج می زند. امام صادق گفت به خدا قسم دروغ مي گوید:”کذب والله”. اگر آمد قرآن برایش بخوان. بگو که موت و احیا به دست خداست، ما نمي توانیم اگر خدا چیزی نخواهد کاری را انجام دهیم. منتهی صدوق بعد از اینکه این مطلب را نقل مي کند مي گوید:”فقد فوض الله تعالی الی نبیه امر دینه” (خدا امر دینش را به پیامبرش داد).”ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نهیکم عنه فانتهوا”( هر چه پیامبر به شما داد بگیرید و هر چه را نهی تان کرد انجام ندهید، سوره ی نشر آیه ی ۷) و بعد از او این مطلب را به ائمه تفویض کرده است. معنایش این است که ائمه هم در نزد شیخ صدوق که از او نقل کردم شارع اند، یعنی تشریع مي کنند. احکام دین درست مي کنند. بنابراین وقتی مي گویید به اینها وحی نمی شود کفایت نمی کند، مهم این است همان طور که اگر پیامبر حرفی مي زند متن دین است و نمی شود از او پرسید” چرا؟” اینها هم متن دین هستند و نمی شود از آنها پرسید “چرا؟” پس این گونه تفویض در نزد صدوق ممنوع نیست و منظور وی از مفوضه لعنهم الله این(تفویض در تشریع) نیست و بالاتر از این است(تفویض در تدبیر و خلقت).بعدا شیخ مفید «تصحیح الاعتقاد» را نوشته است-به زبان امروزی یعنی نقد اعتقادات شیخ صدوق- شیخ مفید شاگرد شیخ صدوق است. نزدیک صد مورد اختلاف بین شیخ مفید و شیخ صدوق وجود دارد و جالب اینکه هیچ کدام دیگری را تکفیر نمی کند. حالا اگر ما یک کلمه درباره کسی بگوییم بلافاصله مشکل درست مي شود. حتی اختلاف آنها در نکات اعتقادی -نه فقهی – بوده است، یکی از این موارد در بحث ماست. مي گوید: غلات از متظاهرین به اسلام اند،تظاهر به اسلام مي کنند و واقعا مسلمان نیستند. اینها کسانی هستند که امیرالمومنین و ائمه را به الوهیت و نبوت نسبت مي دهند بعد اموری از فضیلت را به اینها نسبت مي دهند که “تجاوزوا فیه الحد” همه دشواری ما اینست که بدانیم این حد کجاست؟ و آن چیزی که هنوز نیاز به مطالعه دارد این حد است. این حد کجاست که هر که از آن گذشت غالی مي شود و اگر زیر آن حد باشد آدم خوبی است؟”و خرجوا عن القصد” (از آن حالت تعادل خارج شده اند) «هم ضلال کفار ..» اینها گمراه اند، کافراند.خود امیر المومنین اینها را [پس از انذار و ارشاد و محاکمه] به اعدام و سوختن در آتش محکوم کرد.فرمود نسل اینها را بسوزانید که کسی این حرفها را در مورد ما نزند. سپس اضافه می کند این چیزهایی که استاد ما شیخ صدوق فرموده اند خیلی درست نیست.

از جمله موارد تاریخی دیگر می توان به اختلاف بین مقصره و مفوضه در قم در قرن چهارم اشاره کرد. مقصره مقابل مفوضه است و این اسم را طرف مقابل روی آنها گذاشته است.مفوضه معتقد بودند مقصره در حق ائمه کوتاهی مي کنند، در مقابل مقصره مي گفتند شما بیش از حد برای ائمه اختیارات قائلید. در طول تاریخ کدام پیروز شدند؟ مفوضه، چه کسی حذف شد؟ مقصره. در دعوای معتزله و اشاعره چه کسی حذف شد؟ معتزله ی عقل گرا، که ماند؟ اشاعره ی مخالف تعقل.این در جهان اهل سنت است و آن در جهان تشیع و هر دو سیر مشابه داشته اند. یعنی از قرن ۵ به بعد (در قرن ۶ هم تعداد کمی معتزله داریم) سنی معتزله بسیار اندک  است و اکثرا اشعری اند. مامون اینها را به زندان انداخت و بسیاری را کشت.

این فعلا سیمای فرضیه بود.حالا چه اتفاقاتی افتاد که جریان دوم این قدرت را پیدا کردند؟چگونه مفوضه توانست مقصره را از جریان حذف کند؟ کار تاریخی سنگینی مي طلبد و این متونی که در دست ماست مربوط به مفوضه است. متن اعتقادات فعلی ما سازگار با آن چیزی است که اعتقادات مفوضه است نه آنچه که مقصره مي گفتند. این دعوا تاریخی است و در قرن قبل هم وجود داشته است، شیخ صدوق مي گوید یکی از علامات مفوضه بودن این است که آنها مشایخ و علمای قم را متهم به تقصیر کرده اند یعنی هر که مشایخ قم را در آن دوران مقصره دانسته علامت این است که خودش از مفوضه است).شیخ مفید-شاگردش-، که با او موافق نبوده است مي گوید این چه حرفی است؟ “اما ما نص ابی جعفر (شیخ صدوق) بالغلو علی من نسب مشایخ القمیین و علمائهم الی التقصیر فلیس نسبة هولاء القوم الی التقصیر علامه الی غلو الناس” هر که قمی ها را مقصره دانست دلیل نمی شود که خودش غالی باشد زیرا تعدادی از این افراد قمی، کسانی بودند که واقعا مقصر بودند. شیخ مفید هم اینها را مقصر مي داند و می گوید من هم برخی از اعتقادات مفوضه ی آن زمان را دارم. سپس مثالی مي زند. مي گوید به نظر من ابن ولید-استاد شیخ صدوق- یقینا از مقصره است چون مي گوید اولین درجه ی غلو این است که بگوییم پیغمبر و امام سهو نمی کند- سهو مقابل عمد است یعنی چیزی را سهواً فراموش نمی کند.- اگر کسی گفت پیامبر این کار را نمی کند یعنی “انا بشر مثلکم” را خدشه دار کرده است و اختیارات بیش از انسان عادی برای پیامبر قائل شده است پس او غالی است.به نظر ابن ولید و به نظر شاگردش شیخ صدوق پیامبر سهو مي کند.شیخ مفید مي گوید من قائل نیستم که پیغمبر سهو مي کند. آیا جرات مي کنید به من بگویید غالی؟ این قرائنی که الان خدمت شما گفتم فکر مي کنم لا اقل این نکته را در ذهن ایجاد کند که شواهد یاد شده شواهد کوچکی نیست. این شواهد واقعا شواهد جدی است. کسانی که خواستند بیشتر مطالعه کنند کتابی است که آیت الله شیخ نعمت الله صالحی نجف آبادی همان نویسنده ی “شهید جاوید” اخیرا منتشر کرده است. اسمش «مقدمه ای بر پیدایش غلو» است. (انتشارات کویر، تهران ۱۳۸۴). ایشان بیان سنتی خودش را دارد اما نکات ارزنده ای در آن پیدا مي شود. نمونه هایی از غلو را آورده است.این که “کتاب الحجة کافی بخش معظم راویانش غالی هستند” تحقیق آقای صالحی نجف آبادی است. در مورد غلو کتابهایی نوشته شده اما متاسفانه به این نکته که “حد غلو کجاست؟” کمتر توجه شده است و کار زیادی می طلبد نکات دقیقی در کنارش وجود دارد. لوازم فراوانی دارد. اما این واقعه ای است که ذهن مرا به شدت به خودش مشغول کرده است شاخص ما باید اینجا قرآن باشد. من معتقدم تشیع هیچ چیزی بیشتر از اسلام نیست. تشیعی که من قائل به آن هستم یعنی “روایت علوی از اسلام نبوی”، وآن علی که من مي شناسم هرگز کلمه ای به اسلام پیامبر اضافه ویا کم نکرده است. این یک منظر برای دیدن آن اسلام واقعی است، حالا بگوییم آن اسلام وجود داشته است یا نه؟ این را مي شود در جای خودش بحث کرد. اما بالاخره پیامبر چیزی گفته است، دینی آورده است و امام علی هم از همه به او نزدیکتر بوده است و آن اصحاب علی هم که شیعیان اولیه بودند از همه به علی نزدیکتر بودند و بالاخره گونه ای از اسلام را روایت کرده اند. من به دنبال آن اسلام هستم و معتقدم این اسلام در قرآن شاخصهایی دارد که در آنها خدا محور است پیامبر هم محور نیست چه برسد به ائمه! هر متن، دعا و روایتی که این شاخص را از دست داد یعنی به جای اینکه خدا محور باشد بشر محور بود را با تردید نگاه کنید. شاخص اصلی این است که خدا در اندیشه مسلمان، چه شیعی و چه غیر شیعی، چه نقشی دارد؟ آنجا که مي گوییم یهود مي گویند خدا دنیا را خلق کرد و بعد هم رفت خوابید که قرآن بحث «غلت ایدیهم» را ذکر مي کند که انگار دست خدا بسته است. این نکاتی هم که برخی در مورد ائمه قائل اند چه فرقی مي کند با حرفی که یهود در مورد خدا مي گفته اند؟

چیزها یی گفته اند و در کتابهایشان هم نوشته اند، لازم نیست که ما این حرفها را بزنیم. ما دنبال این هستیم که ببینیم خود ائمه که یقیناً از غلو و تفویض وتقصیر مبری هستند و شاخص اعتدال اسلامی و شیعی هستند چه فرموده اند من به آن نکات اصلی قائل هستم و ذکر هم کردم آنها برمی گردد به قرآن، شاخص ما قرآن و روایات کاملا معتبر از زبان پیامبر یا از زبان خود ائمه است. به عنوان نمونه یک کار میدانی در صحیفه سجادیه انجام دادم. در همه دعاهای صحیفه سجادیه خداست یک کلمه پیش غیر خدا حاجت نمی برد. ۵۴ دعاست کار کامپیوتری هم مي توان روی آن انجام داد. معجم هم دارد. این واژه های مستعمل در شیعه ی غالی را به آن بدهید ببینید چند تا جواب به شما مي دهد لذا اینکه مي گویم تشیع از قرن چهارم به بعد یا در فاصله قرون ۲ تا ۴ استحاله شده است معنایش این نیست که من محبت علی، افضلیت او و موجه تر بودن قرائت او را کنار بگذارم، معنایش این است که  شیوه ی مواجه ی علمای خود با مسئله ی علی و آل علی را دوباره بررسی کنیم و ببینیم این تقدیسها چه میزان زاییده ی ذهنیت علمای ماست، چه میزان در متن مذهب ماست؟ این بحث تتمه ای هم دارد که امیدوارم شرایط بیان آن فراهم شود. والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته