فصل اول: انتصاب در لغت

بخش اول

مبادی تصوری انتصاب

قبل از پرداختن به براهین و ادلۀ نصب و طرق تعیین ولیّ منصوب، می‌باید تصویر منقّح و روشنی از نصب ارائه کنیم تا معلوم شود معتقدین به ولایت انتصابی فقیهان چه چیزی را اثبات می‌کنند و منتقدین، چه امری را انکار می‌کنند. مباحث این بخش کوششی است برای تحریر محل نزاع در بحث انتصاب.

در این بخش، ابتدا نصب را در لغت بررسی می‌کنیم، آنگاه به بررسی نصب در قرآن‌کریم و سپس احادیث خواهیم پرداخت. سپس نوبت به تبیین مبانی کلامی نصب می‌رسد و بعد از آن از منصب‌های مختلف در فقه پرده برخواهیم داشت. از آنجا که منصب، نوعی رابطه بین حاکم الهی و شارع است، (اما تنها رابطۀ ممکن نیست) برای آشنایی بیشتر با حکومت انتصابی به ده نوعِ دیگر از انحاءِ روابط بین حاکم و شارع اشاره می‌کنیم.

آنگاه نوبت به بیان تفاوت‌های نصب خاص و نصب عام ازیک‌سو، انتصاب و انتساب ازسوی‌دیگر می‌رسد و در پایان این بخش مشخص خواهیم کرد چرا انتصاب ازسوی شارع و انتخاب ازسوی مردم، قابل جمع نیستند. و انتصاب ازسوی شارع با بیان شرایط شرعی چه تفاوت‌هایی دارد.

بنابراین این بخش، شش فصل به شرح زیر دارد:

فصل اول. انتصاب در لغت

فصل دوم. انتصاب در قرآن

فصل سوم. انتصاب در سنت

فصل چهارم. انتصاب در الهیات

فصل پنجم. انتصاب در فقه

فصل ششم. ایضاح نصب عام

***

فصل اول
انتصاب در لغت

نصب (از مادۀ نَصَب، یَنصِبُ) به سه معنا به‌کار رفته است: ۱. نصب شیء به‌معنای رفع، اقامه، وضع ثابت؛ ۲. نصب کلمه به‌معنای الحاق علامت نصب یا تلفظ آن به‌صورت منصوب؛ ۳. نصب مشخص از جانب امیر: به منصبی گماشتن.[۱] بی‌شک در بحث ما معنای سوم مراد است. منصب در چنین معنایی به رتبه و عهده‌ای گویند که از جانب پادشاه به کسی مرحمت می‌شود.[۲]

تو صاحب‌منصبی از حال درویشان نیندیشی

تو خواب‌آلوده‌ای بر چشمِ بیداران نبخشایی[۳]

انتصاب به‌معنای گماشتن، گماردن، نصب‌کردن، مطاوعۀ نصب، اعطای شغل، تفویض منصب استعمال شده است.

منصوب یعنی به کار گماشته شده، آنکه شغلی به وی تفویض شده است. مقابل نصب، عزل و برکنارکردن است. اما جریان موازی و بدیل نصب و انتصاب، گزینش و انتخاب است.

انتصاب همواره از بالا و از سوی عالی صورت می‌گیرد. در اصطلاح، حکومت انتصابی، حکومتی است که زمامدارِ آن ازسوی مافوق، ماوراء طبیعت، خداوند و شارع تعیین می‌شود.

بنابراین قدرت سیاسی از بالا به پایین و تنازلی یا تنزیلی است. حال آنکه اصطلاحاً به حکومت از پایین به بالا، که زمامداری ازسوی مردم انتخاب می‌شود، حکومت انتخابی گفته می‌شود. بنابراین در حکومت انتخابی قدرت سیاسی تصعیدی است.

 

نمودار شماره 3: مقايسه حكومت انتصابي و حكومت انتخابي
نمودار شماره ۳: مقايسه حكومت انتصابي و حكومت انتخابي

 

نمودار شماره 4: مقايسه حكومت از بالا به پايين و از پايين به بالا
نمودار شماره ۴: مقايسه حكومت از بالا به پايين و از پايين به بالا

یادداشتها:

[۱]. المنجد، نیز رجوع کنید به الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة)، اسماعیل‌بن‌حماد الجوهری.

[۲]. لغت نامه دهخدا، به نقل از ناظم الأطباء.

[۳]. غزلیات، سعدی شیرازی.