عالمان دين و حكومت ديني [۱]
يكي از نكات بحث انگيز انديشه روانشاد دكترعلي شريعتي موضع وي درباره روحانيت است .اگرچه نسبت بين روحاني و عالم ديني عموم و خصوص من وجه است اما يكي از تلقي هاي رايج از تز «اسلام منهاي روحانيت » بي نيازي جامعه ديني از عالمان ديني است . با استقرار حكومت ديني جايگاه عالمان دين و نسبت ايشان با حكومت ديني از حساسيت و اهميت بيشتري برخوردار مي شود. سوال اصلي بحث تبيين نسبت عالمان دين و حكومت ديني و بررسي و نقد ديدگاه هاي ارائه شده در اين زمينه است . در دو دهه اخير در جامعه سه ديدگاه متفاوت در اين مسئله مهم ابراز شده است : ديدگاه تفريطي ، ديدگاه افراطي و ديدگاه اعتدالي . مآل ديدگاه افراطي و تفريطي با وجود تفاوت بنياديشان مقصد واحدي است يعني اخراج دين از عرصه اجتماعي .
ديدگاه اول : دين متولي رسمي ندارد. برداشت ديني آزاد است . حكومت ديني مطلوب حكومتي است بدون دخالت ولايت و نظارت عالمان دين . دينداران خود آزادانه جامعه را اداره مي كنند. اشكال اصلي اين ديدگاه اين است كه برداشت ديني مثل هر برداشت علمي و فني ديگري ضابطه و معيار مي طلبد. اين معيارها را عرف اهل دين براساس منابع معتبر ديني مشخص مي كند، نه يك مرجع رسمي و مقام حكومتي . اگر ما دست عالمان ديني را از تغيير و تبيين مضبوط دين كوتاه كنيم ، آنچه در درجه اول آسيب مي بيند، اصالت و اعتبار انديشه ديني است . واضح است كه ضابطه عالم ديني صلاحيت هاي علمي اوست نه لباس و منصب او. عالمان دين از گفت وگو و سوال و نقد استقبال مي كنند. در رويارويي انديشه هاست كه شكوفايي و ژرفايي فرهنگ ديني بروز مي كند. ضيق صدر و سو برخورد و كوته انديشي برخي باعث نمي شود جامعه را از بركت وجود عالمان دين محروم كنيم و فتوي به «منها» دهيم .
ديدگاه دوم : دين بدون حكومت ديني تماميت خود را بازنمي يابد. حكومت ديني مطلوب حكومتي است كه متولي آن عالم ديني باشد. حاكم ديني براي سوق دادن جامعه به سعادت اختيارات مطلقه دارد. حفظ نظام از احكام شرع نيز بالاتر است .عالمان دين موظف به حمايت ، اطاعت و توجيه عملكرد حكومت هستند. اگرچه قدرت چنين حكومتي به واسطه در دست داشتن نهاد دين از حكومت هاي غيرديني به مراتب بيشتر است ، اما از آن جا كه حكومت ها درگير مشكلات و مسائل متغير هستند، به تدريج بقاي حكومت توجيه هاي تازه ديني و مصلحت انديشي هاي جديدي اقتضا مي كند.
ديدگاه سوم : جامعه ديني بدون عالمان ديني محقق نمي شود. وظيفه عالمان دين در حكومت ديني تبيين اهداف ارزش ها و ضوابط عام ديني ، نظارت عاليه و انتقاد است . نقش نظارتي عالمان دين در حكومت ديني بالاترين ضمانت سلامت نظام ديني است . عالمان دين با بصيرت تمام سلوك عام جامعه را زير نظر دارند و جز در موارد اضطراري درگير جزييات نمي شوند. عالمان دين ملجا و پناهگاه هايي هستند كه مردم در تظلمات از مشكلات حكومت هابه آنان مراجعه مي كنند. وجدان ديني بزرگترين ضامن حفظ كرامت و آزادي است . بزرگترين وظيفه عالمان دين رشد و تقويت و تعميق وجدان و شعور ديني دينداران است . سوق دادن عالمان دين از اين وظيفه خطير به درگيري با جزييات متغير و روزمرگي ها از مصاديق «خسران مبين » است ، يعني از سرمايه خرج كردن ، آن هم از دين كه سرمايه اصلي ديندار است . با استقلال نهاد تبيين دين از مناصب حكومتي ، قداست ، سلامت، شمول و اقتدار معنوي دين حفظ مي شود. اگر عالمان دين نباشند، اهداف ، ارزش ها و احكام ثابت دين دستخوش تغييرهاي غيرمعتبر مي شوند و جامعه از دلسوزترين حاميان خود محروم مي شود.
[۱] خلاصه سخنراني در سمينار بزرگداشت دكتر شريعتي ، دانشگاه تبريز، ۲۵ خرداد ;۱۳۷۶ هفته نامه مبين ، ويژه نامه آفتاب كوير، تابستان ;۱۳۷۷ روزنامه ايران ، ۱۶ آذر ۱۳۷۸.
