گفتگو از منظر مباني ديني

گفتگو از منظر مباني  ديني [۱]

اصولا تلقي  شما از «گفت وگو» چيست

بسم الله  الرحمن  الرحيم . گفت وگو نوعي  دادوستد فكري ، تبادل  نظر، ردوبدل كردن  كالاهاي فرهنگي  با يكديگر است . در گفت وگو وجود دو طرف  و فرض  مسئله  يا مسائلي  براي  گفت وگو ضروري  است . بنابراين ، براي  تحقق  گفت وگو مقدماتي  لازم  است . اموري  بايد محقق  شود تا گفت وگوي  واقعي  ميسر شود. گفت وگو بين  كساني  صورت  مي گيرد كه  احساس  كنند در گفت و گو چيزي  به دست  مي آورند. پس  اگر كسي  از ابتدا معتقد باشد كه  حق  مطلقا و تماما نزد اوست ، طرف گفت وگو واقع  نمي شود، لذا مبناي  گفت وگو اين  است  كه  طرفين  معتقد باشند هركدام  نصيبي  از حقيقت  دارند و مي خواهند از رهگذر گفت وگو بهره  خود را افزون  كنند. بنابراين ، هدف  و  غايت گفت وگو رشد و اعتلاي  فرهنگي  طرفين  و به  تبع  اعتلاي  فرهنگي  جامعه  است . اما براي  تحقق گفت وگو مبناي  ديگري  نيز لازم  است  و آن  اين كه  طرفين  مسائلي  را هم  قابل  بحث  بدانند، اگر ما مسئله اي  را غيرقابل  بحث  بدانيم ، ديگر گفت وگو در آن  باره  معنا نخواهد داشت . لذا هم  بايد معتقد باشيم  كه  تمام  حقيقت  در مشيت  ما نيست  و اين  امكان  وجود دارد كه  در گفت وگو بهره  معرفتي  ما افزايش  يابد و هم  بايد مسئله  موردنظر را قابل  بحث  بدانيم . در اين  صورت  است  كه  گفت وگو محقق مي شود.

 

گفته  مي شود فرهنگ  ديني  بيشتر استعداد مونولوگ  را دارد تا ديالوگ ، نظر شما در اين  باره چيست سوال  بسيار خوبي  است . من  شخصا در حوزه  فرهنگ  اسلامي  سخن  مي گويم  و با فرهنگ  اديان ديگر كار ندارم . حقيقت  مسئله  اين  است  كه  ما در مقاطعي  از تاريخ  فرهنگ  اسلامي  با نوعي  فقر و عسرت  فرهنگي  مواجه  بوده ايم  كه  در آن  خبري  از گفت وگو نبوده  است . البته ، در مقاطعي  ديگر كه دوره  بسط فرهنگي  و شكوفايي  و رشد و اعتلاي  فرهنگ  اسلامي  بوده ، حضور گفت وگو به طور آشكار و جدي  مطرح  بوده  است . بنابراين  مي توان  گفت  بين  «رشد فرهنگي » و «گفت وگو» در فرهنگ  اسلامي  نسبت  مستقيمي  برقرار است . شواهد تاريخي  نيز گواه  اين  مدعاست . حدود قرون چهارم  و پنجم  هجري ، دوران  طلايي  فرهنگ  اسلامي  است . دوراني  است  كه  از يك  سو فقهاي بزرگي  مثل  شيخ  مفيد، سيد مرتضي ، شيخ  طوسي  و از ديگرسو، متكلمان  طراز اولي  چون سيد مرتضي ، شيخ  مفيد از شيعه  و متكلمان  بزرگي  از معتزله  و اشاعره  و نيز در كناره  اينها فلاسفه بزرگي  همانند فارابي  و ابن سينا و عالمان  تجربي  بزرگي  همچون  محمدبن  زكرياي  رازي  و ابوريحان  بيروني  حضور دارند. هيچ  برهه يي  از تاريخ  انديشه  اسلامي  با اين  كثرت  متفكران  مواجه نيست . جالب  اينجاست  كه  در اين  عصر مي بينيم  بين  نحله هاي  مختلف  فكري  در جامعه  اسلامي ، به سادگي  دادوستد فكري  برقرار است ، مناظراتي  شكل  مي گيرد، رديه هاي  مختلفي  از علما با حفظ

ادب  علمي  عليه  يكديگر نوشته  مي شود، بحث هايي  ميان  متكلمان  اشعري  و معتزلي  و شيعي درمي گيرد، مجادلاتي  ميان  فلاسفه  و عرفا رخ  مي دهد. در كنار اين  دوره ، متاسفانه  دوره هايي  ديگر از تاريخ  فرهنگ  اسلامي  را شاهد هستيم  كه  ديگر از آن  سماحت  فرهنگي  و تسامح  فكري  و وسعت نظر اسلامي  خبري  نيست  و آن  بحث ها، مناظرات  و نقادي ها و دادوستدهاي  علمي  و فكري  ميان علما صورت  نمي گيرد. في المثل  در قرن  سوم ، نوعي  اخباريگري  ابتدايي  در جامعه  شكل  مي گيرد و رشد مي يابد. نماينده  اين  نحله  از تفكر، مرحوم  شيخ  صدوق  يكي  از محدثان  بزرگ  ماست . اما پس  از چندي  شيخ مفيد اين  تفكر را برنمي تابد و نقدي  عادلانه  بر استاد خود  شيخ  صدوق   مي نويسد و باب گفت وگو را مي گشايد.

اما در حدود قرن  دهم  دوباره  اخباريگري  از مدينه  سربرمي آورد و سيطره دوقرنه  خود را در حوزه  تفكر شيعي  آغاز مي كند و باب  گفت وگو بسته  مي شود.

بنابراين  از نظر من، تاريخ  فرهنگ  اسلامي ، به  تناسب  غلبه  انواع تلقي ها از دين ، در زمان هاي  مختلف  مورد قبض  و بسط واقع  شده  است . گاهي  گفت وگو مجال  حضور يافته  است  و گاهي  نه . لذا پاسخ  سوال  اين  خواهد بود كه  چنين  نيست  كه  مطلق  فكر ديني  و فرهنگ  اسلامي  مانع  گفت وگو باشد، بلكه  يك  تلقي  خاص  از فكر ديني  مانع  گفت وگو در جامعه  بوده  است  نه  هر تلقي . از اين  بيان  اين  نتيجه  را هم  مي توان  گرفت كه  هرگاه  فلسفه  و عرفان  در جامعه  غليظتر شده ، باب  گفت وگو وسيع تر شده  است .

اگر در جامعه يي حكيمان  و عارفان ، آزادانه  نتوانند دستاوردهاي  شهودي  و عقلي  خود را ابراز كنند، رشد و اعتلاي فرهنگي  و فكري  با مشكلات  جدي  مواجه  خواهد شد.

 

به  نظر مي رسد فرمايشات  شما با چند پرسش  روبه روست . يكي  اين كه حضور فلسفه  و عرفان  چه مقدار در تاريخ  فكر ديني  ما حضور جدي  بوده  است  دوم  اين  كه  نگاه  اجمالي  به  تاريخ  فكر ديني خودمان  حكايت  از آن  دارد كه  هرگاه  يك  برداشت  و تلقي  از دين  در حوزه هاي  فكري  و فرهنگي جامعه  غلبه  مي يافته  مجال  حضور و بروز تلقي هاي  ديگر از دين  را نمي داده . لذا در تاريخ  فرهنگ اسلامي  خود ملاحظه  مي كنيم  بعضا فقها، فيلسوفان  يا عارفان  را تحمل  نمي كنند. اخباريان، اصوليان  را برنمي تابند. اخباريان  وقتي  حاكميت  فكري  پيدا مي كنند، محدوديت ها و فشارهايي  را بر اصوليان  اعمال  مي كنند و همين طور اصوليان . بنابراين ، بيش  از آن كه  گفت وگو صورت  گرفته باشد، طردكردنها و به  حاشيه راندن ها بوده  است . يعني  به طور كلي  ما در تاريخ  فكر ديني ، نوعي  عدم تحمل  تلقي هاي  ديگر از دين  را شاهديم ، آيا اين  نظر شما را نقض  نمي كند حضور فلسفه  و عرفان  در فرهنگ  شيعي  حضوري  جدي  بوده  است ; تا جايي  كه  شيعه  متهم  به مذهب  عرفاني  يا مذهب  فلسفي  شده  است . اين  امر هم  ناشي  از تعاليم  خاص  اهل  بيت  و نوع نگرش اين  بزرگواران  نسبت  به  تعاليم  ديني  بوده  است . چون  نوعا آن  بزرگواران  به  عمق  مسائل  نظر داشتند و مباحث  و مطالب  را در اوج  عقلانيت  يا شهود بيان  مي كردند لذا به  گونه يي  بوده  است  كه  هم  قابليت برداشت هاي  عرفاني  و هم  قابليت  برداشت هاي  فلسفي  را داشته  است .

نهج البلاغه  هم  يك  قابليت فلسفي  و هم  قابليت  شديد عرفاني  دارد و جالب  اينجاست  كه  اكثر فلاسفه  ما شيعه  هستند. به ويژه  از قرون  هشتم  به  بعد تقريبا فيلسوف  غيرشيعه  نداريم ، لذا مي توانيم  بگوييم  حداقل  در تفكر شيعي حضور فلاسفه  كم  نبوده  است . اما عرفان  قصه  ديگري  دارد. عرفان  نظري  قبل  از محي الدين  تقريبا در بين  شيعه  رايج  نبوده  است ، ليكن  بعد از رشد حكمت  متعاليه  عملا عرفان  بشدت  وارد فرهنگ  ديني ما مي شود و تقريبا از مكتب  شيراز به  بعد ما رگه هايي  اشراقي  و عرفاني  را در آثار شيعي  مي بينيم  تا آنجا كه  در قرون  سيزدهم  و چهاردهم  ما فقيهان  عارف  و حكيمان  عارف  كم  نداريم ، مرحوم غروي اصفهاني ، مرحوم  علامه  طباطبايي  و امام  خميني (ره ) نوعا شخصيت ها و ستارگاني  هستند كه بعد فلسفي  و بعد عرفاني  آنان  آشكار و عيان  است . لذا حضور فلسفه  و عرفان  در فرهنگ  اسلامي شيعي  بسيار پررنگ  مي آيد.

 

در مقايسه  با فقه  چطور دو جريان  فلسفي  و عرفاني  به  لحاظ عمق  و دوام  همواره  در فرهنگ  ما قابل  اعتنا بوده  است  گرچه غالبا جريان  فقهي  غالب  و مسلط بوده  است . اما در مورد پرسش  دوم  بله  اين  حقيقت  است  و حقيقت را نمي توان  انكار كرد، نحوه  برخورد عمومي  ما با يكديگر خيلي  مناسب  نبوده  است . اين  مسئله  را كتمان  نمي كنم ، اما به  شكل  نسبي  مي گويم  هرگاه  كه  نحله هاي  نقلي  مسلط بوده اند، دايره  تسامح  و باب  گفت وگو مضيق تر بوده  و هرگاه  كه  نحله هاي  عقلي  و شهودي  مسلط بودند در نسبت  با ايام تسلط نحله هاي  نقلي  باب  گفت وگو واسع تر بوده  است . اين  را من  نسبي  مي بينم ، اما اجحاف هايي  كه اخباريان  نسبت  به  اصوليان  و به عكس  صورت  گرفته  است  به طور كلي  نشان  از ضعف  در تحمل آراي  ديگران  دارد.

 

گاه  پاره يي  از عالمان  بر اثر اين  فشارها و اجحاف ها مجبور به  هجرت  مي شدند. بله ، تبعيد محترمانه  يا هجرت  را شاهد بوده ايم . مشهورترين  آن  تبعيد جناب  صدرالمتالهين  به كهك  قم  است . در اين  زمينه  مي توان  به  تبعيد جناب  ملامحمد صادق  اردستاني  از حوزه  اصفهان  نيز اشاره  كرد. اما اين  فشارها در مقايسه  با ديگر فرهنگ ها از جمله  فرهنگ  مسيحي  بسيار ناچيز است .تسامح  و مدارا در فرهنگ  اسلامي  به  نسبت  بالا بوده  است .

جنابعالي  فرهنگ  عقلي  را بستر گفت وگو مي دانيد، به  نظر شما در فرهنگ  عقلي  ديني  كه  از آن سخن  مي گفتيد عقل  چه  جايگاهي  داشته  است ، عقل  را خادم  دين  مي دانستند و از آن  براي  دفاع از دين  مدد مي جستند يا براي  عقل  عرصه  و ميدان  آزاد و غيرملتزمي  قائل  بودند به  تعبير ديگر، در فرهنگ  عقلي  ديني  كه  گفت وگو جريان  داشته  اين  گفت وگوها وجه  كلامي  داشته  يا صبغه  عقلي  و فلسفي  محض مي توان  گفت  كه  عقل  جايگاه  واحدي  نداشته  است . ما در فرهنگ  ديني ، هم  عقل  خادم  داريم  هم عقل  مخدوم .

اما رويكرد غالب   حتي  حكيمان  ما  در مجموع رويكرد متكلمانه  بوده  است . حتي كساني  مثل  فارابي   كه  اين  صبغه  عقلي  و فلسفي  داشته  است   وقتي  با يك  مسئله  ايماني  و ديني برخورد مي كنند، ملاحظه  مي كنيم  كه  دغدغه  ديني  آنان  را هرگز رها نكرده  است  و هميشه  نوعي تعامل  بين  عقل  و دين  در ذهن  اينها مطرح  بوده  است .

بحث  توفيق  يا عدم  توفيق  آنان  بحث  ديگري است ، به طور كلي  مي توان  گفت  كه  حكيمان  و متفكران  ما غالبا دل  به  دو دلبر سپرده  بودند: يكي  عقل و ديگري  وحي . البته  با اين  بيان  كه  آنان  معتقد بودند كه  عقل  و وحي  در نهايت  و نفس الامر همسو و سازگارند. لذا سعي شان  را مصروف  نشان دادن  وفاق  ميان  اين  دو مي كردند. اگر جهت  يا هدف  گفت وگو كشف  حقيقت  باشد آيا بحث  و مجادلات  كلامي  مي تواند اين  هدف  را تامين  كند، يعني  در صبغه  كلامي  كه  حقايقي  از پيش  مفروض  گرفته  مي شود، مي توان  عقلانيتي  را كه لازمه  گفت وگوست ، تامين  كرد قطعا متكلمان  ما هيچ  مسئله اي  را  غيرقابل  بحث  نمي دانستند. حتي  مسئله  توحيد  كه  اساس  و محور دين  است   همواره  محور مباحث  كلامي  بوده  است . مثال  بارز اين  امر، شبهه  «ابن  كمونه » است . براي  ابن  كمونه  به واسطه  طرح  شبهه  منسوب  به  وي  حادثه  سو و يا مشكلي  پيش  نيامده  است .بله ، بداخلاقي هاي  بعضي  فقيهان  ظاهرگرا نسبت  به  عرفايي  چون  عين القضات  يا سهروردي  يا حلاج  را نمي توان  ناديده  گرفت  اما انصافا اگر مسئله  به  شكل  علمي  مطرح  شده  باشد  مثل  شبهه ابن  كمونه  و مانند اينها  براحتي  قابل  طرح  بوده ، نمونه  دوم  مناظرات  محمدبن  زكرياي  رازي  با ابوحاتم  رازي  است . اين  دو عالم  در آن  زمان  در برابر ديدگان  مردم  در مسئله  فوق العاده  حساسي مانند نبوت  با هم  بحث  كردند كه  به  قول  مرحوم  مطهري  چگونه  ممكن  است  در شهر ري  كه  قرن ها عاصمه  جهان  اسلامي  است  اين گونه  در مسئله  نبوت  بحث  شده  باشد. كتب  كلامي  ما فراوان  حكايت از طرح  شبهات  و مباحث  حساس   ديني  دارد، بنابراين  بنده  معتقدم  صرف  كلامي بودن  بحث ، مطلبي را غيرقابل  بحث  نمي كند و در كلام  ما هر مطلبي  قابل  بحث  است .

سخن  در قابل  بحث بودن  يا نبودن  نيست . بلكه  سخن  بر سر نوع بحث  است ، شما فرموديد كه عالمان  ما آنهايي  كه  تعلق  به  نحله  عقلي  داشتند دو دلبر داشتند. اگر كسي  دو دلبر داشته  باشد و يكي از دلبرهايش  دين  باشد آيا مي تواند فارغ از دين  وارد گفت وگوي  كاملا عقلي  شود بله  من  شبيه  اين  را در مباحث  فقهي  خودمان  ذكر مي كنم . فقهاي  ما كساني  همچون  مرحوم  شيخ انصاري  ابتدا يك  بحث  آزاد را طرح  مي كردند و در آن  بنابر قواعد عقلي  پيش  مي رفتند و درنهايت مي گفتند «هذا ما يقتضي القواعد» يعني  اين  چيزي  است  كه  قواعد اقتضا مي كند و سپس  وارد اخبار، روايات  و اجماع مي شوند و حتي  بعضا نتايج  اين  دو روش  را يكسان  و يكسو نمي يافتند مي گفتند كه اگر اجماع نبود، حق  همين  بود اما چه  كنيم  كه  اجماع هست . يعني  صرف  اين  كه  ما ادله  نقلي  داريم هرگز جلوي  بحث  عقلي  را نگرفته ، لذا من  اين  گونه  بحث ها را شيوه  فيلسوفانه  و حكيمانه  مي دانم .به  بيان  ديگر، ما مي توانيم  اعتقاداتي  داشته  باشيم  و در عين حال  در يك  بحث  فيلسوفانه  و حكيمانه شركت  كنيم  و اعتقادات  ما در بحث  آزاد عقلي  ما دخالت  نكند، اين  ممكن  است . به  نظر مي رسد روش  و منش  بسياري  از عالمان  بزرگ  ما در مجموع حكيمانه  بوده  است

. برگرديم  به  تلقي  شما از «گفت وگو»، شما فرموديد گفت وگو دو تا مقوم  دارد: يكي  قابل  بحث بودن  موضوع و ديگري  باور به  اين كه  تمام  حق  نزد يكي  از طرفين  نيست .آيا بنابر مباني  ديني  دو شرط اساسي  فوق  مي تواند در جامعه  ديني  محقق  شود. يعني  هر امري  را بتوان  در معرض  نقد و بحث  و گفت وگو قرار داد و باور داشت  كه  طرف  مقابل  هم  نصيبي  از حق  برده است . اگر هر دو طرف  عالم  دين  باشند، مشكلي  نيست . اگر يك  طرف  عالم  دين  نباشد چه اگر آن  هم  در رشته  خود اهل  نظر باشد، باز بحث  مي تواند مفيد باشد. يعني  طرفين  اهل  علم  باشند و در عرف  جامعه  علمي  عالم  محسوب  شوند و به  مسئله  عالمانه  نگاه  كنند. اگر فضاي  گفتگو علمي  باشد هر مسئله اي  در آن  قابل  بحث  و گفت وگوست .

اما در جامعه  ديني  نگرانيهايي  در اين  باره  احساس  مي شود. اين  نگراني  گاه  متوجه  وحدت  و قوام اجتماعي  است  و گاه  متوجه  روحيه  و ايمان  ديني . بدين  معنا كه  در عرصه  گفت وگو، تعاطي  افكار و تنوع آرا و رواج  نقادي ها و طرح  شبهات ، به  امر وحدت  و وفاق  اجتماعي  و به  روحيه  و ايمان  ديني آسيب  مي رسد. بر اين  نگرانيها مي توان  پاره يي  ملاحظات  سياسي  را نيز افزود; اين كه  اگر فلان  حرف زده  شود يا فلان  امر زير سوال  رود، دشمن  بهره برداري  خواهد كرد; لذا آن  سخن  به  نوعي  آب  به آسياب  دشمن ريختن  تلقي  مي شود. درهر حال ، گفت وگو در يك  خلا صورت  نمي گيرد. شرايط اجتماعي ، مناسبات  درون  اجتماع، مناسبات  بيرون  جامعه  ديني  نيز مطرح  است . به  نظر شما چه بايد كرد قطعا اين  نگراني ها در جوامع  ديني  معاصر وجود داشته  است .

اما اين كه  چقدر اين  نگراني ها بجاست ، آن  به  نحوه  تلقي  ما از مردم ، فرهنگ  و دين  برمي گردد و درنهايت  اين  نگراني ها و تلقي ها نيز به  نوعي  معرفت شناسي  راجع  است . چنين  افرادي  غالبا مردم  را نابالغ  مي دانند. معتقدند كه  برخي  از مردم  با شنيدن  افكار متفاوت  و مخالف  از دين  برمي گردند. يعني بنياد دين  مردم  را آنقدر ضعيف  مي دانند كه  به  ساده ترين  اشاره يي  و تلنگري  فرو مي ريزد. آيا واقعا چنين  است  بعلاوه ، اصولا براي  من  اين  مسئله  مطرح  است  كه  آيا در جهان  معاصر مي توان  مردم  را از وسايل  ارتباط جمعي  و از جريان  افكار دور نگه  داشت  ما تا چه  ميزان  مي توانيم  دور جوامع  حصار بكشيم  و از ورود و طرح  افكار مختلف  جلوگيري  كنيم  اين  افكار، خواه  ناخواه  درمي رسند. شايد بتوان  آن  را قليل  كرد اما هرگز نمي توان  به  صفر رساند. لذا، در اين  ميان ، كاري  كه  ناظران  جامعه مي توانند انجام  دهند، هدايت  گفت وگوهاست . اگر گفت وگو به  شكلي  منطقي ، آشكارا و در متن جامعه  مطرح  نباشد، اين  نتيجه  را خواهد داد كه  مطالب  و اخبار به  شكل  خام  و نپرداخته  و نقادي نشده در كنج  ذهن  افراد ادامه  پيدا كند. يعني  اگر اجازه  عرضه  انديشه  نبود، امكان  نقد آن  هم  نخواهد بود و اين  باعث  مي شود هر فكر خامي   اعم  از مخالف  و موافق   خود را كامل  بپندارد. درحالي  كه  اگر مجال  عرضه  باشد، در يك  جو سالم  علمي  مورد نقادي  جدي  قرار خواهد گرفت  و چه  بسيار نقاط ضعف  و قوتش  آشكار شود. يعني  براي  مشخص كردن  ضعف  افكار نيز راهي  جز گفت وگوي  آزاد و آزادي  بيان  نداريم . مانعان  و مخالفان  گفت وگو، نوعا افرادي  هستند كه  از نوعي  ضعف  علمي  رنج مي برند و نگران  آنند كه  اگر باب  گفت وگو باز شود، ضعفشان  آشكار خواهد شد.

 

به عبارت  ديگر، وقتي  شما در يك  مسابقه ، خوف  از شكست  در مقابل  رقيب  داريد، بازي  و مسابقه  را يكنفره  برگزار مي كنيد و در يك  مسابقه  يكنفره  شما هميشه  پيروزيد. در مونولوگ ، هميشه گوينده  پيروز است . مردم  وقتي  فقط گوش  باشند و ما دهان ، امكان  نقد پيش  نمي آيد و ما يكجانبه  نزد قاضي  رفته ايم . نه  نواقص  سخن  ما مشخص  مي شود و نه  مردم  از تضارب  آرا بهره  مي برند. بنابراين، معتقدم  اين  يك  نوع تلقي  از دين ، جامعه  و مردم  است  و اين  نوع تلقي  در جامعه  ديني  ما متاسفانه  تا حدي  وجود دارد. اما بايد پرهيز كنيم  كه  آن  را به  دين  نسبت  دهيم . اين  يك  برداشت  سطحي  از دين است .

در اين  باره  از مرحوم  مطهري  سخني  شنيدني  به  ياد دارم . ايشان  در وصاياي  خود به  جوانان ، در اوايل  انقلاب  مي گفتند: «در آينده  هم  اسلام ، فقط و فقط با مواجهه  صحيح  و شجاعانه  با عقايد و افكار مختلف  است  كه  مي تواند به  حيات  خود ادامه  دهد. من  به  جوانان  و طرفداران  اسلام  هشدار مي دهم كه  خيال  نكنند راه  حفظ معتقدات  اسلامي ، جلوگيري  از ابراز عقيده  ديگران  است . از اسلام  فقط با يك  نيرو مي شود پاسداري  كرد و آن  علم  است  و آزادي دادن  به  افكار مخالف  و مواجهه  صريح  و روشن  با آنها» (پيرامون  انقلاب  اسلامي ، ص  ۱۹).هرگز نپنداريد كه  اسلام  با ممانعت  از آزادي  بيان رشد كرده  است . رشد اسلام  همواره  همگام  با آزادي  بيان  بوده  است . كسي  كه  قوت  علمي  دارد، بايد از گفت وگو استقبال  كند. چون  در يك  بحث  آزاد و در يك  گفت وگوست  كه  قوت  افكار و اقوال  و عقايد عيان  مي شود والا اگر فكر كنيم  كه  حق  مطلق  پيش  ماست   كه  اين  توهمي  بيش  نيست   هرگز باب  گفت وگو در جامعه  باز نخواهد شد.

نكته يي  را هم  شما در سواستفاده  از دشمن  ذكر كرديد. اصولا اين  منطق  استفاده  دشمن ، منطقي است  كه  مي تواند جلوي  طرح  بسياري  از مسائل  را بگيرد. ما منكر سواستفاده  دشمن  نيستيم ، اما دشمن  زماني  مي تواند سواستفاده  كند كه  جامعه  بيمار و ضعيف  باشد. اما اگر جامعه  قوي  باشد و ما كوشش  كرده  باشيم  فرهنگ  عمومي  جامعه  را ارتقا ببخشيم ، در يك  فرهنگ  رشيد و در يك  جامعه رشيد، دشمن  هيچ  غلطي  نمي تواند بكند. آنها كه  زياده  از حد مسئله  توطئه ها و ترفندهاي  دشمن  را مطرح  و بزرگ  مي كنند جامعه  خود را غيررشيد مي پندارند. جامعه  ما هنوز جاي  فراواني  براي رشدكردن  دارد; اما جامعه  يك شبه  رشيد نمي شود. آنچه  كه  باعث  رشيدشدن  جامعه  مي شود، گفت وگوست . يعني  اگر بخواهيم  جامعه  به  بلوغ برسد و بهتر از اين  كه  هست ، بشود، بايد در عرصه فرهنگي  مجال  گفت وگو را فراهم  كنيم . امنيت  گفت وگو را تامين  كنيم . مسئله  امنيت  گفت وگو بسيار مهم  است . گفت وگو در يك  جامعه  ناامن  هرگز پا نمي گيرد.

با سخنان  شما ما به  وادي  ضرورت  گفت وگو كشيده  شديم . از ضرورت  گفت وگو دو تلقي  مي توان داشت : تلقي  نخست  اين كه  گفت وگو از آن  جهت  ضرورت  دارد كه  فقدان  آن  ممكن  است  عوارض نامطلوبي  را درپي  داشته  باشد. ما خودمان  را محتاج  آن  نمي بينيم . لكن  اگر كساني  برآن  اصرار مي ورزند براي  پرهيز از بروز عوارض  نامطلوب ، برآن  مهر بلامانع  بزنيم . تلقي  ديگر اين كه  ما طالب گفت وگو باشيم  از آن  رو كه  خواهان  گشودن  گره هاي  فرهنگي  و جامعه  هستيم . اين  تلقي  دوم  ناظر است  به  اصل  حاجت  به  راي  و نقد ديگران . به  نظر شما كدام  تلقي  با مباني  ديني  سازگار است .

 

امام  علي (ع) در نامه اش  به  مالك  اشتر توصيه  مي كند «انما الوالي  بشر لايعرف  ما تواري  عنه الناس به  من  الامور، و ليست  علي  الحق  سمات  تعرف  بها ضروب  الصدق  من  الكذب » (نهج البلاغه ، نامه ۵۳) حاكم  بشر است  و به  امور مردم  كه  از او پنهان  مي دارند آگاهي  ندارد و بر جبين  مسائل  علامت حق  نهاده  نشده  است  كه  تو بلافاصله  با ديدن  آن ، حقانيتش  را دريابي . لذا امكان  خطا پيش  مي آيد.

نتيجه  اين  سخن  اين  است  كه  كسي  حق  مطلق  نيست  و لازمه  بين  چنين  مبنايي  اين  است  كه  فضايي ايجاد شود كه  در آن  بتوان  حق  را از باطل  تشخيص  داد. به  عبارت  ديگر، به  هيچ وجه  بحث  «مباح است » و يا «بهتر است » در ميان  نيست ، بلكه  ما نيازمند بحث  آزاد و گفت وگو هستيم . بحث  آزاد به ويژه  در جامعه  ديني  يك  «ضرورت » است  و هرقدر اين  امر به  تعويق  افتد نتيجه اي  جز بدسيماكردن  و بدجلوه دادن  دين  نخواهد داشت . مرحوم  ميرزاي  ناييني  در كتاب  ارزنده  تنبيه الامه  و تنزيه المله  نكات  ارزشمندي  آورده  است . اولين  كسي  كه  در جامعه  ما از واژه  «استبداد ديني » سخن  به ميان  آورده  است ، ايشان  هستند و توضيح  جدي  در اين  باره  داده اند (تنبيه الامه ، صفحات  ۱۰۸، ۱۲۵،۶۰ ، ۲۷ و ۶۲). آنچه  كه  مي تواند از چهره  قدسي  دين  تهمت  استبداد را بزدايد، باب كردن  و رواج گفت وگوست . گفت وگو باعث  مي شود مسائل  پخته تر شود، جامعه  رشيدتر شود. به علاوه ، با حصول  قوت  فرهنگي  جامعه ، توطئه هاي  دشمنان  نيز در نطفه  خفه  شود. ميزان  اعتلاي  هر جامعه يي به  نوع و تعدد مسائلي  است  كه  در آن  جامعه  مطرح  مي شود. آنچه  كه  در جامعه  مورد گفت وگو واقع مي شود بايد به  نحوي  مورد وفاق  عالمان  نباشد. در مورد مسائل  مورد وفاق  گفت وگو معنا ندارد. همچنين  باور كنيم  كه  اختلاف  علما قطعا رحمت  است . جامعه اي  كه  در آن  اختلاف نظر علمي  نباشد، آن  جامعه  غيرطبيعي  و گرسنه  است . اگر ما بخواهيم  اجازه  بدهيم  جامعه  نفس  بكشد، نفس كشيدن  آن به  مباحثي  است  كه  در آن  جامعه  مطرح  مي شود. البته  همه  اينها بايد در چهارچوب  ضوابط علمي صورت  بگيرد. چون  تنها چيزي  كه  براي  گفت وگو ضابطه  تعيين  مي كند، علم  است  و ضوابط علمي به  معناي  عام . معتقدم  اگر دين  در يك  گفت وگوي  آزادي  شركت  كند، آنكه  سربلند بيرون  مي آيد، دين است . ما به  كالاي  فرهنگي  خود اطمينان  داريم ، ما اگر معتقد باشيم  كه  «الحق  من  ربك  فلا تكونن

من الممترين » (بقره  / َ۱۴۷) در هر دادوستدي  شركت  خواهيم  كرد و اين  اميد را خواهيم  داشت  كه سربلند و پيروز بيرون  بياييم .

معمولا پشت  سر بحث  از ضرورت ، پاي  بحث  موانع  هم  به  ميان  مي آيد. در عرصه  گفت وگوها بيم آن  مي رود كه  طرفين  گفت وگو در معرض  تهمت  بدبيني ، الحاد، كفر يا ارتداد قرار گيرند. در يك جامعه  ديني  گاه  صاحبان  يك  تلقي ، تلقي هاي  ديگر را ديني  نمي دانند و به  اتهام  التقاط يا تحجر و يا… آن  را طرد مي كنند. اين  نكته  بسيار مهمي  است . فرمايشي  دارند اميرالمومنين  علي (ع) كه  «آخرالدوا الكي » يعني آخرين  راه  درمان  داغكردن  است . تهمت  كفر و ارتداد و استفاده كردن  از اين  حربه ، به  منزله  آخرين حربه  است  نه  اولين  حربه . بعضي  به  خاطر ضعف  بنيه  علمي  وضعيت  فرهنگي  به  جاي  اين كه  آخرين حربه شان  باشد، اولين  حربه شان  مي شود، اصولا زماني  به  اين  حربه ها تمسك  مي شود كه  از استدلال فرو مانده  باشند. گيريم  كه  فردي  را نسبت  ارتداد دهيم  آيا فكر مي كنيد، امروزه  بتوان  با چنين  حربه يي ، فكري  را پوشاند و از صحنه  به در كرد سخن  ناظر به  مباحث  علمي  است  وگرنه  كساني  كه  با نيت  سويي في المثل  به  تمسخر مقدسات  ديني  اقدام  بكنند، از حيطه  بحث  ما خارج  است . بحث  ما اين  است  كه اگر من  سليقه  و برداشت  شما را در مسائل  علمي  نمي پسندم  بايد ضعف  آن  را نشان  دهم  نه  اين كه بلافاصله  شما را متهم  بكنم .تاريخ  فكر ديني  نشان  مي دهد كه  بسياري  از تلقي ها كه  در گذشته  موجب  اتهام  ارتداد يا بدبيني و… مي شد بعدها مورد وفاق  اهل  دين  قرار گرفته  است . بسياري  از متفكران  از قبيل  ابن  سينا، ملاصدرا به  واسطه  مطالبي  كه  امروز مورد وفاق  اهل  حكمت  است ، متهم  به  ارتداد شده اند. در گذشته ، تلقي  ملاصدرا از مسئله  وحدت  وجود كفر محسوب  شده  است ، اما امروز با مباني  ملاصدرا به  سراغ تفسير قرآن  مي روند و به  آن  مباهات  مي كنند. اگر ما ديد تاريخي  نسبت  به  انديشه  ديني  داشته باشيم  ملاحظه  خواهيم  كرد كه  بعضي  مسائل  در زمان  خود خارج  از دين  تشخيص  داده  شده  در حالي كه  در زمان  ديگر، داخل  دين . بعلاوه ، ميزان  استفاده  از اين  گونه  اتهامات  و برچسب ها، علامت بيماري  جامعه  است .

«بيماري  فرهنگي » علايمي  دارد. همانطور كه  بيماري هاي  عادي  انسان  علاماتي  ظاهري همچون  جوش زدن ، تاول  و… دارد جوشهاي  فرهنگي  نيز دقيقا اين  برچسب هاست . لذا بايد نحوه يي از سلامت  فكري  را ايجاد كرد كه  در آن  به  شكل  طبيعي  بتوان  آرا و انديشه ها را طرح  كرد و نقصان  آن را هم  مشخص  و معين  كرد. من  بعضا مايلم  بعضي  از مطالب  و مقالات  منتشرشده  را نقد بزنم  اما از اين  واهمه  دارم  دانشمندي  كه  مورد نقد قرار مي گيرد به  موجب  اين  نقد از حوزه  دين  خارج  شمرده شود و اين  نگراني  موجب  پرهيز مي شود، درحالي  كه  اگر زمينه  مساعد باشد انتقاد و رد علمي  طبيعي تلقي  مي شود.

آخرين  سوالي  كه  مطرح  مي كنم ، رابطه  حاكميت  ديني  و انديشه  است . هر حكومتي  به  ايدئولوژي خاصي  تكيه  دارد. و حكومت  ديني  برخاسته  از يك  تلقي  و برداشتي  از دين  است . طرح  و نقد تلقي هاي  گوناگون  از دين  در ذيل  يك  حاكميت  ديني  چگونه  امكان پذير است . اميرالمومنين (ع) شيوه اي  داشتند با خوارج  كه  الگوي  بسيار مناسبي  است . تا زماني  كه  خوارج دست  به  شمشير نبرده  بودند و صرفا سخن  مي گفتند با وجود سخنان  تند آنان ، حضرت  صرفا بحث علمي  مي كردند، آن  هم  در مجامع  عمومي . شما بسياري  از آن  صحنه هاي  برخورد كلامي  را در خود نهج البلاغه  ملاحظه  مي كنيد. من  همگان  را به  آشنايي  جزيي  با تاريخ  حكومت  امام  علي (ع) فرا مي خوانم . يكي  از درسهايي  كه  ما از اين  اسوه هاي  جاويد الهي  مي گيريم  اين  است  كه  امام  علي (ع) زماني  كه  در مسند قدرت  بود هرگز اجازه  نداد، قدرت  او پشتوانه  قوت  فكري اش  محسوب  شود. به عبارت  ديگر، قوت  فكري  يك  مطلب  است ، قدرت  سياسي  مطلبي  ديگر. جبران  ضعف  فكري  با قدرت  سياسي ، بزرگترين  جفا به  انديشه  ديني  است . نظامهاي  ديني  قطعا برداشتهايي  از دين  دارند و بايد كوشش  شود اين  برداشتها با روشهاي  مشروع و فني  در مجامع  علمي  قوت  علمي  و حاكميت علمي  پيدا كند. برداشتي  كه  با پشتوانه  قدرت  سياسي  زور سيطره  پيدا كند، با از بين رفتن  آن  قدرت

سياسي ، به سادگي  از صحنه  رخت  برخواهد بست .

اينجا يك  بحثي  مطرح  است  و آن  اين كه  ما هيچ وقت  تفكر محض  نداريم . هر تفكري  لوازم  و نتايج سياسي   اعم  از مطلوب  و نامطلوب   دارد. ما از جامعه  خودمان  مشاهده  مي كنيم  پاره يي  در عرصه  تفكر داوري  سياسي  مي كنند و از ديگر سو، مشاهده  مي كنيم  بعضا كساني  در مسير تفكر سياست زده  مي شوند يعني  اغراض  سياسي  روند منطقي  عقلي  تفكر را تحت الشعاع خود قرار مي دهد. به نظر جنابعالي  چگونه  مي توان  سلامت  جريان  تفكر در جامعه  را تامين  كرد اگر در جامعه يي  افعال  سياسي  سامان  پيدا كند، اين  مشكل  مرتفع  خواهد شد. در جامعه اي  كه  هنوز فعل  سياسي  در آن  تعريف  نشده  خودبه خود هر فكري  و گفت وگويي  برچسب  سياسي  خواهد خورد. همه  انسانها در افعالشان  به نحوي  غرض  دارند البته  به معناي  عام  كلمه . بايد كوشش  كنيم غرضها آشكار و قانوني  باشد. نيت ها را تنها خدا مي داند. جاي  خدا ننشينيم . كوشش  كنيم  در چهارچوب  قانون  سخن  بگوييم . اگر فعل  غيرقانوني  انجام  شود بايد با آن  برخورد كرد. و اگر غيرقانوني  نبود در آن  صورت  در يك  بحث  علمي  نشان  دهيم  كه  فلان  سخن  يا گفت وگو به  لوازم  و نتايج  سياسي  خاصي  مي انجامد.

اگر نكته  خاصي  مانده  است ، بفرماييد. مي خواستم  ذكر خيري  از امام  خميني (ره ) بكنم . ايشان  در سال  آخر عمر شريفشان  اظهار خوشحالي  مي كردند از اين كه  بسياري  از مباحث  فكري  فرهنگي  كه  تا ديروز در لابلاي  كتابهاي علمي  محصور بود، به  ميان  مردم  و دقيقا به  روزنامه ها كشيده  شده  است . ايشان  حدود پنج  يا شش مسئله  مبتلابه  را ذكر فرمودند از جمله : حكومت  اسلامي ، آزادي ، زنان ، هنر اسلامي  (صحيفه  نور،

ج  ۲۱، ص  ۴۶). ملاحظه  مي كنيم  كه  متفكر بزرگي  چون  امام (ره ) از مطرح شدن  اين  گونه  مسائل  در ميان  اظهار خوشحالي  مي كردند. اين  شيوه  را اگر ما بتوانيم  ادامه  دهيم  وجرايد ما محلي  براي  تضارب آرا باشند، في الواقع  به  اين  فرمايش  اميرالمومنين (ع) جامه  عمل  پوشانده ايم  كه  حقيقت  در تضارب آرا متولد مي شود.

 


[۱] روزنامه  ايران ، ۲۱ و ۲۸ آذر ۱۳۷۴.