مباني آزادي هاي سياسي در اسلام

مباني آزادي هاي سياسي در اسلام [۱]

مهمترين  مفاهيم  مطرح  در هر انديشه  سياسي  چهار مفهوم  آزادي ، عدالت ، حق  و قدرت  است  .دلكش ترين  و جذاب ترين  اين  مفاهيم ، آزادي  است . بحث  از آزادي  به  معناي  رايج  در علوم  سياسي ، در ادبيات  ديني  ما مسئله اي  مستحدث  و جديد است . آنچه  در ادبيات  ديني  و عرفاني  ما بشدت  ريشه  دارد و باسابقه  است  آزادي هاي  معنوي  است ، آزادي  از نفس  اماره ، آزادي  از هواهاي  نفساني ، آزادي از تخت  بند تن ، آزاد از تعلقات  دنيوي . به  قول  حافظ : غلام  همت  آنم  كه  زير چرخ  كبودز هر چه  بند تعلق  پذيرد آزاد است. در آرا مولوي  نيز آزادي  به  اين  معني  جايگاهي  رفيع  دارد :

كيست  مولا آنكه  آزادت  كند

بند رقيت  ز پايت  وا كند

چون  به  آزادي  نبوت  هادي  است

مومنان  را  ز انبيا آزادي  است

 

اي  گروه  مومنان  شادي  كنيد

همچو سرو و سوسن  آزادي  كنيد .

آنچه  در علوم  انساني  در قرون  اخير مطرح  است ، آزادي  معنوي  نيست ، آزادي هاي  بيروني  و اجتماعي  است . آزادي هاي  اجتماعي  نيز اقسامي  دارد:

اول : آزادي هاي  مدني  از قبيل  آزادي  انتخاب شغل ، آزادي  انتخاب  مسكن ، آزادي  انتخاب  همسر.

 

دوم : آزادي هاي  اقتصادي  يعني  آزادي  در عرصه توليد، توزيع  و مصرف .

 

سوم : آزادي هاي  فرهنگي  از قبيل  آزادي  انديشه ، آزادي  عقيده ، آزادي  در انتخاب  دين ، آزادي  بيان ، آزادي  قلم  و مطبوعات . و بالاخره  چهارمين  قسم  آزادي هاي  سياسي  است  .

 

واضح  است  كه  برخي  از آزادي هاي  فرهنگي  با آزادي هاي  سياسي  ارتباط وثيق  دارد و امكان  تفكيك  اين  دو حوزه  تقريبا غيرممكن  است ، مانند آزادي  بيان  و قلم  .مراد از آزادي هاي  سياسي ، آزادي  در انتخاب  نوع حاكميت ، آزادي  در انتخاب  حاكم  در مقاطع  مشخص  زماني  يعني  آزادي  انتخاب  رهبران  موقت  غيرمادام العمر، آزادي  سوال  و استيضاح  حاكم ، آزادي  اظهارنظر سياسي ، آزادي  فعاليت هاي  سياسي ، آزادي  احزاب  و تشكلهاي  سياسي ، آزادي انتقاد، آزادي  مخالفت  سياسي .

 

واضح  است  كه  در تمامي  حكومت ها موافقان  حكومت  آزادند آنچه  را مي خواهند بيان  كنند يا عمل  كنند. آزادي  سياسي  با آزادي  مخالف  حاكميت  در چهارچوب  قانون محك  مي خورد.

 

آيا مخالف  سياسي  حاكميت  در چهارچوب  قانون  مي تواند از آرا رسمي  انتقاد كند و آرا منتقدانه  خود را به  اطلاع مردم  برساند و براي  به دست گرفتن  قدرت  به طور مسالمت آميز و قانوني  اقدام  كند آزادي  سياسي  يعني  اين كه  اگر يكي  از پائين دست ترين  آحاد جامعه  از هريك  از مسئولان  حكومتي  ولو بالاترين  مقام  شكايتي  داشت ، بتواند آزادانه  در دادگستري  اقامه  جرم  كند و از تبعات  چنين  اقامه  جرمي  نيز در امان  باشد. آزادي  سياسي  يعني  اين كه  شهروندان  جامعه  در مقابل آرا سياسي  كه  در چهارچوب  قانون  ابراز مي كنند، امنيت  داشته  باشند و به  لطائف الحيل  مورد تعرض  قرار نگيرند و از حقوق  اجتماعي  محروم  نشوند. در يك  جامعه  آزاد، قانون  مستقل  از اراده  مجريان  و كارگزاران  حكومتي  وضع  مي شود، نه  اين كه  اراده  حاكم  قانون  محسوب  شود .

 

واضح  است  كه در متون  دين  ما به  شكل  مدون  و منسجم  چنين  اموري  در دست  نيست ، اما آيا مباني  آزادي هاي  سياسي  از كتاب  و سنت  هم  قابل  استخراج  نيست  آنچه  در اين  مجال  در پي  اثبات آن  هستم  اين  است  كه  اسلام  آزادي هاي  سياسي  را به  رسميت  شناخته  است  و مباني  آزادي هاي  سياسي  از متون  معتبر دين  قابل  استنباط است  اگرچه  مسائل  مختلف  مرتبط با آزادي هاي  سياسي  عينا در ادبيات  ديني  ما مورد بحث  واقع  نشده  است ، مورد بحث  واقع نشدن  يك  امر است  و پاسخ  منفي  و ممتنع بودن  امر ديگر. اشتباه  نكنيم ، در مقام  اين  نيستم  كه  اثبات  كنم  ضوابط يك  حكومت  مدرن  با آزادي هاي  دمكراتيك  به  شيوه  رايج  در انديشه  اسلامي  پيش بيني  شده  بود، بلكه  مي خواهم  نشان  دهم كه  مباني ، اصول  و قواعد كلي  يك  حكومت  آزاد از كتاب  و سنت  و عقل  ديني  قابل  استخراج  است  بنحوي  كه  در سايه  اين  مباني ، اصول  و قواعد يك  حكومت  دمكراتيك  ديني ، يك  دولت  آزاد اسلامي قابل  پي ريزي  است  .

 

در بخش  اول  سخن  مي كوشم  مباني  آزادي هاي  سياسي  را در آيات  قرآن  كريم  جستجو كنم . در بخش  دوم  به  بحث  از مباني  آزادي هاي  سياسي  در روايات  و سيره  عملي  معصومان  بويژه  رسول اكرم (ص ) و اميرالمومنين (ع) خواهم  پرداخت . پيشاپيش  از صاحب نظران  انديشه  ديني  و متخصصان  علوم  سياسي  انتظار دارم  كه  از تذكرات  و انتقادات  خود مرا بي بهره  نگذارند و در رشد و شكوفايي  آزادي هاي  سياسي  در جامعه اي  كه  آزادي  در صدر مطالبات  انقلابي  مردم  آن  بوده  است ، سهيم  شوند. اين  بحث  را مقدمه  و مدخلي  براي  طرح  گسترده  و همه جانبه  آزادي  در اسلام  تلقي مي كنم ، و آن  را به  روح  پرفتوح  استاد اساتيدم  حضرت  علامه  سيدمحمدحسين  طباطبايي  كه  اين  سمينار در بزرگداشت  و ياد او برگزار شده  است ، تقديم  مي كنم . استفاده هايي  كه  از آيات  قرآن  كريم در اين  زمينه  كرده ام  همگي  مرهون  نكته سنجي ها و تاملات  قرآني  آن  متفكر الهي  در تفسير الميزان است ، اگرچه  ممكن  است  عينا در بيانات  ايشان  وارد نشده  باشد يا در برخي  نتايج  با استنتاج  معظم له سازگار نباشد، اما هرچه  هست  از بركت  تعاليم  ايشان  است  .

 

 

مباني  آزادي هاي  سياسي  در قرآن  كريم

 

 

واژه  حريت  به  معناي  مصطلحش  در قرآن  نيامده  است ، اما در خلال  مباحث  مختلف  مطروحه  در قرآن  كريم ، كلياتي  است  كه  شمول  و سعه  آنها آزادي هاي  سياسي  را نيز دربرمي گيرد. برخي  از اين  مباحث  در ضمن  قصص  قرآني  و در رد شيوه هاي  مذموم  و مطرود آمده  و برخي  ديگر در ضمن  بيان اهداف  انبيا و صفات  مومنان  مطرح  شده  است . اين  آيات  را مي توان  در دسته هاي  ذيل  به نظم  كشيد :

 

 

اول : رسالت  پيامبران  الهي  برداشتن  قيد و بندها از دست  و پا و دل  آدميان  و هدايت  آنها به  سعادت  و فلاح  ابدي  است . به  عبارت  ديگر اين  رسالت  الهي  از دو بعد سلبي  و ايجابي  تشكيل  شده  است . بعد سلبي  آن  نفي  مناسبات  بازدارنده  رشد انساني  و رفع  موانع  تعالي  اوست ، و بعد ايجابي  آن  ايصال  و هدايت  انسان  به  كرامت ، عزت  و قرب  الهي . ترديدي  نمي توان  داشت  كه  در يك  جامعه  بسته  و در ظل يك  حكومت  استبدادي ، رسالت  انبيا با مشكل  جدي  مواجه  است  و پيامبري  چاره اي  جز رفع استبداد و ايجاد جامعه اي  آزاد نخواهد داشت . به  عبارت  ديگر آزادي هاي  منفي  لازمه  پيامبري  است

 

. قرآن  كريم  اهداف  رسالت  خاتم الانبيا را اين گونه  معرفي  كرده  است : «الذين  يتبعون  الرسول النبي  الامي  الذي  يجدونه  مكتوبا عندهم  في التوريه والانجيل  يامرهم  بالمعروف  و ينهيهم  عن المنكر و يحل  لهم  الطيبات  و يحرم  عليهم  الخبائث  و يضع  عنهم  اصرهم  والاغلال  التي  كانت  عليهم ، فالذين آمنوا به  و عزروه  و نصروه  واتبعوا النور الذي  انزل  معه  اولئك  هم المفلحون » (اعراف /۱۵۷). «آنان  كه  از رسول  نبي  امي  كه  نزدشان  در تورات  و انجيل  نوشته  شده  پيروي  مي كنند، آنكه  ايشان  را به  معروف امر مي كند و از منكر بازمي دارد، پاكيزگي ها را برايشان  حلال  و ناپاكي ها را برايشان  حرام  كرده ، غل  و زنجيرهايي  كه  بر آنها بوده ، از ايشان  برداشته  است ، آنان  كه  به  او ايمان  آورده ، بزرگش  داشته ، ياريش كرده  و از نوري  كه  با او نازل  شده  تبعيت  كرده ، ايشان  همان  رستگارانند .» در اين  آيه  شريفه  پنج  صفت  پيامبر(ص ) شمرده  شده  است :

 

 

اول : امر به  معروف ،

 

دوم : نهي  از منكر،

 

سوم : حلال كننده  طيبات ،

 

چهارم : حرام كننده  خبائث ،

 

پنجم : آنكه  اصر و اغلال  را از پاي  مردم برمي دارد.

 

 

كلام  در اين  صفت  پنجم  است : «يضع  عنهم  اصرهم  والاغلال  التي  كانت  عليهم ». اصر يعني  بستن  و حبس كردن  به  قهر و زور. بنابراين  «يضع  عنهم  اصرهم » يعني  اموري  كه  باعث  مي شود، فرد از خيرات  باز ماند و از رسيدن  به  نيكويي ها مانع  شود، پاگير است ، ثقيل  و سنگين  است . اصر و اغلال  بر دو قسم  است : يكي  مادي  و فيزيكي  و ظاهري  و ديگري  معنوي ، باطني ، فرهنگي  و سياسي . اطلاق اصر و اغلال  در آيه  شريفه  هردو نوع غل  و زنجير را شامل  مي شود. آنچه  با رسالت  انبيا سنخيت بيشتري  دارد قيدوبند فرهنگي  و سياسي  است . جهل ، فساد، تبعيض ، بي عدالتي ، ظلم  و استبداد از جمله  قيد و بندهاي  فرهنگي  و سياسي  است . جامعه  بسته ، خفقان زده  و تحت  استبداد جامعه پيامبرپسند نيست .

 

جامعه اي  كه  مقدرات  سياسي  آن  بدست  ساكنان  آن  نباشد، و فردي  يا گروهي  بنام  مردم  برايشان  تصميم  بگيرند جامعه  طراز دين  نخواه  بود. پيامبر آمده  است  تا مردم  را از همه  قيد وبندهاي  مانع  رشد و تكامل  آزاد كند، قطعا عدم  آزادي هاي  سياسي  در زمره  اين  قيد و بندهاست  .

 

براساس  اين  آيه ، به  چند طريق  ديگر نيز مي توان  بر مطلوبيت  آزادي هاي  سياسي  از ديدگاه  دين  اقامه دليل  كرد : در مورد آزادي  منفي  به  سه  طريق :

 

اول : استبداد و سلب  آزادي هاي  سياسي  مردم  «منكر» است  و پيامبر آمده  است  تا نهي  از منكر كند.

 

 

دوم : نفي  آزادي  سياسي  و تحميل  و خفقان ، از «خبائث » است  و پيامبر آمده  است  تا خبائث  را تحريم  كند. سوم : بازداشتن  مردم  از بدست گرفتن  مقدرات  سياسيشان اصر و اغلال  است  و پيامبر آمده  است  قيد و زنجير از دست  و پاي  مردم  بردارد . در مورد آزادي  مثبت  به  دو طريق :

 

اول : بدست گرفتن  مقدرات  سياسي  مردم  توسط خودشان «معروف » است  و پيامبر آمده  است  تا امر به  معروف  كند.

 

دوم : آزادي هاي  سياسي  مردم  از  «طيبات » است  و پيامبر آمده  است  تا طيبات  را بر مردم  حلال  و جايز و روا نمايد . مشخص  است  كه  در پنج  استدلال  فوق ، كبراي  قياس  قرآني  است  و تطبيق  صغري  بر آزادي هاي سياسي  و نفي  استبداد عقلايي  و عرفي  است . در سيره  عقلايي  و عرف  امروز ترديدي  نيست  كه آزادي هاي  سياسي  از معروف  و طيبات  است  و استبداد و خفقان  و بازداشتن  مردم  از تصرف  در مقدرات  سياسيشان  منكر و خبائث  و اصر و اغلال  است .

 

 

دليلي  نداريم  كه  چنين  سيره اي  در زمان شارع جاري  نبوده  باشد. بلكه  با توجه  به  نكته  ارتكازي  اين  سيره ، آزادي هاي  سياسي  قطعا مطلوب  انبيا نيز بوده  است . پس  مي توان  ادعا كرد كه  آزادي  در سرلوحه  برنامه  انبيا قرار دارد، حداقل  پنج گونه  آزادي :

 

اول ، آزادي  از الهه ها يعني  نفي  شرك  و قبول  توحيد، لااله الاالله،

 

دوم : آزادي  از هواي  نفس ، آزادي  از شيطان  «الم  اعهد اليكم  ان  لا تعبدواالشيطان » (يس /۶۰)،

 

سوم : آزادي  از سيطره سرمايه  و زرمندان  و ارزشهاي  مادي  «و لا تطيعوا امرالمسرفين » (شعرا/۱۵۱)، چهارم : آزادي  از خرافه ها و سنن  جاهلي  «اتخذوا احبارهم  و رهبانهم  اربابا من  دون الله» (توبه /۳۱).

 

پنجم : آزادي  از چنگال  زورمندان  و طواغيت  و فراعنه  «يريدون  ان  يتحاكموا الي الطاغوت  و قد امروا ان  يكفروا به  »  (نسا/۶۰. نوع پنجم  آزادي  همان  آزادي  سياسي  است  كه  ما درپي  اثبات  آن  هستيم  .

 

دوم : دين  آمده  است  تا ربوبيت  را در تمامي  ساحتهايش  منحصر به  خداوند بكند. حكومتهاي  استبدادي  كه  با سلب  آزادي هاي  سياسي  مردم  آنها را به  تبعيت  محض  از منويات  حكام  فرا مي خوانند و در مقدرات  مردم  بدون  رضايت  و صلاحديد آنان  تصرف  مي كنند و در حوزه  عمومي  خود را فعال مايشا مي دانند و در مسائل  اجتماعي  بدون  نظر آنها نمي توان  نفس  كشيد، به  نحوي  ادعاي  ربوبيت كرده اند. دين  نافي  چنين  ربوبيتي  است . هيچكس  حق  ندارد دعوي  خدايي  كند. استبداد دعوي الوهيت  در حوزه  سياسي  است . حاكمي  كه  راي  خود را بر مردم  تحميل  مي كند و از توده  مردم  تنها انتظار اطاعت  مطلقه  دارد، و مي پندارد صلاح  و مصلحت  مردم  را بهتر از خود آنها تشخيص  مي دهد ادعاي  ربوبيت  كرده  است  و خود را يكي  از «ارباب  من  دون الله» معرفي  كرده  است . اسلام  آمده  است  تا همه  اين  ارباب  متفرق  من  دون الله را از صحنه  حذف  كند. قرآن  كريم  از جمله  در اين  زمينه  مي فرمايد : «قل  يا اهل الكتاب  تعالوا الي  كلمه سوا بيننا و بينكم  الا نعبد الا الله و لانشرك  به  شيئا و لايتخذ بعضنا بعضا اربابا من  دون الله فان  تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون » (آل  عمران  /۶۴) «بگو اي  اهل  كتاب  بيائيد به  كلمه اي  كه  بين  ما و شما مشترك  است  ]عمل  كنيم [ اين كه  جز خداوند را نپرستيم  و چيزي  را شريك  او نگيريم ، و بعضي  از ما بعضي  ديگر را بجاي  خدا ارباب  نگيرند پس  اگر پشت كردند، پس  بگوييد شاهد باشيد كه  ما مسلمانيم » اين  آيه  حاوي  سه  محور مشترك  بين  اديان  الهي است .

 

اول  توحيد در عبادت ، دوم : نفي  شرك ، و سوم  نفي  ربوبيت  غيرخداوند. بحث  ما در اين  محور سوم  است . واضح  است  اين  محور سوم  با محور اول  و دوم  متمايز است . «لايتخذ بعضنا بعضا اربابا من  دون الله» نه  توحيد عبادي  است  نه  نفي  شرك . محور دوم  لازمه  محور اول  است . مفاد محور اول نفي  عبادت  ماسوي الله است  نه  اثبات  عبادت  خداوند، چرا كه  در قرآن  كريم  وجود خداوند مفروغ عنه  است  .

 

علامه  طباطبايي  در ذيل  اين  آيه  در الميزان  نوشته  است : «جهت گيري  تعاليم  انبيا(ع) بر اين  است  كه  افراد و اجتماعات  انساني  بر كلمه  توحيد كه  منطق  فطرتشان  است  بگروند كه  مقتضاي  آن  وجوب تطبيق  اعمال  فردي  و اجتماعيشان  بر اسلام  براي  خدا و گسترش  قسط و عدل  است  يعني  بسط تساوي  در حقوق  زندگي  و آزادي  در اراده  و عمل  صالح . و اين  هدف  محقق  نمي شود مگر به  قطع ريشه هاي  اختلاف  و بغي  و استخدام  و استعباد ضعيف  از سوي  قوي  و زورگويي  قوي  بر ضعيف  و تعبد و فرمانبري  ضعيف  از قوي ، پس  خدايي  و ربي  جز الله نيست  و حكم  تنها از آن  خداوند سبحان است .» (الميزان ، ج  ۳، ص  ۲۴۸ )

 

بنابراين  مراد از اين  بخش  از آيه  «ولا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من  دون الله» اين  است : «افراد انسان  ابعاض  متشابه  از حقيقت  واحدي  هستند، بنابراين  بعضي  از آدميان  را نرسد كه  اراده  و ميل  خود را بر ديگران  تحميل  كند، مگر اين كه  معادل  آن  را از ديگران  تحمل  كند، كه  در اين  صورت ، چنين  فعل دوجانبه اي  تعاون  براي  استفاده  از مزاياي  زندگي  ناميده  مي شود، اما اين كه  جامعه ، يا تك تك  افراد يعني  كل  جامعه ، يا بعضي  از آنان  نسبت  به  بعضي  ديگر خاضع  باشند، به  نحوي  كه  اين  خضوع، آنان  را از بعض بودن  خارج  كند و با استعلا و سيطره  و زورگويي  آنان  را از تساوي  خارج  كند، به اين كه  آن بعض  (فرد يا گروه ) ربي  تلقي  شود كه  مشيت  و اراده  او مورد تبعيت  واقع  شود، مطلق العنان  حكم كند، در آنچه  امر و نهي  مي كند اطاعت  شود، در چنين  شيوه اي  ابطال  فطرت  و انهدام  بنيان  انسانيت است . همچنين  از آنجا كه  ربوبيت  مختص  به  خداوند است  و ربي  جز او نيست ، بنابراين  اين كه  فردي به  فرد ديگر تمكين  كند و او در مقدرات  وي  هرگونه  كه  مي خواهد تصرف  كند بدون  تصرف  متقابل ، اين همان  ماسوي الله را رب گرفتن  است  كه  بنده  خدا هرگز به  آن  اقدام  نمي كند.» (الميزان ، ج  ۳، ص  ۲۵۰ ) آنچه  علامه  طباطبايي  از اين  آيه  شريفه  استنباط كرده  دقيقا همان  امري  است  كه  در انديشه  سياسي  معاصر از آن  به  آزادي  سياسي  تعبير مي شود. حاكميتي  كه  بدون  رضايت  مردم  خود در امور جامعه تصرف  مي كند و مشيت  و ميل  خود را بر مردم  تحميل  مي كند و مردم  را به  تبعيت  محض  فرا مي خواند، بغير حق  ادعاي  ربوبيت  كرده  است  و پيامبران  آمده اند تا چنين  مناسبات  اجتماعي  را براندازند. ربوبيت  منحصر در اين  نيست  كه  رب  خالق  باشد، مطاع مطلق  و متبوع محض  نيز از اقسام ربوبيت  است . به  زبان  ساده  استبداد دقيقا يكي  از مصاديق  بارز «ولا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من  دون الله» است ، و لازمه  نفي  چنين  مناسباتي  در آيه  شريفه  اثبات  آزادي هاي  سياسي  است  .

 

اين  حقيقت  در آيه  ديگري  نيز مورد اشاره  قرآن  كريم  قرار گرفته  است : «اتخذوا احبارهم  و رهبانهم  اربابا من  دون الله والمسيح  ابن  مريم  و ما امروا الا ليعبدوا الها واحدا لا اله  الا هو سبحانه  عما يشركون » (توبه/۳۱) «]يهود ونصاري [ علماي  دينشان   احبار و رهبان   را بجاي  خدا ارباب مي گيرند و ]هكذا[ مسيح بن  مريم  ]را نيز بجاي  خدا رب  مي گيرند[، در حاليكه  امر نشده اند جز اين كه  خداي  واحد را بپرستند جز او خدايي  نيست ، منزه  است  از آنچه  شرك  مي ورزند.» احبار جمع  حبر (به  فتح  يا كسر حا) و به  معناي  عالم  است  و استعمال  آن  در علماي  يهود غلبه  يافته  است ، رهبان جمع  راهب  يعني  كسي  كه  متلبس  به  لباس  خشيت  است  و در متنسكين  نصاري  غلبه  يافته  است  .همچنانكه  صاحب  الميزان  متذكر شده  است  «اين كه  اهل  كتاب  احبار و رهبان  را بجاي  خداوند ارباب مي گيرند يعني  به  آنان  بدون  قيد و شرط گوش  فرا مي دهند و اطاعت  مي كنند، حال  آنكه  اين گونه  جز خداوند اطاعت  نمي شود.» (الميزان ، ج  ۹، ص  ۲۴۵) به  نظر علامه  طباطبايي  «اتخاذ به  ربوبيت  بواسطه  اطاعت  همانند اتخاذ به  ربوبيت  بواسطه  عبادت  است ، بنابراين  اطاعت  بالاستقلال  عبادت است ، و لازمه  آن  اين  است  كه  ربي  كه  بدون  قيد و شرط و به  نحو استقلال  اطاعت  مي شود، خدا باشد… بنابراين  اتخاذ به  ربوبيت  بواسطه  «اطاعت  مطلقه » عبادت  است  و ربي  را معبودگرفتن ، مساوي  اتخاذ او به مثابه  خداست . بنابراين  همچنانكه  عبادت  به  معناي  متعارفش  منحصر در خداوند است . هكذا اطاعت  نيز همين گونه  مقصور در خداوند است . (الميزان ، ج  ۹، ص  ۲۴۵۲۴۶) روايات  منقول  از اهل  بيت (ع) در ذيل  اين  آيه  شريفه  بسيار راهگشاست  :در كافي ، محاسن  برقي  و تفسير  عياشي  ابوبصير از امام  صادق  (ع) معناي  «اتخذوا احبارهم  و رهبانهم  اربابا من  دون الله» را جويا مي شود. امام  صادق (ع) مي فرمايد: «اما والله ما دعوهم  الي  عباده انفسهم ، ولو دعوهم  الي  عباده انفسهم  ما اجابوهم ، و لكن  احلوا لهم  حراما و حرموا عليهم  حلالا فعبدوهم  من  حيث  لا يشعرون .» «بخدا قسم ، احبار و رهبان  مردم  را به  پرستش  خودشان  نطلبيدند، اگر چنين  مي كردند، يهود و نصاري  آنها را اجابت  نمي كردند، لكن  احبار و رهبان  حرام  را حلال  و حلال  را حرام  كردند، پس  مردم  بدون  آنكه  بدانند آنان  را پرستيدند» در تفسير قمي  نيز در توضيح  مفاد آيه  شريفه  از امام  باقر(ع) اين گونه  روايت  شده  است : «فانهم  اطاعوا و اخذوا بقولهم ، واتبعوا ما امروهم  به ، و دانوا بما دعوهم  اليه  فاتخذوهم  اربابا بطاعتهم  لهم  و تركهم  امرالله و كتبه  و رسله  فنبذوه ورا ظهورهم ، و ما امرهم  به  الاحبار و الرهبان  اتبعوهم  و اطاعوهم  و عصواالله» «يهود و نصاري  از احبار و رهبان  اطاعت  كردند و به  قولشان  اخذ كردند، و آنچه  را امر كردند تبعيت  كردند و به  آنچه ادعا كردند ديندار شدند، پس  بواسطه  اطاعت  از ايشان  و ترك  امر خدا و كتب  و رسلش  آنها را ارباب گرفته ، پس  اوامر و كتب  و رسل  خدا را پشت  سر انداختند و به  آنچه  احبار و رهبان  امر مي كردند تبعيت  و اطاعت  مي كردند و خدا را عصيان  مي نمودند» هردو روايت  را الميزان  در ذيل  آيه  مورد بحث  شاهد آورده  است  (ج  ۹، ص  ۲۵۵۲۵۴ ). آيه  شريفه  اگرچه  در مقام  مذمت  يهود و نصاري  است  كه  احبار و رهبان  را با اطاعت  بي چون  و چرا عبادت مي كردند، اما واضح  است  كه  انحصاري  در آنها ندارد. تبعيت  محض  از علماي دين ،

 

روحانيون  و به طور كلي  هر اطاعت  مطلقه اي  از غير خداوند شرك  است  و در قرآن  كريم  بشدت  مذمت  شده  است . ديندار در ارتكاب  هر عملي  آن  را با ضوابط الهي  مي سنجد، لذا هر امر و نهيي  براي وي  مقيد به  حدود ديني  است . مضمون  روايت  شريفه  نبوي  «لا طاعه لمخلوق  في  معصيهالخالق » نيز مويد همين  مقصود است ، اگر مردم  نسبت  به  علماي  دين  كه  متخصص  و متبحر در امر دينند موظفند كه  كوركورانه  اطاعت  نكنند و مجاز به  تبعيت  محض  نيستند بطريق  اولي  نسبت  به  حكام  و فرمانروايان  نيز مجاز به  اطاعت  مطلقه  و تبعيت  بي چون  و چرا نخواهند بود. به عبارت  ديگر مردم  مي توانند و بايد از عالمان  دين  يا فرمانروايان  نسبت  به  آنچه  مي گويند و دستور مي دهند سوال  كنند و بدون  حجت  از آنان  چيزي  نپذيرند. نفي  اطاعت  مطلقه  از آدميان   هركه  مي خواهند باشند  و انحصار اطاعت  مطلقه  به  اوامر و نواهي  خداي  تعالي ، از لوازم  آزادي  سياسي  است  .لازمه  حكومت  استبدادي  اختيارات  مطلقه  حاكم  و تبعيت  محض  و بي چون  و چراي  مردم  است ، و آيه  شريفه  «ولا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من  دون الله» و رواياتي  كه  گذشت  چنين  شيوه اي  را برنمي تابد. لازمه  لاينفك  سلب  آزادي هاي  سياسي  «استعباد» است ، يعني  خدايي كردن  ارباب  قدرت  و عبوديت  آدميان  نسبت  به  ايشان . نظام  استبدادي  مبتني  بر شيوه  خدايگان  و بنده  است . اسلام  چنين شيوه  سياسي  را امضا نكرده ، نه تنها امضا نكرده ، بلكه  ردع كرده ، منع  كرده ، محكوم  كرده  است . ديني  كه  اطاعت  مطلقه  از آدميان  را مردود دانسته ، معنايش  رد نظام  استبدادي  از بنيان  است  و اين  از لوازم آزادي  سياسي  است . چه  بسا اين  سوال  مطرح  شود كه  قرآن  كريم  اطاعت  از اولوالامر را همپاي اطاعت  از خدا و رسول  دانسته  و با توجه  به  اين كه  اطاعت  از خدا و رسول  مقيد به  هيچ  قيدي  نيست  و مطلقه  است ، اطاعت  از حاكم  ديني  و ولايت  فقيه  نيز مطلق  است . در اين  صورت  معلوم  مي شود دين تنها چنين  محدوديتهايي  را براي  حكام  غيرمشروع قائل  شده ، اما اطاعت  از حاكم  ديني  مطلق  است  و چنين  جوازي  قائل شدن  به  ديكتاتوري  صالح  و استبداد ديني  است  .

 

در پاسخ  اين  سوال  مقدر بايد گفت  تامل  در مفاد آيه  اولوالامر نشان  مي دهد كه  قواعد پيش گفته  در مورد انسانهاي  عادي  و متوسط و به  لسان  ديني  آدميان  غيرمعصوم  عموميت  و كليت  دارد و اطاعت  مطلقه  از انسان  غيرمعصوم  عقلا قبيح  و شرعا ممنوع است  و خداوند هرگز امر به  قبيح نمي كند، آيه  موردنظر چنين  است : «يا ايها الذين  آمنوا اطيعواالله و اطيعواالرسول  و اولي الامر منكم  فان  تنازعتم  في  شي  فردوه  الي الله والرسول  ان  كنتم  تومنون  بالله واليوم  الاخر ذلك  خير و احسن تاويلا» (نسا/۵۹) «اي  مومنان  از خدا اطاعت  كنيد و از رسول  و اولوالامري  كه  از ميان  خودتان  است  اطاعت  كنيد، اگر در چيزي  نزاع كرديد، آن  را به  خدا و رسول  برگردانيد، اگر به  خدا و روز آخرت ايمان  آورده ايد، اين  بهتر و بازگشتي  نيكوتر است  . »

 

علامه  طباطبايي  در تفسير اين  آيه  تصريح  كرده  است : «ترديدي  نيست  كه  اطاعت  مورد امر اين  آيه  اطاعت  مطلقه  است  و به  هيچ  شرطي  مشروط نيست  و هيچ  قيدي  آن  را مقيد نمي كند، و اين  دليل برآن  است  كه  رسول  به  چيزي  امر نمي كند و از چيزي  نهي  نمي كند كه  مخالف  حكم  خداوند در واقعه باشد وگرنه  فرض  اطاعت  او تناقضي  از خداوند مي شود، و اين  امر جز با عصمت  پيامبر در اين  امور تمام  نمي شود. اين  كلام  بعينه  در اولي الامر نيز جاري  است . زيرا آيه  بر وجوب  اطاعت  از اولي الامر دلالت  مي كند و اين  اطاعت  به  هيچ  قيد و شرطي  مقيد نشده  است  و در آيات  قرآن  آنچه  كه  مدلول  اين آيه  را تقييد كند يافت  نمي شود، تا مثلا گفته  شود: «و اطيعوا اولي الامر منكم  فيما لم  يامروا بمعصيه اولم  تعلموا بخطاهم  فان  امروهم  بمعصيه فلاطاعه عليكم  و ان  علمتم  خطاهم  فقوموهم  بالرد الي الكتاب  والسنه» اين  معناي  آيه  نيست . با اين كه  خداي  سبحان  در جائي  كه  اهميت  وجوب  اطاعت كمتر بوده  آنچه  را از قيد يادشده  واضح تر بوده  است  تبيين  كرده  است ، مانند آنچه  در اطاعت  والدين وارد شده  است : «و وصينا الانسان  بوالديه  حسنا و ان  جاهداك  لتشرك  بي  ما ليس  لك  به  علم  فلا تطعهما» (عنكبوت  ۸ /) و سفارش  كرديم  كه  انسان  به  والدينش  نيكويي  كند و اگر كوشيدند كه  براي ما شريك  بگيري ، در آنچه  به  آن  علم  نداري ، از آنان  اطاعت  مكن . چگونه  اين  قيود در آيه اي  كه  مشتمل  بر اساسي ترين  بنيادهاي  دين  است  و همه  طرق  سعادت  انساني  به  آن  منتهي  مي شود، هيچيك از اين  قيود را اظهار نكرده  است  بعلاوه  آيه  بين  رسول  و اولي الامر را جمع  كرده  است  و براي  آن  دو اطاعتي  واحد آورده  است  و اطيعوا الرسول  و اولي الامر منكم ، و پيامبر مجاز نيست  كه  به  معصيت  امر كند، يا در حكم  اشتباه  كند، اگر يكي  از اين  دو امر بر اولي الامر مجاز بود، چاره اي  نبود جز اين كه  قيد موردنظر برايشان  زده  شود، بنابراين  راهي  نمي ماند جز اين كه  آيه  مطلق  از هر تقييدي  اخذ شود، و لازمه  آن  اعتبار عصمت  در اولي الامر مانند اعتبار عصمت  در جانب  رسول  بدون  هيچ  فرقي  است  .» (الميزان ، ج  ۴، ص  ۳۸۹ و ۳۹۱ ).

 

بنابراين  واضح  شد كه  به  نظر علامه  طباطبايي  اولي الامر قرآني ، امام  معصوم (ع) است . در واقع  پيامبر(ص ) و ائمه (ع) بواسطه  عصمتشان  مخبر صادق  از خداوند هستند، لذا اطاعت  مطلقه  منحصر به  آنهاست  و در حوزه  انساني  احدي  مطاع مطلق  و متبوع محض  نيست . به  بيان  ساده تر اطاعت  از انسانهاي  متعارف ، عادي  و متوسط مطلق  نيست  و مقيد به  ضوابط ديني  يعني  عدم  مخالفت  با اوامر و نواهي  الهي  است ، لازمه  اطاعت  مقيده  اين  است  كه  اختيارات  رهبران ، فرمانروايان  و مديران  مطلق نيست  و مقيد مي باشد. قائل شدن  به  اختيارات  مطلقه  براي  انسان  غيرمعصوم  كه  لازمه  آن  وجوب اطاعت  مطلقه  مردم  از وي  است ، بنابر مباني  ديني  مردود است . ابطال  اختيارات  مطلقه  و نفي  لزوم  اطاعت  مطلقه  به  معناي  رد حكومت هاي  مطلقه  است . پذيرش  تقيد اختيارات  و اطاعتها، لزوم نظارت ، سوال ، استيضاح ، ادواري بودن  و موقت بودن  دوران  زمامداري ، را در پي  خواهد داشت . اين اصل  مهمي  است  كه  از بركات  فراوان  آن  در انديشه  سياسي  نبايد غافل  بود، به  قول  مشهور اين  دري است  كه  هزار در از آن  گشوده  مي شود . سوم : در انديشه  ديني  و بويژه  در قرآن  كريم  «طاغوت » دشمن  خداوند معرفي  شده  است  و اجتناب  از طاغوت  لازم  عبادت  خداوند تلقي  شده  است . نظام  طاغوتي  در انديشه  سياسي  اسلامي درست  در مقابل  نظام  مطلوب  ديني  است . از جمله  مصاديق  طاغوت  نظام هاي  مبتني  بر استبداد، خفقان  و سلب  آزادي هاي  سياسي  است . «طاغوت  مصدر و به  معني  طغيان  است  كه  بر سبيل  مبالغه  از آن  اسم  فاعل  اراده  مي شود و به  واسطه  كثرت  استعمال ، استعمال  آن  در انسان  حقيقت  است  و مراد از آن  خروج  انسان  از طور بشري  است  كه  محدود به  حد عقل  و شرع است ، بنابراين  طاغوت  يعني  ظالم  جبار و متمرد از وظايف  عبوديت  خداوند به  واسطه  استعلا. هر معبودي  بجاي  خدا طاغوت  است  . »  ( الميزان ، ج  ۴، ص  ۴۰۲.) طاغوت  رهبر كفار به سوي  ظلمت  است . داوري  نزد طاغوت  بردن  منافي  با ايمان  به  خداوند است . قرآن  كريم  پرستندگان  طاغوت  را از جمله  بدترين  افراد انساني  شمرده  است . (مائده /۶۰) با توضيحات  پيش گفته  مشخص  است  كه  عبادت  طاغوت  لزوما به  معناي  ركوع و سجود به  قبله  طاغوت  نيست ، اطاعت  محض  و تبعيت  كوركورانه  و فرمانبرداري  بي چون  وچرا از طاغوت  عبادت  وي  محسوب  مي شود. قرآن  كريم  اجتناب  از طاغوت  را از اهداف  بعثت  انبيا برشمرده  است  : و لقد بعثنا في  كل  امه رسولا ان  اعبدواالله واجتنبوا الطاغوت  (نحل /۳۶) «ما در هر امتي  پيامبري  را مبعوث  كرديم  ]با اين  پيام  كه [ خدا را بپرستيد و از طاغوت  اجتناب  كنيد.» در جامعه اي  كه  طاغوت  سيطره  دارد حريم  زندگي  خصوصي  مردم  رعايت  نمي شود به  حقوق  شهروندان  تجاوز مي شود، چرا كه  طاغوت  هر متجاوز از حد ناحق  است . حكومت  استبدادي  از مصاديق  بارز طاغوت  است  .

 

در قرآن  كريم  دو منطق  به  زيبايي  تبيين  شده  است ، منطق  ايمان  و منطق  كفر. منطق  ايمان  آزادي  و درهاي  باز است ، منطق  كفر خفقان  و درهاي  بسته  است . اسلام  مي گويد گوشهايتان  را باز كنيد، بشنويد، ندانسته  پيروي  نكنيد، بشناسيد و بهترين  را انتخاب  كنيد. كفر مي گويد گوشهايتان  را ببنديد، نبينيد، نشنويد، هلهله  كنيد تا صوت  قرآن  را نشنويد، اگر بشنويد به  فكر فرو مي رويد، اگر به فكر افتاديد، ما را رها مي كنيد، و به  دنبال  ديگران  مي رويد، پس  آنچنان  هياهو كنيد تا صدايي  جز صداي  خودتان  را نشنويد. ايمان  در اختيار و آزادي  و حق  انتخاب  متولد مي شود و رشد مي كند، مثل  عشق  و محبت . با پذيرش  حق  انتخاب  و اختيار بالملازمه  پذيرفته ايم  كه  منتخب  و مختار مي توان حق  باشد، امكان  دارد باطل  هم  باشد. اما خردمندان  گزينش گر حق  خواهند بود. براي  بالابردن ضريب  انتخاب  حق  بايد به  خرد و آگاهي  عمومي  افزود. اما با به  رسميت نشناختن  حق  انتخاب ، باطل  نمي ميرد، بلكه  حق  بي بها مي شود و شيفتگي  كاذبي  به  باطل  ايجاد مي شود. پيروزي  نتيجه  مسابقه  و امتحان  است ، از بين بردن  گزينه  شكست  درواقع  به  حذف  گزينه  پيروزي  نيز مي انجامد. از بين بردن صحنه  رقابت  و برگزاري  مسابقه  دو يك  نفره  بازنده  ندارد، اما برنده  نيز نخواهد داشت . اين  شيوه  شيوه  كفر است ، نه  شيوه  ايمان ، كافرانه  نمي توان  به  حق  و ايمان  دست  يافت . مقصود ايماني  را تنها با روش  متناسب  با هدف  مي توان  در آغوش  كشيد .

 

اما منطق  اول ، منطق  ايمانيان : والذين  اجتنبوا الطاغوت  ان  يعبدوها و انابوا الي الله لهم  البشري ، فبشر عبادالذين  يستمعون  القول  فيتبعون  احسنه  اولئك  الذين  هديهم  الله و اولئك  هم  اولوالالباب  (زمر/۱۸ و ۱۷) «آنانكه  از طاغوت  اجتناب  كردند، از اين كه  او را بپرستند و به  سوي  خدا بازگشتند، بر آنان  بشارت  باد. پس  بشارت  بده  به  بندگان  من ، آنانكه  سخن  را مي شنوند و بهترينش  را تبعيت  مي كنند، آنان  همانند كه  خدا هدايتشان  كرده  است  و آنان  خردمندان اند .» قرآن  كريم  سه  صفت  براي  خردمندان  برشمرده  است : اول : اجتناب  از عبادت  طاغوت . بارها متذكر شديم  كه  مراد از عبادت  لزوما پرستش  و ركوع و سجده  نيست ، مرحوم  طبرسي  در مجمع البيان  از امام  صادق (ع) روايت  كرده  است : من  اطاع جبارا فقد عبده  «هركس  از ستمگري اطاعت  كند او را پرستيده  است .»، دوم ، بازگشت  و انابه  و توبه  به  سوي  خداوند و پرستش  و عبادت  او يعني  عمل  به  اوامر و نواهي  خدا. سوم  كه  صفت  موردنظر در اين  بحث  است  و نكته  تازه  اين  آيه  است :بندگان  هدايت شده  خداوند و خردمندان  مبشر حضرت  حق  كساني  هستند كه  دو فعل  را پي درپي مرتكب  مي شوند: يكي  اين كه  «يستمعون  القول » ديگري  اين كه  «فيتبعون  احسنه ». يعني  اولا شنونده خوبي  هستند ثانيا گزينش گر نيكويي  هستند .استماع مرحله  بالاتر از اصغا است ، به  گوش  خوردن  اصغا است . شنيدن  فعل  ارادي  است ، كسي  مي شنود كه  به دنبال  چيزي  است ، گمشده اي  دارد. «قول » اسم  جنس  است . در مورد «القول » دو نكته  يادكردني  است  :يكي  اين كه  علي رغم  مفردبودن  قول ، با عنايت  به  اسم  جنس بودن  آن ، مدلول  آن  در مفرد منحصر نمي ماند، خردمندان  «شنيدني » را مي شنوند، هرآنچه  شنيدني  است ، واحد باشد يا كثير، هر شنيدني قول  است .

 

اما در آيه  قرينه اي  است  كه  عنايت  به  آن  نشان  مي دهد كه  اتفاقا مراد از القول ، مفرد نيست ، جمع  است ، يعني  اقوال  اراده  شده  است  و آن  ذيل  آيه  «فيتبعون  احسنه » ضمير احسنه  به  قول  برمي گردد، احسن ، افعل  تفصيل  است  و وقتي  معني  دارد كه  حداقل  دو قول  در ميان  باشد تا يكي حسن  و ديگر احسن  باشد، بلكه  مي بايد حداقل  سه  قول  در كار باشد: قول  غيرحسن ، قول  حسن  و قول  احسن ، همه  مفاهيم  اضافي  چنين  است . اگر جامعه  تك صدايي  باشد، و تنها يك  صدا قابل استماع باشد، چگونه  مشخص  مي شود كه  اين  قول  واحد احسن  اقوال  است . مسابقه  يك نفره ، و صف  يك  نفره  بي معني  است . بعلاوه  اگر تنها يك  قول  در ميان  باشد، ديگر چه  فضيلتي  براي  عباد اولواالالباب ، هر فردي  چه  خردمند چه  بي خرد مجبور است  همان  را بپذيرد قول  ديگري  در ميان نيست . فضيلت  وقتي  است  كه  امكان  رقابت  باشد و در عرصه  رقابت  خردمند كسي  است  كه  بهترين  را برگزيند. لازمه  رقابت  شركت  است ، و لازمه  كثريت ، آزادي  است . تا امكان  عرضه  اقوال  متنوع در ميان  نباشد، نه  امكان  تفكيك  اقوال  به  غيرحسن ، حسن  و احسن  پيش  مي آيد و نه  امكان  گزينش  و تبعيت  از احسن . گزينش  احسن  اقوال  نوعي  شكار است . اگر از جامعه  امكان  شكار طبيعي  احسن اقوال  سلب  شود و به  شكل  مصنوعي  حاكمان  مصلحت انديش  همواره  آنچه  خود احسن  اقوال تشخيص  داده اند در اختيار آحاد جامعه  قرار دهند، امكان  خردمندشدن  را از مردم  خود گرفته اند .

 

خردمندي  در گرو گزينش  آزادانه  و مختارانه  احسن  اقوال  است . دنيا دار آزمايش  است  و اگر حذف  فيزيكي  گزينه  غيرحسن  و گزينه  حسن  به طور كلي  صحيح  بود، بي شك  خداوند نيز در نظام  آفرينش با سلب  اختيار به  حذف  شرور راي  مي داد. چقدر كم خردند آنان  كه  از خدا مسلمان ترند و از رسول الله متدين تر و با شيوه  پرورش  گلخانه اي  مي پندارند مي توانند طراوت  جنگل  طبيعي  را تقليد  و كنند. فرق  حيوان  باغوحشي  كه  همواره  غذاي  خود را آماده  در اختيار دارد با حيوان  جنگلي  كه  با شكار طبيعي  غذاي  خود را صيد مي كند، كم  نيست . شكار شاكله  موجود زنده  است . بدون  امكان  شكار قول  احسن ، خردمندي  افسانه اي  بيش  نيست . واضح  است  كه  ال  در القول  ال  عهد نيست ، الجنس  است . و با ال  عهد، تبعيت  احسن  اقوال  معني  ندارد .

 

نكته  دوم : مراد از القول  چيست  آيا اقوال  خاصي  را دربرمي گيرد آيا قول  موردنظر آيه  شريفه  مقيد است  يا مطلق  گفته  شده  مراد از قول  احسن ، قرآن  كريم  است  يا مثلا محكمات  قرآن  نسبت  به متشابهات  آن  در مقام  عمل  است ، يا اين كه  مراد نقل  حديث  بدون  كم  و زيادكردن  آن  است ، اينها تخصيص  بلامخصص  است . قول  در آيه  مطلق  است  و هيچ  تقييد لفظي  و مقامي  در كار نيست  .هرچند احسن  اقوال  قولي  است  كه  امكان  اصابتش  به  حق  بيشتر باشد. طبع  حقيقت جو و كمال  طلب  انسان  بين  قبيح  و حسن ، حسن  را انتخاب  مي كند و بين  حسن  واحسن ، احسن  را گزينش  مي كند . بنابراين  خردمند كسي  است  كه  طالب  حق  است  و اراده  رشد دارد و بدنبال  اصابت  به  واقعيت  است  لذا احسن  اقوال  را برمي گزيند. خردمند قرآن  بين  رشد و غي ، رشد را و بين  حق  و باطل ، حق  را انتخاب  مي كند و از رشد و حق  تبعيت  مي كند. خردمند به  مجرد شنيدن  قول  به  آن  عمل  نمي كند، آن  را مي آزمايد، و تا از صحت  و رشد آن  اطمينان  نيابد، آن  را به  زيور  عمل  نمي آرايد. بنابراين  تدبر، تفقه  و تحقيق  لازمه  خردمندي  است .

 

 

واضح  است  كه  قول  واضح  البطلان  ارزش  استماع ندارد، ولي  هر قول محتمل  الصدقي  را مي توان  شنيد. اقوال  جايز الاستماع منحصر در اقوال  ديني  نيست . درگوينده  ديني  نيز خلاصه  نمي شود. آن  دسته  رواياتي  كه  حكمت  را گمشده  مومن  معرفي  مي كنند در واقع  مفسر اين آيه  شريفه  است : الحكمه ضاله المومن ، فخذالحكمه ولو من  اهل النفاق  (نهج البلاغه ، حكمت  ۷۷ ) در روايات  ديگري  از پيامبر آمده  است  ولو من  اهل الشرك ، ولو من  اهل الكفر. اميرالمومنين (ع) به طور كلي  متذكر شده اند: خذالحكمه اني  كانت ، حكمت  را بگير هرجا كه  باشد. (نهج البلاغه)، حكمت  ۷۶) حكمت ، قول  احسن ، كلام  حق  وطن  ندارد، مليت  ندارد، شرقي  و غربي  ندارد. حق  حق  است  ولو ديگران  بگويند. منطق  قرآن  اين  است  كه  پيروانش  را با گوش  باز و سعه  صدر با واقعيت بيروني  و جهان  متكثر مواجهه  دهد و آنان  را به  گونه اي  تربيت  مي كند كه  صاحب  قوي ترين  قوه داوري  و گزينش  باشند و همواره  انتخابگر احسن  و عامل  به  آن  باشند. لازمه  اين  منطق  قوي ، آزادي است  .

 

اما منطق  دوم : منطق  كفار و دين ستيزان . در اين  مجال  به  دو آيه  اشاره  مي كنم  .و قال الذين  كفروا لاتسمعوا لهذا القرآن  والغو فيه  لعلكم  تغلبون  (فصلت /۲۶) «كافران  گفتند به قرآن  گوش  فرا ندهيد، در آن  ياوه  بگوييد، شايد چيره  شويد» كفار مي ديدند پيروانشان  با شنيدن آيات  روحبخش  قرآن  فوج فوج  به  دين  خدا درمي آمدند، براي  غلبه  بر اهل  ايمان  شنيدن  قرآن  را ممنوع كردند. در گوشهايتان  پنبه  بگذاريد، قرآن  نشنويد، «و الغوا فيه » يعني  در آن  ياوه  بگوييد، به  زبان  امروزي  در آن  پارازيت  پخش  كنيد، نگذاريد به  گوش  ديگران  برسد. آنانكه  در عرصه  برهان  و منطق  ضعيف  و لاغرند، ضعف  خود را اين گونه  جبران  مي كنند: نشنويد، نبينيد، پارازيت  پخش  كنيد، سانسور كنيد، لازم  نيست  مردم  مجاز باشند هر چيزي  را بشنوند. در حوزه  سياست  سانسور شيوه آنان  است  كه  ناتوانند و بدون  خفقان ، قافيه  را مي بازند و در وزش  آزاد نسيم  تبادل  اطلاعات  خانه عنكبوتي  قدرتشان  مي لرزد. سانسور محدودكردن  معرفت  و آگاهي  جامعه  است  تا اطلاعات  مردم  با حقارت  فرمانروايان  سازگار شود. منطق  عليل  كفر اين  است ، مردم  تنها مجازند چيزي  را بشنوند كه ما مصلحت  مي دانيم ، آنچه  كه  پايه هاي  حاكميت  ما را متزلزل  نكند.

 

توزيع  عادلانه  و آزادانه  اطلاعات با اين  منطق  نمي سازد. چيره شدن  كفر منوط به  اين  است  كه  پيام  حق  در جامعه  پخش  نشود. دينداراني كه  در حوزه  سياست  به  سانسور و حذف  اقوال  مخالفان  دست  مي يازند، به  شيوه  كفار اقتدا كرده اند، و روشي  مردود و كافرانه  در پيش  گرفته اند. اينان  نوعا يا جاهلاني  هستند كه  از عمق  و ژرفاي  دين بي اطلاعند يا دين فروشاني  هستند كه  شهوت  قدرت طلبي  خود را رياكارانه  نام  دين  و شرع نهاده اند و از دين  به عنوان  ابزار قدرت  دنيوي  خود سواستفاده  مي كنند. به  قول  صدرالمتالهين  (رساله  سه  اصل  ص  ۷۵ ): اين  گروهي  كه  نور سيدستند عشوه  جاه  و زر خريدستند  سر باغ و دل  زمين  دارندكي  سر شرع و عقل  و دين  دارند همه  در عقل  سامري  وارنداز برون  موسي  از درون  مارند آيه  ديگر: حضرت  نوح  نحوه  برخورد مردم  عصر خود را با پيام  الهي  اين گونه  بيان  مي كند: «و اني  كلما دعوتهم  لتغفرلهم  جعلوا اصابعهم  في  آذانهم  و استغشوا ثيابهم  و اصروا واستكبروا استكبارا  (نوح  ۶ /) «خدايا هرگاه  آنان  را دعوت  كردم  تا آنان  را بيامرزي ، انگشتهايشان  را در گوشهايشان  فرو كردند و خودشان  را در جامه هايشان  پنهان  كردند و ]بر باطل  خويش [ اصرار كردند و استكبار ورزيدند» اين  منطق  تنها به  عصر نوح  نبي (ع) اختصاص  ندارد، اين  منطق  دائمي  كفار است  كه  بر پيام حق  شنوا نيستند. آنان  كه  مي خواهند مردم  تنها صداهاي  خاصي  را بشنوند و چيزهايي  را نشنوند، به عبارت  ديگر آنها كه  سانسور مي كنند و از توزيع  عادلانه  اطلاعات  جلوگيري  مي كنند به  راه  قوم نوح  مي روند . به هرحال  حق  در مصاف  با باطل  حقانيت  خود را بروز مي دهد، در همه  اعصار و جوامع  بصورت طبيعي  حق  و باطل ، رشد و غي ، صحيح  و غلط با هم  دست  به  گريبان  بوده اند. اسلام  از آزادي  انتخاب دفاع مي كند تا پيروانش  در پناه  تعاليم  متعالي  دين  قول  احسن  كه  پيام  دين  و خداست  برگزينند. اسلام از مواجهه  با ديگر آرا و سلايق  نه تنها ترسي  ندارد، بلكه  نيك  مي داند كه  عظمت  پيام  الهي  در كارزار نبرد انديشه ها جلوه  مي كند. لذا اسلام  طرفدار جامعه  آزاد و چندصدايي  است . با اين  دو منطق  آشنا شديم . حال  اين  پرسش  مطرح  است  كه  آيا منطق  اسلام  را دنبال  مي كنيم  يا منطق  كفر را چهارم : يكي  از شخصيتهاي  منفي  قرآن  كريم  فرعون  است . از آنجا كه  قصص  قرآني  عبرتند، از لابلاي تاكيدات  متعدد قرآن  درمي يابيم  كه  قرآن  در رد شيوه  و منش  و روش  فرعوني  اهتمام  جدي دارد. نظام  فرعوني  نظامي  بسته ، استبدادي ، تمامت خواه  است . قرآن  در خلال  بحث  از موسي (ع) و فرعون ، ظرافت  ابعاد مختلف  «تفرعن » را مطرح  كرده  و با صراحت  رسوا كرده  است . اجمالا به  چند شيوه  فرعوني  اشاره  مي كنم  : يك : سياست  فرعوني  مبتني  بر تحقير و استخفاف  مردم  است : فاستخف  قومه  فاطاعوه  انهم  كانوا قوما فاسقين  (زخرف /۵۴) «فرعون  قومش  را استخفاف  كرد، لذا اطاعتش  كردند، آنان  گروهي  فاسق بودند.» استخفاف  خفيف شمردن ، خواركردن ، كوچك كردن  و تحقيركردن  است . ملتي  كه  تحقير شود، از عقل  و اراده  مليش  غافل  شود، آماده  تن دادن  به  هر خفتي  مي شود. تا ملتي  رشيد باشد، خود را باور داشته  باشد. عزيز باشد، فرعون ها نمي توانند بر گرده  آنان  سوار شوند. حكومتي  كه  ملت  خود را تحقير مي كند پيرو فرعون  است . در رژيمهاي  پليسي  بازجوها در مواجهه  با انقلابيون  تمام  هم  و غمشان  اينست  كه  زنداني  را بشكنند. با شكستن  اراده  زنداني  او همانند مومي  در دست  بازجو به  هر شكلي  درمي آيد . دو: فرعون  از مردم  انتظار دارد كه  از او تبعيت  محض  داشته  باشند. او خود را خداي  مردم  مي داند، رابطه  فرعوني  رابطه  خدايگان  و بنده  است . انا ربكم  الاعلي  (نازعات /۲۴) من  عالي ترين  خداي  شما هستم . و قال  فرعون  يا ايها الملا ما علمت  لكم  من  اله   غيري  (قصص /۳۸) «فرعون  به  بزرگان  قوم  خود گفت : من  براي  شما خدايي  جز خودم  نمي شناسم .» فرعون  بجاي  خدا نشسته  و از مردم  بندگي  و عبوديت  مي خواهد. لذا موسي (ع) به  او اعتراض  مي كند: تلك  نعمه تمنها علي  ان  عبدت  بني اسرائيل (شعرا/۲۲) آيا اين  نعمتي  است  كه  منتش  را بر من  مي نهي  كه  بني اسرائيل  را به  بندگي  گرفته اي استعباد و تعبيد و برقراركردن  رابطه  خدايگان  و بندگي  ظلم  است  و اسلام  هرگز چنين  نظامي  را تاييد نكرده  است ، ولو به  نامهاي  پرزرق  و برق  و ديني  برقرار شوند. آنچه  مهم  است  حقيقت  و محتواي  يك  نظام  سياسي  است . مهم  اين  است  كه  رابطه  مردم  و حاكميت  رابطه  خدايگان  و بنده  نباشد، رابطه ولي  و مولي عليهم  محجور نباشد، رابطه  مولي  و عبد نباشد، اما اين كه  آن  را چه  نامي  بنهند حقيقت مسئله  را عوض  نمي كند. رابطه  خدايگان  و بنده  ضوابطي  دارد، هرجا محقق  بود، آن  نظام  و آن  روش سياسي  فرعوني  است . مراد از استعباد و تعبيد اين  است  كه  مردم  صفرهايي  بيش  نيستند و تنها «عدد» جامعه  فرمانروا است . جان  و مال  و ناموس  و عرض  مردم  همه  در دست  فرمانروا است . مردم  بدون اذن  و اجازه  او مجاز به  انجام  هيچ  كاري  نيستند. اراده  او عين  قانون  است . در نظام  فرعوني ، قانون يعني  فرعون ، كشور يعني  فرعون ، نظام  يعني  فرعون ، دين  و مقدسات  يعني  فرعون  . سه : فرعون  خود را پاسدار دين  مردم  مي داند و مي پندارد موسي  آمده  دين  مردم  را زائل  كند، بيانات  موسي  در دل  مردم  و در اعتقادات  ديني  مردم  شبهه  ايجاد مي كند، لذا براي  حفظ ديانت  براي پاسداري  از مقدسات  بايد با موسي  مبارزه  كرد. و قال  فرعون  ذروني  اقتل  موسي  و ليدع ربه  اني  اخاف  ان  يبدل  دينكم  او ان  يظهر في الارض  الفساد (غافر/۲۶). «فرعون  گفت : بگذاريد موسي  را بكشم  و او پروردگارش  را بخواند، مي ترسم  موسي  دين  شما را دگرگون  كند يا در زمين  فساد كند» . فرعون  خود را حافظ دين  و دنياي  مردم  مي داند. و از موسي  در هر دو جهت  واهمه  دارد، «اني  اخاف  ان  يبدل  دينكم » اشاره  به  جهت  اول  و عبارت  «او ان  يظهر في الارض  الفساد» اشاره  به  جهت  دوم  دارد .

 

اما در واقع  فرعون  از يك  چيز بيشتر نمي ترسد و آن  از دست دادن  قدرت  خود است . در نظامهاي  استبدادي  و فرعوني  همواره  مخالفان  حاكميت  به  بهانه  اقدام  عليه  امنيت  ملي ، توهين  به  مقدسات اهانت  به  مباني  دين ، كوشش  براي  تخريب  اعتقادات  مردم ، اقدام  عليه  مصالح  نظام ، افساد في الارض متهم  و به  اشد مجازات  محكوم  مي شدند. اتهامات  يادشده  عبارت  اخري  مخالفت  با شخص فرمانروا است ، چرا كه  اين گونه  نظامها شخص  فرمانروا مساوي  امنيت  ملي ، دين ، نظام  و قانون  است  .

 

اكنون  با عنايت  با اشاره  اجمالي  پيش گفته  به  سياست  فرعوني  مناسب  است  بار ديگر دو منطق  قرآني  را در مقايسه  با يكديگر مورد مطالعه  قرار دهيم . منطق  فرعون  و منطق  مومن  آل  فرعون ، منطق زور و منطق  دين ، منطق  كفر و منطق  رهايي . اين  دو منطق  در آيات  سوره  مومن  با هم  مطرح  شده است ، بعد از اين كه  فرعون  موسي  را به  اعدام  محكوم  مي كند تا دين  مردم  محفوظ بماند و در جامعه فساد نشود، دينداري  رشيد جسارت  مي كند و اعدام  موسي  را مورد اعتراض  قرار مي دهد. در بيانات مومن  آل  فرعون  يك  قاعده  كلي  است ، اين  قاعده  معياري  بسيار باارزش  و از موازين  آزادي هاي سياسي  در اسلام  است  .«و قال  رجل  مومن  من  آل  فرعون  يكتم  ايمانه  اتقتلون  رجلا ان  يقول  ربي الله و قد جائكم  بالبينات  من  ربكم  و ان  يك  كاذبا فعليه  كذبه  و ان  يك  صادقا فيصبكم  بعض الذي  يعدكم  ان الله لا يهدي  من  هو مسرف  كذاب ، يا قوم  لكم  الملك  اليوم  ظاهرين  في الارض  فمن  ينصرنا من  باس الله ان  جائنا» (مومن  /۲۸ /۲۹) «مرد مومني  از آل  فرعون  كه  ايمان  خود را مخفي  مي كرد گفت : آيا مي خواهيد كسي  را بكشيد كه  مي گويد پروردگار من  الله است ، و از جانب  پروردگارتان  براي  شما نشانه هايي  روشن  آورده  است ، اگر او در ادعاي  خود دروغگو باشد، دروغ او به  ضرر خودش  خواهد بود، و اگر راستگو باشد، بعضي  از آنچه  به  شما وعده  داده ، شما را اصابت  خواهد كرد، خداوند آن  را كه  زياده طلب  و دروغگو باشد هدايت  نمي كند، اي  قوم  من ، امروز سيطره  و قدرت  در دست  شماست  و ]سلطنت شما[ در سرزمين  ]مصر[ عيان  است ، پس  اگر خشم  خدا بر ما نازل  شود، چه  كسي  ما را نجات  خواهد داد» قرآن  كريم  مومن  آل  فرعون  را معرفي  نكرده ، راستي  نام  او چه  اهميتي  دارد، «من  قال » مهم نيست ، «ما قال » است  كه  مي تواند جاودانه  باشد، او از باب  تقيه  در دربار فرعون  ايمان  و عقيده  خود را مخفي  كرده  است  و اكنون  وجدان  سلطه گران  را به  چالش  فرا مي خواند. دفاع از يك  شورشي  كه  متهم به  اقدام  عليه  امنيت  جامعه ، دين زدايي  و افساد في الارض  است  كاري  بغايت  دشوار است  و او با ظرافت  از اين  اعدامي  دفاع مي كند، آيا مردي  را به  جرم  حق گويي  و خداخواهي  به  اعدام  محكوم مي كنيد از دو حال  خارج  نيست  يا موسي  دروغ مي گويد و يا صادق  است ، اگر دروغگو باشد، دروغش  دامن  خودش  را خواهد گرفت  و با عدم  تحقق  وعده هايش  و عدم  تحقق  پيش بيني هايش  و عدم  اصابت  تحليلهايش  به  واقع  مشتش  بازخواهد شد و رسواي  خاص  و عام  مي شود، اما براي  اثبات  دروغگويي  او به  جامعه  و عيان شدن  عاقبت  سو او بايد به  وي  مهلت  داد تا همگان  به  آساني  و وضوح  دريابند كه  مدعي  چيزي  در چنته  ندارد. بي شك  اين  گزاره  بر سبيل  مجادله  و امكان  بيان  گزاره دوم  از مومن  آل  فرعون  صادر شده  است . اما اگر موسي  در ادعاي  خود صادق  باشد، او به  ما وعده عذاب  داده  است ، در اين  صورت  حداقل  برخي  از اين  وعيد تحقق  خواهيد يافت  آن گاه  در صورت نزول  عذاب  ما چه  خاكي  بر سر كنيم ، به  كه  پناه  ببريم ، چه  كسي  به  كمك  ما خواهد آمد. مومن  آل فرعون  خطاب  به  دربار فرعون  مي گويد: امروز جامعه  مصر در اختيار شماست  و ولايت  و سلطنت شما كران  تا كران  جامعه  را گرفته  است ، شما بر مخالفين  خود غالبيد، از چه  مي ترسيد، به  موسي  مهلت  دهيد تا راست  و دروغ ادعاهايش  اثبات  شود . منطق  مومن  آل  فرعون  منطق  اسلام  و قرآن  است . بنابراين  منطق ، مخالف  ما  هركه  باشيم  در هر مقامي   عالي  و داني   از دو حال  خارج  نيست ، يا در مخالفت  ما كاذب  است  و مغالطه  مي كند كه  در

 

صورت  اثبات  كذب  در چهارچوب  قانون  محاكمه  مي شود، يا صادق  است  و نقدي  كه  بر سياستهاي  ما ارائه  مي كند، از سر دلسوزي  و شفقت  و خيرخواهي  است ، در اين  صورت  اگر ما سياستهاي  خود را براساس  انتقادات  او اصلاح  نكنيم ، به  عاقبت  سوئي  كه  او ترسيم  كرده  است ، دچار خواهيم  شد. اگر به مخالف  سياستهاي  حاكميت  اجازه  سخن  و انتقاد ندهيم ، ما كه  عقل  كل  نيستيم ، از جانب  خداوند و غيب  هم  به  ما وحي  نمي شود، نتايج  سو اين  خودخواهي  و استكبار دامن  خودمان  را هم  خواهد گرفت . آيا مي توان  گفت  هركه  سياستهاي  ما را نمي پسندد دروغگو و خائن  و توطئه گر است  آري تنها در يك  صورت  پاسخ  به  اين  سوال  مثبت  است  و آن  زماني  است  كه  حاكميت  خود را معصوم  از خطا و معصيت ، بلكه  عقل  كل  و خدا بداند. و فرعون  چنين  بود، دعوي  خدايي  داشت . هر نظامي  كه  به مخالف  اجازه  انتقاد ندهد، فرعوني  است  و ندانسته  ادعاي  خدايي  دارد. منطق  مومن  آل  فرعون  پايه  آزادي هاي  سياسي  در انديشه  ديني  است . براين  اساس  آزادي  سياسي  با آزادي  مخالف  و احتمال صدق  او آغاز مي شود .

 

اما منطق  فرعون : قال  فرعون  ما اريكم  الا ما اري  و ما اهديكم  الا سبيل الرشاد (مومن /۲ ۹) فرعون  گفت : من  به  شما جز آنچه  ]حق  و صواب [ مي بينم  ارائه  نمي كنم  و شما را جز به  راه  راست  هدايت  نمي كنم .» من  آنچه  را حق  يافته ام  به  شما عرضه  كرده ام . آنچه  ارائه  طريق  مي كنم  جز حق  و رشد نيست . من  جز حق  نمي گويم ، بلكه  حق  آن  است  كه  من  مي گويم ، من  در حق  موضوعيت  دارم ، حق  تشخيص  من  است ، و مگر ممكن  است  من  در تشخيص  خود اشتباه  كنم . منويات  من  هدايت جامعه  به  راه  رشد و رستگاري  است ، رهنمودهاي  من  راه  نجات  جامعه  است . حرف  حرف  من  است ، و من  تشخيص  دادم  كه  براي  حفظ دين  و دنياي  مردم  موسي  اعدام  شود، و بايد اعدام  شود. فرعون نمي گويد عرضه  نمي كنم  جز آنچه  پس  از مشورت  با متخصصان  و ناصحان  مصلحت  و خير جامعه تشخيص  داده  شد، او مي گويد «ما اريكم  الا ما اري » ارائه  نمي كنم  جز آنچه  خودم ، من  حق  تشخيص  دهم ، در منطق  فرعوني  اصالت  با تشخيص  و راي  حاكم  است ، اصل  نظر فرمانروا است ، اين  واقعيت خارجي  است  كه  بايد خود را با نظر و برداشت  فرمانروا تطبيق  دهد، اين  «خبر» است  كه  بايد صدق  خود را با سازگاري  خود با ميل  فرمانروا تضمين  كند. لذا در واقعيت ، در خبر دستكاري  مي شود تا همواره  نظر حاكم  نظر صائب  باشد. در نظام  فرعوني ، فرمانروا خطاناپذير است ، رهنمودهاي  او همواره  داهيانه ترين  و عالي ترين  سرمشق هاي  بشري  است . سعادت  دين  و دنيا در گرو عمل  به فرامين  و رهنمودهاي  داهيانه  اوست  .منطق  فرعون  منطق  استبداد، توتاليتاريسم ، تمامت خواهي ، خفقان ، ديكتاتوري  و زور است .منطق  مومن  آل  فرعون  منطق  آزادي ، ايمان ، دين  و رهايي  است . آيا هرگز از خود پرسيده ام  ما عملا نه  در شعار و تظاهر  به  كدام  منطق  پايبنديم  فرعون  يا مومن  آل  فرعون پنجم : از مهمترين  سوالات  در بحث  آزادي هاي  سياسي  اين  دو سوال  است : با مخالف  چگونه بايد برخورد كرد اگر فردي  عقيده ، دين ، نظر، سليقه  و برداشت  ما را نپذيرفت ، آيا حق  داريم  او را به

 

 

آنچه  حق  و صحيح  مي دانيم  مجبور كنيم  يا مي بايد عقيده  و دين  و نظر حق  را بر او عرضه  كنيم  و بكوشيم  با استدلال  و برهان  و منطق  او را قانع  كنيم ، اگر پس  از بحث  او نپذيرفت ، ديگر مسئوليتي  به  گردن  ما نيست ، او خود مي داند و تبعات  راه  و رسمي  كه  پيش  گرفته ، از اين  به  بعد مادامي  كه  او ضرري  به  ما نزند آزاد است ، به عبارت  ديگر حداقل  در حوزه  سياست  و اداره  جامعه  دو ديدگاه  جدي در طول  تاريخ  مطرح  بوده  و هست : يكي  اين كه  حكومت  حق  دارد مخالفين  خود را سركوب  كند و مخالفان  حاكميت  كه  همواره  مخالف  امنيت ، اصلاح ، دين ، نظم  و مقدسات  معرفي  مي شدند را به  هر طريق  ممكن  از سر راه  بردارد. آحاد جامعه  در امنيت  هستند مادامي  كه  با حاكميت  مخالفت  نكنند، هركسي  كه  به  فرمانروا و حاكم  انتقاد كند، سياستهاي  رسمي  را نقد كند، به  روش هاي  حكومتي  اعتراض  كند، مباني  نظري  حاكميت  را مورد بحث  و مناقشه  قرار دهد، چنين  فردي  خونش  مباحث است ، جامعه  را بايد از لوث  وجود او پاك  كرد، يا بايد تبعيد شود، يا سنگسار شود، يا بايد در آتش سوزانده  شود، يا بايد به  زندان  افكنده  شود، يا بايد به  دار و صليب  كشيده  شود، و بالاخره  بايد براي عبرت  خلائق  كشته  شود . ديدگاه  دوم  معتقد است  كه  هيچكس  حق  ندارد نظر خود را به  ديگري  تحميل  كند. اكراه  و اجبار و توسل  به  خشونت  راه  به  جايي  نمي برد. مخالف  را بايد قانع  كرد، بايد با او بحث  كرد، اگر درست مي گفت  بايد سخنش  را پذيرفت  و اگر دريافتيم  كه  او بر خطاست ، ما مجاز نيستيم  نظر خود را بر او تحميل  كنيم ، البته  به  نظر نادرست  او نيز عمل  نمي كنيم ، اما ضامن  نظر و عمل  او نيز نيستيم . لذا حكومت  حق  ندارد مادامي  كه  مخالفان  او بحث  علمي  مي كنند و دست  به  اسلحه  نبرده اند، با توسل  به خشونت  بكوشد آنها را حذف  كند. به  بيان  ديگر ديدگاه  دوم  حق  مخالفت  را به  رسميت  شناخته  لذا اجازه  نمي دهد مخالف  سركوب  شود مادامي  كه  از قانون  يا برخورد مسالمت آميز تجاوز نكند .

 

مجازنبودن اكراه  و اجبار مخالف ، ملازم  حق بودن  و درست بودن  مخالف  نيست . اما انسان  مي بايد آزادانه  و مختارانه  حق  را انتخاب  كند. دين ، عقيده  و نظري  كه  براي  سيطره  به  اكراه ، اجبار، زور و خشونت  متوسل  مي شود، در واقع  در حقانيت  كم  آورده ، براي  جبران  ضعف  خود به  زور و قدرت سياسي  پناه  برده  است  .اكنون  مي خواهيم  بررسي  كنيم  اسلام  كدام  ديدگاه  را تاييد مي كند. اجازه  بدهيد كوشش  كنيم پاسخ  را از قرآن  كريم  بيابيم ، با قاطعيت  مي توان  گفت  كه  قرآن  كريم  ديدگاه  اول  را كاملا نادرست  شمرده  است ، به  عبارت  ديگر قرآن  كريم  سركوب  مخالف  سياسي  و توسل  به  طرق  خشونت بار در مواجهه  با معترض  و منتقد را مردود شمرده  است . قرآن  در موارد متعددي  نحوه  برخورد قدرتهاي مسلط زمانه  را با پيامبران  الهي  مورد نقد قرار داده  و عدم  مشروعيت  اين گونه  روشها را خاطرنشان  ساخته  است  .

 

قوم  نوح  او را به  سنگسارشدن  تهديد مي كنند: قالو لئن  لم  تنته  يا نوح  لتكونن  من  المرجومين  (شعرا/۱۱۶) گفتند اي  نوح  اگر دست  برنداري  سنگسارت  مي كنيم  .قوم  لوط او و خانواده اش  را به  تبعيد تهديد كرد: فما كان  جواب  قومه  الا ان  قالوا اخرجوا آل  لوط من  قريتكم  انهم  اناس  يتطهرون  (نمل /۵۶) پاسخ  قوم  لوط به  وي  جز اين  نبود كه  گفتند: آل  لوط را از شهرتان  تبعيد كنيد، اينها مردمي  عفيفند.

 

ابراهيم  خليل الرحمن  نيز به  سنگسارشدن  تهديد شد و در نهايت  به  سوزانده شدن  در آتش  و اعدام  محكوم  شد: يا ابراهيم  لئن  لم  تنته  لارجمنك  (مريم /۴۶) اي  ابراهيم  اگر دست  برنداري ، سنگسارت  مي كنم . فما كان  جواب  قومه  الا ان  قالوا اقتلوه  او حرقوه  (عنبكوت /۲۴) پاسخ  قومش  جز اين  نبود كه  گفتند بكشيدش  يا بسوزانيدش  .يوسف (ع) از سوي  دربار عزيز مصر به  زندان  تهديد و محكوم  مي شود: لئن  لم  يفعل  ما آمره

 

ليسجنن  و ليكونن  من  الصاغرين  (يوسف /۳۲) اگر يوسف  به  آنچه  به  آن  فرمانش  داده ايم  عمل  نكند، حتما او را به  زندان  افكنده  مي شود و از ذليلان  خواهد بود .

 

حضرت  شعيب (ع) نيز به  تبعيد و سنگسارشدن  تهديد شد: قالو يا شعيب  ما نفقه  كثيرا مما تقول  و انا لنريك  فينا ضعيفا ولو لا رهطك  لرجمناك  و ما انت  علينا بعزيز (هود/۹۱) گفتند: اي  شعيب  ما بسياري  از سخنان  ترا درك  نمي كنيم  و ما ترا در ميان  خود  ناتوان  مي بينيم ، و اگر كسان  تو نبودند، سنگسارت  مي كرديم . قال  الملا الذين  استكبروا من  قومه  لنخرجنك  يا شعيب  والذين  آمنوا معك  من قريتنا او لتعودن  في  ملتنا قال  اولو كنا كارهين  (اعراف /۸۸) مستكبران  قوم  شعيب  گفتند: تو و آنها كه به  تو ايمان  آورده اند را از شهر تبعيد مي كنيم  مگر اين كه  به  دين  ما بازگردي . شعيب  گفت  ]آيا به  دين شما درآييم [ هرچند از آن  كراهت  داريم  همين  مضمون  را قرآن  كريم  نسبت  به  جمعي  از پيامبران بدون  اين كه  به  نامشان  اشاره  كند  در جاي  ديگر مطرح  كرده  است : و قال الذين  كفروا لرسلهم  لنخرجنكم  من  ارضنا او لتعودن  في  ملتنا (ابراهيم /۱۳) كفار به  پيامبرانشان  گفتند: از سرزمينمان تبعيدتان  مي كنيم  مگر اين كه  به  دين  ما درآئيد .

 

حضرت  موسي (ع) توسط فرعون  تهديد به  قتل  مي شود: و قال  فرعون  دروني  اقتل  موسي (مومن /۲۶) فرعون  گفت : بگذاريد موسي  را بكشم . و جا رجل  من  اقصي المدينه يسعي قال  يا موسي  ان  الملا ياتمرون  بك  ليقتلوك  فاخرج  اني  لك  من  الناصحين  (قصص /۲۰) مردي  از پايان  شهر در حاليكه  مي دويد نزد موسي  آمد و گفت : اي  موسي  درباريان  در انديشه  تواند تا ترا به  قتل  برسانند، از شهر[ خارج  شو، من  دلسوز توام . علاوه  بر آن  حضرت  موسي  توسط فرعون  در آغاز دعوتش تهديد به  زندان  شد: لئن  اتخذت  الها غيري  لاجعلنك  من  المسجونين  (نحل /۳۵) اگر جز من  را خدا بگيري ، ترا حتما به  زندان  خواهم  افكند. دربار فرعون  دستور قتل  مردان  و پسران  بني اسرائيل  كه  به موسي  ايمان  آورده  بودند صادر كرد: فلما جاهم  بالحق  من  عندنا قالوا اقتلوا ابناالذين  آمنوا معه (مومن /۲۵) چونكه  موسي  حق  را از جانب  ما نزدشان  برد ]فرعون ، هامان  و قارون [ گفتند افراد ذكوري  كه  به  او ايمان  آورده اند بكشيد .

 

يكي  از گوياترين  صحنه هاي  قرآني  صحنه  رويارويي  فرعون  با ساحراني  است  كه  به  موسي  ايمان  آورده اند. قال  آمنتم  له  قبل  ان  آذن  لكم  انه  لكبيركم  الذي  علمكم  السحر فلاقطعن  ايديكم  و ارجلكم  من  خلاف  و لاصلبنكم  في  جذوعالنخل  و لتعلمن  اينا اشد عذابا و ابقي  (طه /۷۱ و با جزئي تفاوتي  شعرا/۴۹) «]فرعون  به  ساحران [ گفت  آيا قبل  از اين كه  به  شما اجازه  دهم  به  او ايمان آورديد آري  مهتر شما اوست ، همانكه  به  شما ساحري  آموخت ، حتما دستها و پاهاي  شما را برخلاف  هم  قطع  خواهم  كرد و بر شاخه هاي  درخت  خرما شما را به  دار مي كشم ، آن گاه  قطعا خواهيد دانست  كداميك  از ما در عذاب دادن  شديدتر و ماندگارتر است .» فرعون  انتظار دارد مردم براي  ايمان آوردن  و دينداري  از او اجازه  بگيرند. او نمي داند ايمان  همچون  محبت  و عشق  به  فرمان كسي  نيست  تا به  دستور بيايد و با امر برود. ايمان  و دين  و عشق  از دايره  ولايت  و سيطره  حكمرانان  بيرون  است . آنچه  به  زور مي آيد و مي رود ظواهر اعمال  است  نه  نيت  و ايمان  و باطن  و معنويت  .درباره  حضرت  موسي  آيه  ديگري  هم  هست  كه  در آن  دو احتمال  است  و هردو احتمال  با بحث  ما تناسب  دارد اني  عذت  بربي  و ربكم  ان  ترجمون  (دخان /۲۰) من  به  پروردگار خود و پروردگار شما پناه  مي برم  از اين كه  مرا متهم  (يا سنگسار) كنيد. احتمال  اول  كه  از سوي  بسياري  از مفسران  داده  شده اينست  كه  رجم  به  معناي  متهم ساختن  و دشنام دادن  است  كه  امروزه  از آن  به  ترور شخصيت  تعبير مي شود. انگ زدن ، رواج  شايعات  بي اساس ، بهتان  و تهمت  و افترا همواره  از سوي  فرمانروايان  مستبد عليه  مخالفان  خود بكار گرفته  مي شده  است . احتمال  دوم  رجم  به  معناي  سنگسارشدن  است ، همانند آنچه  نوح ، ابراهيم  و شعيب (ع) به  آن  تهديد شدند. انتخاب  سنگسار از ميان  انواع قتل  بخاطر اين  است  كه  از همه  انواع قتل  سخت تر است ، ابن  منظور در لسان العرب  رجم  را به  معناي  مطلق  قتل  نيز معنا كرده  است  .

 

قرآن  كريم  تهديد به  سنگسارشدن  و شكنجه  را به عنوان  نحوه  برخورد رايج  با پيامبران  ذكر كرده  است . قالوا انا تطيرنا بكم  لئن  لم  تنتهوا لنرجمنكم  و ليمسنكم  منا عذاب  اليم  (يس /۱۸) ]كفار[ گفتند : ما به  شما ]پيامبران [ فال  بد مي زنيم . اگر كوتاه  نيائيد حتما شما را سنگسار مي كنيم  و قطعا از ما شكنجه  دردناكي  به  شما خواهد رسيد . در مكالمه  اصحاب  كهف  با يكديگر پس  از برخاستن  از خواب  چندصدساله  درمي يابيم  كه  رجم  و سنگسارشدن  شيوه  رايج  طاغوت  آن  عصر  دقيانوس   با مخالفان  خود بوده  است : انهم  ان يظهروا عليكم  يرجموكم  او يعيدوكم  في  ملتهم  و لن  تفلحوا اذا ابدا (كهف /۲۰) «اگر ]اصحاب دقيانوس [ بر شما دست  يابند يا سنگسارتان  مي كنند يا شما را به  آئين  خود برمي گردانند و البته  در آن صورت  هرگز رستگار نخواهيد شد.» عبارت  «او يعيدوكم  في  ملتهم » حاكي  از اجبار در پذيرش  دين و عقيده  از سوي  حكام  جبار نسبت  به  مخالفانشان  است . و بي شك  چنين  بازگشت  توام  با اكراه  به  دين رسمي  شبيه  اقرارهاي  راديوتلويزيوني  رژيم هاي  پليسي  در عصر ماست  .از مجموعه  آيات  فوق الذكر به سادگي  و وضوح  اين  نتيجه  گرفته  مي شود كه  اسلام  و قرآن شيوه اي  كه  كفار و طواغيت  بر عليه  پيامبران  و اوليا الهي  پيش  گرفته  بودند نمي پذيرد و آن  شيوه  را به عنوان  شيوه اي  نامشروع و باطل  مردود اعلام  مي كند. اين  شيوه  مبتني  بر سركوب  مخالفان  به  شكل  تبعيد، سنگساركردن ، شكنجه كردن ، سوزانيدن ، به  صليب  و داركشيدن ، قطع  دست  و پا برخلاف  هم ، ترور شخصيت ، به  زندان  افكندن  بوده  است . اين  ديدگاه  كه  به  هيچ  وجه  آزادي هاي  سياسي  را برنمي تابد مطلوب  قرآن  نيست  .

 

در مقابل  در آيات  متعددي  قرآن  كريم  اكراه  و اجبار در دين داري  را مذمت  كرده ، پيامبر را مسلط و مسيطر و قيم  مردم  ندانسته ، بلكه  وظيفه  او را تنها ابلاغ پيام  دانسته  است  . اولا قرآن  كريم  دين  را اكراه پذير و قابل  اجبار نمي داند. و لو شا ربك  لامن  من  في الارض  كلهم  جميعا افانت  تكره  الناس  حتي  يكونوا مومنين  (يونس /۹۹) «اگر پروردگارت  مي خواست  همه  مردم زمين  جميعا ايمان  مي آوردند، پس  آيا تو مي خواهي  مردم  را مجبور كني  كه  ايمان  بياورند» آيه شريفه  براساس  استفهام  انكاري  اين  حقيقت  را مطرح  مي كند كه  اراده  خدا براين  تعلق  نگرفته  است  كه  همگان  مومن  باشند. خداوند دنيا را دار ابتلا و آزمايش  قرار داده  است . پيامبر(ص ) نيز حق  ندارد مردم  را مكره  و مجبور به  ايمان آوردن  بكند و چنين  نكرده  است . آنچه  را خدا نپسنديده  و مصلحت ندانسته ، احدي  حق  ندارد بر جامعه  تحميل  كند. دين  و ايماني  نزد خداوند ارزش  دارد كه  با اختيار و آزادي  انتخاب  شده  باشد و آنچه  با اكراه  و اجبار تحميل  شود هرچه  باشد نمي توان  آن  را دين  و ايمان  ناميد، ظواهري  است  كه  از سر ريا نيز قابل  اداست  و پشيزي  ارزش  ندارد. اگر در حوزه  امري  به اهميت  دين  و ايمان ، اكراه  و اجبار مردود است  چگونه  مي توان  پذيرفت  كه  دين  و ايمان  اجازه  اكراه  و اجبار را در حوزه  سياست  صادر كرده  باشد نه  اسلام  با اكراه  و اجبار سنخيت  دارد و نه  سياست  برخاسته  از اسلام  و مبتني  بر اسلام  با اكراه  و اجبار مسانخ  است . وقتي  مشيت  به دست  خداست  و او نيز ايمان  همه  مردم  را اراده  نفرموده  است ، بنابراين  اين گونه  نيست  كه  همه  مردم  با اختيار ايمان بياورند، لذا راهي  باقي  نمي ماند جز اين كه  بخواهي  مردم  را با اكراه  و اجبار مومن  و مسلمان  كني ، خداوند چنين  رويه اي  را بر پيامبرش  نپسنديد، نه  پيامبر قادر به  مومن كردن  همه  مردم  با اجبار است  و نه  خدا اين گونه  ايمان  را مي پذيرد .

 

اما قرآن  كريم  بالاترين  از اين  اصولا ايمان  را اكراه پذير نمي داند نه  اين كه  اكراه پذير باشد و خدا نپذيرد، اصولا آنچه  با اكراه  حاصل  شود ايمان  نيست . لا اكراه  في الدين  قد تبين الرشد من  الغي  (بقره  /۲۵۷  ) «در دين  اكراه  نيست ، راه  رشد از راه  گمراهي  آشكار شده  است .» مناسب  مي دانم  توضيحات علامه  طباطبايي  درباره  مفاد اين  آيه  را متذكر شوم : «در قول  خداوند لا اكراه  في الدين ، نفي  دين  اجباري  است . چرا كه  دين  سلسله اي  از معارف  علمي  و جامع  اين  دو بخش  اعتقادات  است ، اعتقاد و ايمان  از امور قلبي  است  كه  اكراه  و اجبار در آنها حاكم  نيست . اكراه  تنها در اعمال  ظاهري  و افعال  و حركات  بدن  مادي  موثر است ، اما اعتقاد قلبي  علل  و اسباب  قلبي  ديگر از سنخ  اعتقاد و ادراك  دارد . محال  است  كه  جهل  منتج  به  علم  شود، يا از مقدمات  غيرعلمي  تصديق  علمي  متولد شود، بنابراين  عبارت  «لااكراه  في الدين » از دو حال  خارج  نيست  يا خبري  است  يا انشايي ، اگر قضيه  اخباري  حاكي از حال  تكوين  باشد نتيجه  آن  حكم  ديني  به  نفي  اكراه  بر دين  و اعتقاد است ، و اگر حكم  انشايي تشريعي  باشد  آنچنان  كه  بخش  بعدي  آيه  «قد تبين الرشد من  الغي » شاهد آن  است   در اين  صورت نهي  از تحميل  در دين  و اعتقاد است ، اين  نهي  متكي  بر حقيقتي  تكويني  است ، همان گونه  اخيرا گذشت  كه  اكراه  تنها در مرحله  افعال  بدني  كارگر و موثر است  نه  اعتقادات  قلبي . خداوند اين  حكم  ]انشايي [ را با عبارت  قد تبين الرشد من  الغي  تبيين  كرده  است ، اين  عبارت  در مقام  تعليل  است ، آمر حكيم  و مربي  عاقل  در امور مهمي  كه  بواسطه  بساطت  فهم  مامور و ردائت  ذهن  محكوم  يا به  واسطه اسباب  و جهات  ديگر، راهي  براي  بيان  وجه  حق  در آنها نيست ، به  اكراه  و اجبار تكيه  مي كند. حاكم  در حكم  به  چنين  اموري  به  اكراه  يا امر به  تقليد متوسل  مي شود، اما در امور مهمي  كه  وجه  خير و شر در آنها تبيين  شده  است ، و وجه  جزائي  كه  به  فعل  و تركشان  ملحق  مي شود تقرير كرده  است ، حاجتي  به اكراه  نيست ، بلكه  انسان  مي بايد خود يكي  از دو طرف  فعل  و عاقبت  ثواب  و عقاب  را اختيار كند، از آنجا كه  حقائق  ديني  منكشف  و طريق  آن  با بيانات  الهي  و ايضاحات  سنت  نبوي  واضح  شده  است ، لذا مي توان  گفت  كه  دين  رشد است ، رشد در تبعيت  از دين  و غي  در ترك  و پشت كردن  به  آن  است ، بنابراين  موجبي  باقي  نمي ماند كه  كسي  كس  ديگر را بر دين  مجبور كند.» (الميزان ، ج  ۲، ص (۳۴۲-۳۴۳ سومين  آيه اي  كه  در بحث  اكراه  قابل  ذكر است  استدلال  حضرت  نوح (ع) است  پس  از اين كه قومش  او را تكذيب  كردند: قال  يا قوم  ارايتم  ان  كنت  علي  بينه من  ربي  و آتاني  رحمه من  عنده  فعميت  عليكم  انلزمكموها و انتم  لها كارهون  (هود/۲۸) «اي  قوم  من ، اگر من  بر نشانه اي  روشن  از پروردگارم  باشم  و از جانب  او به  من  رحمت  واصل  شده  باشد، اما اين  همه  بر شما پوشيده  مانده باشد، آيا مي پنداريد كه  شما را بر رويه  خودم  مجبور مي كنم  در حاليكه  شما آن  را نمي پسنديد» مراد از بينه ، معجزه اي  است  كه  بر ثبوت  رسالت  دلالت  مي كند، منظور از رحمت  اعطايي  كتاب  و علم است . نوح  نبي  (ع) بر نكته  بسيار مهمي  انگشت  گذاشته  است . او علي رغم  اين كه  در رسالت  الهيش  ذره اي  ترديد ندارد و براي  هدايت  قومش  معجزه  و كتاب  و علم  دارد و به  حقانيت  راهي  كه  در پيش دارد يقين  دارد، با اين  همه  با يك  واقعيت  تلخ  مواجه  است  «فعميت  عليكم » علم  و معرفت  نوح  بواسطه  جهل  و تنفر قوم  از حق  مخفي  مانده  است ، با اين كه  نوح  ذره اي  در انجام  وظيفه  كوتاهي  نكرده است ، آنان  را متذكر شده  و تعاليم  دين  را در بين  آنان  منتشر كرده  است ، اما آنان  عناد مي ورزند، استكبار مي كنند خداوند از زبان  نوح  مي پرسد: آيا بر ما واجب  است  كه  شما را بر پيمودن  راه  حق مجبور كنيم  استفهام  انكاري  است ، يعني  پيامبر الهي  حق  ندارد معاندين  را بر پذيرش  دين  مجبور كند، حجت  بر چنين  مردمي  تمام  شد، حقيقت  بر آنها واضح  شده ، با اين  همه  ايمان  نمي آورند. به فرموده  علامه  طباطبايي  «اين  آيه  از جلمه  آيات  نافي  اكراه  در دين  بر اين  دلالت  دارد كه  اين  حكم  از احكام  ديني  تشريع  شده  در اقوم  شرايع  الهي  يعني  شريعت  نوح (ع) است  و هنوز به  اعتبار خود باقي  است  و نسخ  نشده  است .» (الميزان ، ج  ۱۰، ص  ۲۰۷ ) استدلال  قوي  اين  آيه  به  دين  منحصر نمي ماند. اين  استدلال  عموميت  دارد و بدون  هيچ  ترديدي حوزه  سياست  و فرهنگ  را نيز دربرمي گيرد. اگر حاكميت  طريقه  و برنامه  و سياستي  را حق  مي داند و بر حقانيت  راه  و روش  خود نيز دليل  دارد، اما شهروندان  جامعه  به  هر دليلي  راه  و روش  حق  حاكميت  را نمي پذيرند، و زير بار حق  نمي روند، مطابق  نص  اين  آيه  حاكميت  حق  ندارد راه  و رويه  حق  خود را بر مردمي  كه  آن  را نمي پذيرند تحميل  كند. به  عبارت  ديگر بدون  رضايت  مردم  حق  نداريم  امري  را هرچند درست  و حق  به  آنها تحميل  كنيم . بياد داشته  باشيم  در جوامع  بشري  و در غيبت  حضرات معصومين (ع) نه  سياستها و رويه هاي  حكمرانان  از معجزه  و كتاب  نوح  بر حق تر است ، و نه  هركسي كه  با روش  و منش  حكام  مخالفت  مي كند لزوما از سر عناد و استكبار مخالفت  كرده  است ، چه بسا در اين  مخالفت  با سياستهاي  رسمي  محق  باشد، با اين  همه  اين  قاعده  جاودان  قرآن  به  ما مي آموزد :

 

«انلزمكموها و انتم  لها كارهون » آيا مي پنداريد ما حق  داريم  شما را بر طريقه  خودمان  الزام  كنيم ، در حاليكه  شما از طريقه  ما كراهت  داريد. اگر پيامبران  بر اجبار و تحميل  در دين  مجاز نيستند، بطريق اولي  عالم  وعامي ، فقيه  و غيرفقيه  مجاز نيستند نظر و سليقه  و عقيده  خود را به  ديگران  تحميل  كنند . خلاصه  با زور نمي توان  كسي  را به  بهشت  برد، اگر نمي فهمند و نمي خواهند، به  جهنم  بگذاريد آزادانه  به  جهنم  بروند، اسلام  اجازه  نداده  مردم  را با زنجير به  بهشت  ببريم . اين  يعني  آزادي ، آزادي فرهنگي  و سياسي  .البته  دين  و سياست  اگرچه  در عدم  جواز اكراه  و اجبار مشتركند، در ملاك  عدم  جواز اكراه متفاوتند، دين  از امور قلبي  است  و همانند ديگر امور قلبي  اكراه  برنمي دارد، اكراه ناپذير است ، اما سياست  از اموري  است  كه  ملك  عمومي  مردم  است ، و جواز ورود در آن  رضايت  عامه  است  اگر جامعه اي  خط مشي  سياسي  خاصي  را نمي پذيرد، هيئت  حاكمه  مجاز نيست ، آن  خط مشي  خاص  را بر آنها تحميل  كند، بدون  اين كه  رضايت  آنها را تحصيل  كند. لذا هر دو حوزه  اكراه  و اجبار و تحميل  ممنوع است  هرچند با دو ملاك . اسلام  نه تنها تحميل  دين  و اكراه  و اجبار را تجويز نكرده  بلكه صريحا به  پيامبر تذكر مي دهد كه  تو صاحب  سلطه  و سيطره  بر مردم  نيستي ، تو وكيل  مردم  نيستي ، وظيفه  تو فقط ابلاغ پيام  است . فذكر انما انت  مذكر لست  عليهم  بمصيطر (غاشيه ۲۱ / ۲۲) «پس يادآوري  كن  تو تنها يادآورنده اي ، تو بر ايشان  سيطره  نداري » و لو شاالله ما اشركوا و ما جعلناك  عليهم  حفيظا و ما انت  عليهم  بوكيل  (انعام /۱۰۷) و اگر خداوند مي خواست  مردم  مشرك  نمي شدند ما ترا نگهبان  مردم  نكرده ايم ، تو وكيل  مردم  نيستي . از اين  آيات  اين  استفاده  را مي توان  كرد كه  در حكومت  ديني  حداقل  در حوزه  امور ديني  و از زاويه  دين  نمي توان  مردم  را به  اكراه  و اجبار به  چيزي واداشت  .

 

ششم : يكي  از تعاليم  اجتماعي  قرآن  كريم  امر به  معروف  و نهي  از منكر است . «ولتكن  منكم  امه يدعون  الي الخير و يامرون  بالمعروف  و ينهون  عن المنكر و اولئك  هم المفلحون .» (آل  عمران /۱۰ ۴) «مي بايد از شما امتي  باشند كه  به  خير دعوت  كنند، به  معروف  امر كنند، از منكر نهي  كنند، اينان رستگارانند.» والمومنون  والمومنات  بعضهم  اوليا بعض  يامرون  بالمعروف  و ينهون  عن المنكر ( توبه /۷۱) «مردان  و زنان  مومن  بعضي  اوليا بعضي  ديگرند، به  معروف  امر مي كنند و از منكر نهي  مي نمايند». عمل  به  امر به  معروف  و نهي  از منكر ضامن  سلامت  جامعه  ديني  است  و ترك  آن  عامل انحراف  جامعه  از حق  و دين  و باعث  سيطره  اشرار و نابكاران  خواهد شد.

 

در وصيت  اميرالمومنين (ع) آمده  است : «لا تتركوا الامر بالمعروف  والنهي  عن  المنكر فيولي  عليكم  شراركم  ثم تدعون  فلايستجاب  لكم » (نهج البلاغه ، نامه  ۴۷) «امر به  معروف  و نهي  از منكر را ترك  نكنيد، والا بدكارانتان  بر شما مسلط مي شوند، سپس  دعا مي كنيد اما مستجاب  نمي شود.» اين  فريضه  ديني اختصاص  به  انحرافات  جزئي  و مورد مشخصي  ندارد، اگر حكومت  نيز مرتكب  منكر شد و از مسير حق  منحرف  شد و به  عبارت  ديگر نامشروع شد، مشمول  اين  فريضه  مي شود.

 

اما انجام  اين  فريضه  در بعد اجتماعي  آن  نيازمند آزادي  سياسي  است . مردم  مي بايد آزاد باشند كه  اگر خطايي  در حكومت تشخيص  دادند آن  را تذكر دهند، اگر معروفي  زير پا گذاشته  شد، امر به  معروف  كنند و اگر حكومت مرتكب  منكري  شد، او را نهي  از منكر كنند. امر به  معروف  و نهي  از منكر با انتقاد حوزه  مشترك  دارد .

 

 

اگر در جامعه اي  افراد از تبعات  امر به  معروف  و نهي  از منكر نسبت  به  حكومت  واهمه  داشته  باشند اين  فريضه  انجام  نخواهد گرفت . واضح  است  كه  با سلب  آزادي  از جامعه  عمل  به  اين  فريضه  دشوار و دشوارتر مي شود، اما هرگز به طور كلي  ساقط نمي شود. اما با بالارفتن  هزينه  آن ، عاملين  آن  تقليل  مي يابد. امر به  معروف  و نهي  از منكر در حوزه  اجتماعي  و سياسي  باعث  آزادي  است  و براي  رسيدن به  آزادي  نيز بايد از اين  فريضه  در چهارچوب  ضوابط شرعي  استفاده  كرد . مباني  آزادي هاي  سياسي  در سنت هفتم :  نصيحت  به  ائمه  مسلمين . از جمله  اموري  كه  بر ضرورت  آزادي هاي  سياسي  در انديشه اسلامي  دلالت  مي كند، فريضه  نصيحت  به  ائمه  مسلمين  است . نصيحت  يعني  خيرخواهي . خيرخواه

 

انسان كسي  است  كه  اگر ديد او درست  مي رود او را تاييد كند و اگر بر خطا مي رود، خطا را به  او تذكر دهد تا راه  خود را اصلاح  كند. مترادف  نصيحت  در ادبيات  سياسي  معاصر واژه  «انتقاد» است . انتقاد لزوما مخالف سرايي  نيست ، بلكه  انتقاد عبارت  است  از محك زدن ، سره  را از ناسره  جداكردن  و مشخص كردن  نقاط ضعف  و قوت  يك  نظريه  يا تفكر يا رويه . خيرخواهي  اقتضا مي كند اگر در راه فردي  چاه  باشد او را از وجود چاه  باخبر كنيم  و از سقوطش  در چاه  برحذر بداريم  ولو او را ناخوش  آيد، اگر از عازم  قعر چاه  تعريف  كرديم ، اين  ديگر نصيحت  و خيرخواهي  نيست . به  لحاظ ديني نصيحت  و خيرخواهي  نسبت  به  همه  آحاد جامعه  لازم  است ، اما بالاترين  نصيحت ها متعلق  به  رفيع ترين  مقامات  است . به  عبارت  ديگر نصيحت  از جمله  حقوق  برادران  ديني  نسبت  به  يكديگر است . اما نصيحت  به  ائمه  مسلمين  از جمله  حقوق  دولت  بر ملت  است . از اين  حق  به  فريضه تعبيرشده ، يعني  شرعا همچنانكه  نماز صبح  واجب  است ، نصيحت  به  ائمه  مسلمين  نيز واجب  است  .

 

اسلام  نه تنها به  كوچكترين  شهروندان  جامعه  اجازه  داده  است  كه  از ارباب  قدرت  انتقاد كنند بلكه  اين  مهم  را به عنوان  يك  وظيفه  ديني  واجب  شمرده  است . اين  فريضه  در روايات  متعددي  مطرح  شده است ، تا آنجا كه  مي توان  مضمون  اين  روايات  در حد تواتر يا حداقل  استفاضه  دانست .

 

ثقه الاسلام كليني باب مبسوطي  به  اين مهم در بحث ايمان و كفر كتاب پرارج  كافي اختصاص  داده  است . يكي  از قوي ترين  اين  روايات  روايتي  است  كه  حداقل  با هفت  سند مختلف  از امام  صادق (ع) از پيامبر(ص ) روايت  شده  كه  ايشان  در آخرين  سال  عمر شريفشان  در خطبه اي  عمومي  در مسجد خيف  فرمودند : ثلاث  لا يغل  عليهن  قلب  امري  اخلاص  العمل  &، والنصيحه لائمه  المسلمين  واللزوم  لجماعتهم  (كافي ، ج  ۱، ص  ۴۰۳، كتاب  الحجه، باب  ما امر النبي (ص ) بالنصيحه لائمهالمسلمين ، حديث  ۱ ) «قلب  مسلمان  در سه  چيز خيانت  نمي كند: اخلاص  عمل  براي  خدا، نصيحت  به  رهبر مسلمانان ، همراهي  با جماعت  ايشان  .»

 

نسبت  به  خدا: اخلاص ، نسبت  به  مردم : وحدت ، نسبت  به  دولت  و حكومت : نصيحت . اگر در جامعه اي  اين  سه  اصل  رعايت  شود آن  جامعه  اسلامي  و پيامبرپسند است  . اميرالمومنين (ع) نصيحت  را از جمله  حقوق متقابل دولت و ملت برشمرده است: ايهاالناس ان لي عليكم  حقا و لكم  علي  حق ، فاما حقكم  علي  فالنصيحه لكم … و اما حقي عليكم  فالوفا بالبيعه، والنصيحه في المشهد و المغيب ….» (نهج البلاغه ، آخر خطبه  ۳۴) «اي  مردم ، من  بر شما حقي  دارم  و شما نيز بر من  حقي  داريد، اما حق  شما بر من  نصيحت  به  شماست … و اما حق  من  بر شما وفا به  بيعت و نصيحت  در پنهان  و آشكار است …» در اين كه  دولت  مي بايد خيرخواه  و ناصح  و منتقد ملت  باشد ترديدي  نيست ، اما امام  علي  ملت  را هم  ناصح  و خيرخواه  دولت  معرفي  مي كند، مردم  موظفند چه  محرمانه  و مخفي  و چه  آشكار و علني  شخص  اول  حكومت  را نصيحت  كنند، از او انتقاد كنند، و آنچه  خير و مصلحت  مي دانند با او در ميان  بگذارند.

 

اما نصيحت  به  رهبري  را مقيد به  مغيب  و خصوصي  و محرمانه  و پنهاني  نمي كند، و انتقاد آشكار را از ولي  امر مسلمين  مساوي  تضعيف  وي  نمي شمارد .

 

خليفه  دوم  در آغاز حكومتش  به  منبر مي رود و به  مردم  اعلام  مي كند كه  اي  مردم  اگر اشتباه  كردم ، به  من  تذكر دهيد تا خود را اصلاح  كنم . باديه نشيني  تازه  مسلمان  برمي خيزد و مي گويد: اي  خليفه ، اگر از راه  راست  منحرف  شدي ، با همين  شمشير آخته  راستت  مي كنيم . ميزان  آزادي  سياسي  در صدر اسلام  در اين  حد بود، بي شك  در عصر ما عمل  به  وظيفه  نصيحت  به  حاكميت  در قالب  نمايندگي مجلس ، تشكل  در احزاب  و انجمنها و شوراها، راه پيمايي ها و تظاهرات  قانوني ، و مهمتر از همه مطبوعات  و هنر ابراز مي شود . لازمه  عمل  به  فريضه  نصيحت  به  ائمه  مسلمين ، آزادي  سياسي  است . اگر در جامعه اي  آزادي  نباشد و به ويژه  آزادي  بعد از بيان  نباشد و كسي  جرات  انتقاد از عملكرد دولت  و رهبر نكند، آنكه بيش  از همه  آسيب  خواهد ديد خود حاكميت  است ، جامعه اي  كه  خود را از نعمت  انتقاد مردم  از حكومت  محروم  كرده  باشد، پرورشگاه  رياكاران ، متملقان  و چاپلوسان  خواهد بود. ظاهرسازان هرگز اجازه  نخواهند داد آنچه  خير و صلاح  واقعي  جامعه  است  محقق  شود .

 

 

هشتم : سيره  نبوي  مبتني  بر مشورت  است . خداوند پيامبرش  را به  مشورت  امر كرده  است  و شاورهم  في الامر، با مردم  در امور مشورت  كن . و از جمله  صفات  مومنان  مشورت  شمرده  است : و امرهم  شوري  بينهم ، كار مومنان  با مشورت  با يكديگر است .

 

آنچه  مسلمانان  از پيامبر مي شنيدند، ابتدا از او مي پرسيدند: آيا آنچه  مي گويي  حكم  خداست  يا نظر خودت  است  اگر مي فرمود حكم  خدا و آيه  قرآن  است ، مومنان  مي گفتند سمعا و طاعه، حكم  خدا را بر سر مي گذاشتند و بحثي  نبود، اما اگر مي فرمود: نظر خودم  است ، در آن  صورت  مومنان  و صحابه  با پيامبر بحث  مي كردند، نظر خود را مي گفتند، نظر پيامبر را نقد مي كردند، در پايان  چه  بسا پيامبر نظر آنان  را مي پذيرفت  و از نظر ابتدايي  خود عدول  مي كرد. پيامبر نمي فرمود چون  من  معصوم  هستم ، يا چون  من  با عالم  غيب ارتباط دارم ، يا چون  منصوب  خداوند هستم ، يا چون  ولي  امر و رهبر و زمامدار شما هستم ، پس حرف  حرف  من  است ، و سخن  كوتاه . عصمت  در تلقي  و ابلاغ وحي  است ، پيامبري  كه  در قضاوت مي بايد به  بينه  و قسم  متنازعين  استناد كند، واضح  است  كه  در حوزه  سياست  نيز مي بايد به  اطلاعات  و داده هاي  انسان هاي  عادي  اتكا كند لذا باب  خطاي  جايز بشري  مفتوح  مي شود. نصب  از جانب خداوند هرگز باعث  نشد پيامبر خود را از آرا مردم  و به ويژه  مصلحان  و ناصحان  بي نياز ببيند .

 

 

زمامداري  پيامبر و شخص  اول  جهان  اسلام  باعث  نشد بين  او و مردم  فاصله  و حاجب  باشد. سراغ نداريم ، اگر كسي  نظر مخالف  پيامبر ابراز كرده  باشد، برايش  مشكلي  ايجاد شده  باشد. خلق  حسن نبوي  باعث  شده  بود، زماني  كه  پيامبر پس  از استماع آرا مختلف  اصحاب  تصميمي  اتخاذ مي كرد، همه  مومنان  گردن  مي نهادند. پيامبر در جنگ  احد در مورد موضع  جنگ  نظر ياران  را بر نظر خود مقدم  كرد. در جنگ  خندق  به  پيشنهاد سلمان  فارسي  عمل  كرد. پيامبر با مشورت  با يارانش  با شور با مردم  به  آنان  شخصيت  مي داد، آنان  را در تصميم سازي ها و تصميم گيري ها دخالت  مي داد. اينها تمرين  سياست  است  و پيامبر معلمي  دلسوز در همه  صحنه ها بود .

 

لازمه  لاينكف  رجوع به  راي  مردم  و مشورت  با آنان ، آزادي  است . اگر مردم  آزاد نباشند تا بدون  ترس  و واهمه  مافي الضمير خود را با حكمرانان  در ميان  بگذارند، مشورت  معني  پيدا نمي كند . مشورت  با مردم  ارزش دادن  به  مردم  است . اعتماد كردن  به  مردم  است ، اعتماد امري  متقابل  است ، حكومتي  كه  به  مردم  خود بي اعتماد است ، اطمينان  داشته  باشد مردم  نيز به  آن  حكومت  بي اعتماد خواهند بود. حكومت  بر شهروندان  رشيد و باشخصيت  افتخار است  والا قيمومت  و ولايت  بر محجورين  و جهال  و بي خردان  و مشتي  نادان  و بي اطلاع و افراد غير قابل  اعتماد چه  فخري  دارد هنر پيامبر اين  بود كه  از عقب افتاده ترين  انسان هاي  عصر خود نسلي  مطلع ، مومن ، بصير و فداكار تربيت  كرد، و اين  نبود جز با شيوه  آزادمنشانه  وي  در مواجه  با مردم . پيامبر تا آنجا كه  مخالفتي  با احكام  الهي  پيش  نمي آمد، به  راي  مردم  عمل  مي كرد و مردم  در عصر وي  در اين  قلمرو  يعني  قلمرو مباحات  شرعي   كاملا آزاد بودند .

 

مشورت  با مردم  امروز نهادينه  شده  است . نهادهايي  همانند شوراهاي  محلي  يا مجلس  شورا و هكذا گردش  آزاد اطلاعات  در وسايل  ارتباط جمعي  از جلوه هاي  مشورت  در عصر ماست . مي توان در صورت  و ظاهر مجلس  و پارلمان  داشت ، اما در عمل  و واقع  با شورا و آزادي  در ستيز بود و آنچه  مهم  است  واقع  و عمل  است  نه  شعار و ظاهر. پيامبر اسلام  پيامبر رحمت  بود، رحمت  للعالمين ، او حتي  مخالفانش  را شرمنده  الطاف  خود كرد. كدام  رهبر انقلابي  را سراغ داريد كه  خانه  مخالفش ابوسفيان   را مامن  اعلام  كند در باره  روش  و منش  نبوي  سخن  بسيار است ، اما قدر مسلم  اين  است  كه  پيامبر هرگز استبداد نورزيد و آزادي هاي  سياسي  را در كنار احكام  و حدود الهي  پاس  داشت .

 

نهم : سيره  علوي  سند ارزشمند آزادي هاي  سياسي  در اسلام  شيعي  است . آزادي  در حكومت  امام  علي (ع) موضوع بحث  مستقلي  است ، در اين  مجال  تنها به  چند نمونه  اشاره  مي كنم  و اميد آن دارم  كه  در فرصتي  ديگر توفيق  بيان  همه  ابعاد آزادي  در سيره  علوي  را داشته  باشم  .

 

يك : آزادي  در بيعت . علي  را توده  مردم  آزادانه  انتخاب  كردند. با آزادي  و اختيار كامل ، اكثريت  اصحاب  و مردم  با وي  بيعت  كردند، علي  كسي  را به  بيعت  مجبور نكرد و آنان  را كه  با او بيعت  نكرده بودند در كمال  آزادي  و بدون  هيچ  محدوديتي  از جانب  امام (ع) در حكومت  وي  زندگي  كردند. يعني

 

اولا آزادي  در انتخاب  اوليه  حاكم ، ثانيا آزادي  در بيعت  با وي ، ثالثا آزادي  مخالفاني  كه  با وي  بيعت  نكردند. امام  علي (ع) خود قبل  از همه  كس  بر آزادي  بيعت  بر خود آگاه  است  و بر آن  تكيه  مي كند: و بايعني  الناس  غير مستكرهين  و لا مجبرين  بل  طائعين  مخيرين  (نهج البلاغه ، نامه  اول ) «مردم  بدون اكراه  و اجبار  و از سر ميل  و اختيار با من  بيعت  كردند.» با اين كه  كبار اصحاب  رسول الله(ص )، بدريون  و شركت كنندگان  در بيعت  عقبه  همگي  با علي (ع) بيعت  كردند [۲]، اما معدودي  نيز با علي (ع) بيعت نكردند، و تاريخ  نام  آنها را به  دقت  ثبت  كرده  است . آنان  كه  حاضر نشدند با علي (ع) بيعت  كنند عبارتند از: سعدبن  ابي وقاص ، عبدالله بن  عمر، اسامه بن  زيد، حسان  بن  ثابت ، مغيره بن  شعبه، زيدبن  ثابت ، كعب  بن  مالك ، نعمان  بن  بشير، رامغ  بن  خديج ، قدامه بن  مظعون  و عبدالله  بن  سلام . [۳]

 

امام (ع) با اين  يازده  نفر چه  كرد واضح  بود كه  اينان  با امام  مفترض الطاعه بيعت  نكرده اند، اما علي (ع ) چون  از امتناعشان  از بيعت  و مخالفتشان  با حكومت  آگاه  شد، با آنان  برخورد نكرد و آنها را تحت  فشار قرار نداد و احدي  را به  بيعت  خود مجبور نكرد. [۴] نه  به  آنان  كه  با او بيعت  كرده  بودند، امتياز داد، نه  نسبت  به  آنان  كه  از بيعت  او سرباز زده  بودند تضييق  و قطع  حقوق  از بيت المال  مقرر كرد. مردم  در زمان  امام  علي  در بيعت  با حكومت  آزاد بودند. چون  مالك  اشتر از امام  خواست  تا مخالفاني  كه  از بيعت  او سرباز زدند، تحت  فشار قرار دهد تا بيعت  كنند، علي (ع) با هرگونه  فشار و محدوديتي  براي آنها مخالفت  كرد و آنان  را آزاد گذاشت  و به  آنان  فرمود: بر شما باكي  نيست . و شخصا امنيت  و آزادي آنان  را تضمين  نمود. [۵]

 

در واقعه اي  ديگر چون  امام  قصد عراق  كرد و مردم  را به  تجهيز براي  جنگ  دعوت  نمود، سعدبن  ابي وقاص ، عبدالله  بن  عمر، محمدبن  مسلمه و اسامه بن  زيد بهانه  آوردند و مخالفت  ورزيدند . مالك  اشتر نزد امام (ع) آمد و استدلال  كرد كه  «چون  بيعت  با علي (ع) بيعت  همگاني  بوده  است  و هركس  با آن  مخالفت  كند در خور سرزنش  و عيب جويي  است ، پس  اينان  را كه  قصد مخالفت  با بيعت  همگاني  دارند نخست  با زبان  به  بيعت  دعوتشان  كن  و اگر نپذيرفتند به  زندان  روانه شان  كن  تا ادب  شوند» امام  در پاسخ  اشتر مي فرمايد: «بل  ادعهم  و رايهم  الذي  هم  عليه » [۶] من  آنان  را با نظري  كه برآنند رها مي گذارم . كاري  به  كارشان  ندارم ، به  زندانشان  نمي افكنم .

 

بحث  از معصيت  و گناه  اين  افراد مسئله اي  است  و بحث  از آزادي  مخالفتشان  مسئله  ديگري  است . در حكومت  علوي  مي توان بيعت  نكرد، دعوت  به  جهاد از سوي  امام  مفترض الطاعه را نپذيرفت  و با اين  همه  به  زندان  نيفتاد، به  اعدام  و شكنجه  محكوم  نشد و آزاد باقي  ماند . دو: احترام  به  آرا عمومي . مرحوم  نائيني  كه  از بزرگترين  متفكران  انديشه  سياسي  شيعه  است  در كتاب  پرارج  تنبيه الامه و تنزيه المله كه  پايه  تئوريك  مشروطيت  به  لحاظ ديني  و فقهي  است  ادله اي  براي  رجوع به  راي  اكثريت  ذكر كرده  است : يكي  عمل  رسول  اكرم (ص ) به  راي  اكثريت  اصحاب  در غزوه  احد و غزوه  احزاب ، ديگري  «همچنين  موافقت  حضرت  سيد اوصيا عليه  و آله  افضل الصلوه والسلام  در قضيه  ميشومه  تحكيم  با آرا سو اكثر، كه  فريب  رفع  مصاحف  شاميان  را خورده  بر آن متفق  شدند، و فرمايش  حضرت  كه  فرمود نصب  حكمين  ضلالت  نبود، بلكه  سو راي  بود، چون  اكثر بر آن  متفق  شدند موافقت  كردم » [۷] در جنگ  صفين  پس  از اين كه  معاويه  به  نيرنگ  عمروعاص  قرآنها را بر سر نيزه  كرد و جمع  كثيري  از سپاهيان  علي (ع) فريب  خوردند و خواستار پايان  جنگ  شدند، قرار شد جنگ  با حكميت  خاتمه  يابد. نماينده اي  از سوي  لشكر امام  و نماينده اي  از سوي  لشكر شام  .

 

امام  علي رغم  اين كه  صلاح  را در ادامه  جنگ  مي دانست ، اما چون  اكثريت  اصحابش  مايل  به  آن  بودند، آن  را پذيرفت ، هرچند حكمي  كه  امام   معرفي  كرد از سوي  اصحاب  پذيرفته  نشد و ابوموسي  اشعري  از سوي  سپاه  كوفه  به  ديدار عمروعاص  رفت  كه  به  سادگي  قافيه  را به  آن  نيرنگباز باخت . مرحوم نائيني  به عنوان  يكي  از فقهاي  بزرگ  معاصر از اين  سيره  علوي  اعتبار راي  اكثريت   در حوزه مباحات  شرعي   را استفاده  كرده . اين  يكي  از ادله  آزادبودن  مردم  در زمان  علي (ع) حتي  در شرائط جنگي  است  .سه : يكي  از اسناد پرافتخار آزادي  در كلمات  امام  علي (ع) خطبه اي  است  كه  امام در صحنه  جنگ  صفين  ايراد كرده اند. [۸] اين  خطبه  آكنده  از قواعد و اصول  و پايه هايي  است  كه  توجه  به  آنها به  تبيين ابعاد مختلف  انديشه  سياسي  اسلامي  كمك  فراواني  مي كند . «فقد جعل الله سبحانه  لي  عليكم  حقا بولايه امركم ، و لكم  علي  من  الحق  مثل  الذي  لي   عليكم والحق  اوسع  الاشيا في التواصف ، و اضيقها في التناصف ، لا يجري  الا جري  عليه  و لايجري  عليه  الا جري  له ، و لو كان  لاحد ان  يجري  له  و لايجري  عليه  لكان  ذلك  خالصا & سبحانه  دون  خلقه » «خداوند سبحان  با حاكميت  من  بر شما براي  من  حقي  بر شما قرار داده  است ، همانگونه  كه  مرا بر شما حقي  است ، شما را نيز بر من  حقي  است . حق  فراخترين  اشيا در توصيف  و تنگ ترين  اشيا در وقت  عمل  و انصاف . كسي  بر ديگري  حقي  ندارد مگر اين كه  آن  ديگري  را هم  بر او حقي  است ، و آن ديگري  را حقي  بر او نيست  مگر اين كه  او را هم  حقي  است ، و اگر كسي  را بر ديگري  حقي  باشد كه  ديگري  را بر او حقي  نباشد، چنين  حقي  مختص  به  خداوند سبحان  است ، و خلائق  را چنين  حقي نيست  .

 

به  فرموده  اميرالمومنين (ع) در حوزه  بشري  تمامي  حقوق  دوطرفه  است ، يعني  مطلق  حقوق  انساني  دوطرفه  است ، و حق  يك طرفه  منحصر به  خداوند است  اگر كسي  بر ديگر حقي  دارد، آن  ديگر نيز بر اين  كس  ذي حق  است ، كسي  كه  مي پندارد بر همگان  حق  دارد و احدي  بر او حقي  ندارد، اين خدايي كردن  است . دعوي  خدايي  است  .«ثم  جعل  سبحانه  من  حقوقه  حقوقا افترضها لبعض الناس  علي  بعض ، فجعلها تتكافا في وجوهها و يوجب  بعضها بعضا و لايستوجب  بعضها الا ببعض  و اعظم  ماافترض  سبحانه  من  تلك الحقوق  حق الوالي  علي الرعيه و حق الرعيه علي الوالي  فريضه فرضها الله سبحانه  لكل  علي  كل  . فجعلها نظاما لا لفتهم  و عزا لدينهم ، فليست  تصلح  الرعيه الا بصلاح  الولاه و لا تصلح  الولاه الا باستقامه الرعيه» «خداوند سبحان  از جمله  حقوق  خود براي  بعضي  مردم  بر بعضي  ديگر حقوقي  را واجب  كرده ، و اين  حقوق  را در حالات  مختلف  برابر گردانيده ، و بعضي  آنها را در مقابل  بعض  ديگر واجب  كرده ، و برخي  از اين  حقوق  جز به  ازا برخي  ديگر تحقق  نمي يابد، بزرگترين  حقوق  واجب  شده  از سوي  خداوند سبحان  حق  والي  بر مردم  و حق  مردم  بر والي  است ، فريضه اي  كه  خداوند بر هريك  از والي  و رعيت  واجب  كرده  است  و آن  را سبب  الفت  والي  و مردم  به  يكديگر و عزت  دينشان قرار داده  است ، حال  مردم  جز با نيكوشدن  حكمرانان  نيكو نمي شود و حكمرانان  نيز جز با استقامت مردم  ]بر اجراي  حقوق  متقابل [ نيكو نخواهند شد .» از ديدگاه  امام  علي (ع) اولا حقوق  متقابل  اجتماعي  ريشه  ديني  و الهي  دارد. ثانيا: كليه  حقوق

 

بشري  متكافي  است ، هر حقي  كفو و عديل  حق  مقابل  آن  است .

 

ثالثا: كسي  كه  حق  ديگران  بر خود را محترم  نمي شمارد انتظار نداشته  باشد تا ديگران  حق  او را رعايت  كنند، وجوب  عمل  به  هر حقي  متوقف  بر عمل  طرف  مقابل  است ، به عنوان  مثال  حق  نفقه  زن  متوقف  بر ايفاي  حق  زناشويي  مرد است  و بالعكس . بر زن  ناشزه  نفقه  تعلق  نمي گيرد و مردي  كه  نفقه  زوجه اش  را نمي پردازد از همسرش  نبايد انتظار تمكين  داشته  باشد.

 

 

رابعا: حقوق  متقابل  دولت  و ملت  مهمترين  حقوق  بشري است . خامسا عزت  دين  و همدلي  دولت  و ملت ، و صلاح  ملك  و ميهن  در گرو رعايت  اين  حقوق  از هردوسوست . راز بقاي  يك  نظام  در رعايت  آن  نظام  به  حقوق  مردم  است . زيرپا گذاشتن  اين  حقوق  از هردوسو جامعه  را به  تباهي  و احكام  را به  تعطيل  مي كشاند. در جامعه اي  كه  حقوق  دولت  و ملت رعايت  نشود، نيكان  ذليل  و اشرار عزيز مي شوند «فهنالك  تذل  الابرار و تعز الاشرار» .

 

راهكاري  كه  امام  علي  براي  عدم  تحقق  سقوط جامعه   ذلت  ابرار و عزت  اشرار  پيشنهاد مي كنند، يعني  راه حل  علوي  براي  ارتقا معنوي  و به  زبان  امروزي  براي  توسعه  سياسي : «فعليكم  بالتناصح  في  ذلك  و حسن  التعاون  عليه … و لكن  من  وجوب  حقوق الله علي  العباد النصيحه بمبلغ جهدهم ، والتعاون  علي  اقامه الحق  بينهم  و ليس  امرو و ان  عظمت  في الحق  منزلته  و تقدمت  في الدين  فضيلته  بفوق  ان  يعان  علي  ما حمله الله من  حقه  و لا امرو و ان  صغرته  النفوس  واقتحمته  العيون  بدون ان  يعين  علي  ذلك  او يعان  عليه .» «پس  در اداي  آن  حق  بر شما باد اندرزدادن  و كمك  به  يكديگر… اما از جمله  حقوق  واجب  خدا بر بندگان  نصيحت  به  اندازه  توان  و تعاون  بر اجراي  حق  بينشان ، هيچكس  بي نياز نيست  از ياري شدن  در آنچه  خداوند بر او واجب  كرده  است ، هرچند منزلت  او در حق  رفيع  و در امر دين  از متقدمين  باشد. و هيچكس  پائين تر از اين كه  ديگري  را براي  اداي  حق  ياري  كند يا او را ياري  نمايند، نيست ، هرچند مردم  او را خرد شمارند و در ديده ها كوچك  آيد .» راه حل  علوي  براي  تحقق  يك  جامعه  سعادتمند و پويا اين  است :

 

اولا تناصح  در اداي  حق  متقابل  دولت  و ملت . تناصح  نصيحت  طرفيني  است . نصيحت  دولت  به  ملت  و نصيحت  ملت  به  دولت ، نصيحت  تا آنجا كه  ميسر است ، و اشاره  كرديم  كه  نصيحت  خيرخواهي  و نقد و ارزيابي  و شفقت است  و معادل  انتقاد مسئولانه  در فرهنگ  سياسي  معاصر ماست . ثانيا لازمه  اين  تناصح  تعاون  است ، ياري  متقابل  دولت  و ملت  به  يكديگر. تعاون  بر اقامه  حق ، محور حق  است  و والي  و مردم  هردو بياري  هم ، حق  را بپا مي دارند.

 

 

ثالثا: هيچكس  نمي تواند ادعا كند از اين  تناصح  و تعاون  بي نياز است  .هر حاكمي  هرچقدر بلندپايه  و عالي مقام  و عالم  و عادل  و متقي  محتاج  تذكر و نصيحت  و انتقاد مردم  است . تقدم  در دين  و بلندپايگي  اجتماعي  ملاك  بي نيازي  از نصيحت  و انتقاد نيست .

 

رابعا: براي  اقامه حق  همه  آحاد جامعه  به درد مي خورند، به  همه  آنها نياز است ، هيچكس  را نمي شناسيم  كه  در حركت جامعه  بسوي  حق  نتواند دخيل  باشد، رونق  ملك  و نظام  به  ياري  همگان  است  و در اين  راه  احدي  را خرد و بي مقدار ندانيد. بزرگي  يا كوچكي  افراد نافي  حقوق  شرعي  والي  و مردم  نمي تواند باشد . در اين  هنگام  فردي  از ميان  جمعيت  برمي خيزد و زبان  به  مدح  و ثناي  علي  مي گشايد و در كلامي  طولاني  او را مي ستايد و مراتب  فرمانبرداري  خود را به  گوش  خليفه  مي رساند. يا علي  تو چه  خوبي ، بهتريني ، چه  فرمايشات  حكيمانه اي ، چه  رهنمودهاي  داهيانه اي ، چه  بيانات  پيامبرگونه اي . اين  تفضل  الهي  است  كه  تحت  خلافت  شما هستيم . از فرمايشات  شما بوي  پيامبر به  مشاممان  مي رسد . شما با اين  مداحي ها مانوس  هستيد. اما امام  علي (ع) در پاسخ  اين  ثناگو آب  پاكي  بر دستش  مي ريزد و به  نكاتي  اشاره  مي كند كه  مي بايد نصب العين  همه  فرمانروايان  و رهبران  در طول  تاريخ  قرار گيرد و آنان  كه  به  حب  علي  مفتخرند مي بايد به  اين  سنت  حسنه  اقتدا كنند. علي (ع) به طور ريشه اي  با مداحانه  و ثناگويان  برخورد مي كند و تمايل  رهبران  به  ستوده شدن  را بشدت  مذمت  مي كند : «و ان  من  اسخف  حالات  الولاه عند صالح  الناس  ان  يظن  بهم  حب  الفخر و يوضع  امرهم  علي  اكبر و قد كرهت  ان  يكون  جال  في  ظنكم  اني  احب  الا طرا و استماع الثنا و لست  بحمدالله كذلك » «از پست ترين  حالات  فرمانروايان  نزد نيكوكاران  اين  است  كه  گمان  برده  شود فخر و خودستايي  را دوست  دارند، و كردارشان  حمل  بر خودخواهي  و كبر گردد و من  كراهت  دارم  از اين كه  از مخيله  شما بگذرد كه  شنيدن  ثنا را دوست  دارم ، سپاس  خدا را كه  من  چنين  نيستم .» و لو كنت  احب  ان  يقال  ذلك لتركته  انحطاطا لله  سبحانه  عن  تناول  ما هو احق  به  من  العظمه والكبريا «و اگر هم  دوست  داشتم  كه  مدح  و ثناي  من  گفته  شود، اين  ميل  را از جهت  فروتني  براي  خداي  سبحان  كه  به  عظمت  و كبريا سزاوارتر است  رها كرده  از خود دور مي نمودم » و ربما استعلي  الناس  الثنا بعدالبلا» «چه  بسا مردم مدح  و ستايش  را بعد از كوشش  در كاري  سخت  شيرين  مي دانند.» فلا تثنوا علي  بجميل  ثنا لاخراجي  نفسي  الي  الله «از من  به  سبب  اين كه  نفس  خود را يكسره  به  خدا سپرده ام  تعريف  نكنيد.»، و اليكم  من  البقيه في  حقوق  لم  افرغ من  ادائها و فرائض  لابد من  امضائها «از حقوقي  كه  باقي  مانده  و از اداي  آنها فارغ نگشته ام  و واجباتي  كه  ناچار به  اجراي  آنها هستم  از من  بپرسيد.» فلا تكلموني  بما تكلم  به الجبابره  و لا تتحفظوا مني  بما يتحفظ به  عند اهل  البادره  و لا تخالطوني  بالمصانعه «با من آن گونه  كه  با جباران  سخن  مي گوئيد سخن  نگوئيد، و آن گونه  كه  در برابر متكبران  خشمگين  خود را جمع  مي كنيد، و از آنها پنهان  مي كنيد، از من  پنهان  نكنيد، با من  با ظاهرسازي  و چاپلوسي  آميزش ننمائيد.» ولا تظنوا بي  استثقالا في  حق  قيل  لي  و لا التماس  اعظام  لنفسي ، فانه  من  استثقل  الحق  ان  يقال له  و العدل  ان  يعرض  عليه  كان  العمل  بهما اثقل  عليه  «درباره  من  گمان  بيجا نبريد كه  گفتن  حق  بر من سنگين  باشد يا بخواهيد مرا به  بزرگي  تعظيم  كنيد، زيرا كسي  كه  گفتن  حق  يا پيشنهاد عدل  بر او سنگين  باشد، عمل  به  آن  دو بر او سنگين تر است » «فلا تكفوا عن  مقاله بحق  او مشوره بعدل ، فاني  لست  في  نفسي  بفوق  ان  اخطي  ولا آمن  ذلك  من  فعلي  الا ان  تكفي الله من  نفسي  ما هو املك  به  مني «پس  از حق گويي  و مشورت  عادلانه  خودداري  نكنيد، زيرا من  بالاتر از اين  نيستم  كه  خطا كنم  و از آن در كار خويش  ايمن  نيستم ، مگر آنكه  خدا مرا كفايت  كند، كه  او بر من  مالك تر است  .» مرحوم  ميرزاي  نائيني  بعد از نقل  بخشي  از اين  خطبه  شريفه  مي نويسد: «چقدر سزاوار است  ما

 

مدعيان  مقام  والاي  تشيع  اندكي  در سراپاي  اين  كلام  مبارك  تامل  كنيم  و از روي  واقع  و حقيقت رسي  و الغا اغراض  نفسيه  اين  مطلب  را بفهميم  كه  اين  درجه  اهتمام  حضرتش  در رفع  ابهت  و هيبت  مقام خلافت  از قلوب  امت  و تكميل  اعلي  درجات  آزادي  آنان  و ترغيب  و تحريصشان  بر عرض  هرگونه اعتراض  و مشورت  و در عداد حقوق  والي  بر رعيت  يا حقوق  رعيت  بر والي شمردن  آن ، همچنين اشيروا علي  اصحابي فرمودن هاي  اشرف  كائنات  صلي الله عليه  و آله  بر طبق  امر الهي  عز اسمه  براي  چه  مطلب  بود اگر با وجود مقام  والي  عصمت  و استغنا از تمام  عالم  در اصابه  واقع ، معهذا برعايت تحفظ از خطا و اشتباه  چنين  اهتمام  فرموده اند حاشا هم  عن  ذلك . پس  لازم  است  كه  حداقل  براي  منع  از تجاوزات  عديده  اين  اساس  سعادت  را استوار داريم  و اگر از براي  تنزيه  سلطنت  حقه  ولايتيه  از مجرد تشبه  صوري  به  سلطنت هاي  استبداديه  فراعنه  و طواغيت  امم  و حفظ اساس  مسئوليت  و شورويت  آن ، و تحفظ بر آن  دو اصل  طيب  و طاهر، حريت  و مساوات  آحاد است  با مقام  والاي خلافت  بوده   كما هوالظاهر بل  المتعين   پس  البته  لازم  است  نحوه  سلطنت  اسلاميه  را اگرچه متصدي  مغتصب  باشد بقدر قوه  تحفظ كنيم ، و اگر محض  تعليم  است  و از براي  سرمشق  ولاه و قضات  و عمال  و بغرض  التزام  آنان  به  رفتار بر اين  نهج  و عدم  تخلف  از اين  دستورالعمل  بوده  پس لازم  است  تعليم  كنيم  و علي  كل  حال  زهي  اسف  و حسرت  كه  ما ظالم پرستان  عصر و حاملان  شعبه استبداد ديني  چقدر از مداليل  كتاب  و سنت  و احكام  شريعت  و سيره  پيامبر و امام  خود بي خبريم  » (تنبيه الامه و تنزيه المله، ص  ۵۵۵۶ ).

 

آنچه  ميرزاي  نائيني  فرموده ، هنوز نيز به  طراوت  و تازگي  باقي  است  و حكايت  همان  حكايت  است . آري  همصدا با نائيني  حسرت  و تاسف  بخوريم  كه  «ما حاملان  شعبه  استبداد ديني  چقدر از مداليل  كتاب  و سنت  و احكام  شريعت  و سيره  پيامبر و امام  خود بي خبريم .» بدون  تعارف  بايد گفت اگر به  مفاد اين  خطبه  عمل  نكنيم  به  استبداد به ويژه  استبداد ديني  خوشامد گفته ايم .

 

علي (ع) فرمود رهبران  و فرمانروايان  دوست  دارند از آنان  تعريف  شود، در منابر و بلندگوها و تريبونها آنان  را بستايند، عملكرد آنها را بهترين  عملكرد بدانند، دائما اين گونه  جوسازي  كنند كه  بدون  وجود اين فرمانروا دنيا به  آخر مي رسد و مردم  گمراه  مي شوند و فرمانروايي  اين  حاكم  عطيه اي  الهي  است ، امام (ع) چنين  تمايلي  را سخيف  مي شمارد. مي فرمايد ثناي  مرا مگوئيد، از خوبيهايم  مگوئيد. بجاي  آن  از حقوق  و وظائفي  كه  به  عهده  داشته ام  و موفق  به  انجام  آن  نشده ام  سوال  كنيد . در حكومت  علي  سوال  از خليفه  تضعيف  نظام  محسوب  نمي شود، در حكومت  علي  سوال  از رهبري  مقابله  با حكومت  شمرده  نمي شود. به  مردم  تعليم  مي دهد با علي  همچون  شاهان  سخن نگوئيد. مگر با جباران  و شاهان  چگونه  سخن  مي گويند دست  بر زانو يا دست  بر سينه ، سر به  زير او را اعليحضرت  و مقام  معظم  و مقام  همايوني  خطاب  مي كنند، همچون  بندگان  در برابر خدايگان ، چونان  گنجشك  در برابر عقاب  مي لرزند، كوتاه  و شكسته  و بريده  سخن  مي گويند و از آن  عالي مقام  متكبر درخواست  مي كنند كه  عنايت  فرموده  گوشه  چشمي  بر او بيفكند و نه  از سر استحقاق  كه  از سر تفضل  حاجت  او را برآورده  سازد. علي  مي گويد با من  اين گونه  سخن  نگوئيد، از من  نترسيد، با من صريح  و قاطع  و بي پرده  سخن  بگوييد، نزد من  چاپلوسي  نكنيد، تملق  نگوئيد . در راه  شام  امام  از شهر انبار مي گذشت ، دهقانان  انبار به  شيوه  سلوك  با شاهان  ايران  به  تعظيم  و احترام  از اسبها پياده  شدند و دنبال  سر حضرت  شروع به  دويدن  كردند. به  اصطلاح  حضرت  را اسكورت  كردند و در فضايي  صميمي  ابراز احساسات  كردند. امام  علي (ع) بجاي  آنكه  آنان  را به شيوه  دنياپرستان  تشويق  كند و اين گونه  استقبال هاي  سلطنتي  را تقويت  اسلام  و نظام  معرفي  كند و خود غيرمستقيم  اين گونه  مراسم  را دامن  بزند، فرمود: ما هذا الذي  صنعتموه  اين  چه  كاري  است  كرديد عرض  كردند: خلق  منا نعظم  به  امرانا. اين  عادت  ما است  كه  اميران  و فرمانروايان  خود را احترام  مي كنيم . حضرت  علي (ع) ايشان  را نكوهش  كرد: والله ما ينتفع  بهذا امرائكم  و انكم  لتشقون علي  انفسكم  في  دنياكم  و تشقون  به  في  آخرتكم  «بخدا قسم  فرمانروايان  شما از اين  كار سود نمي برند و شما با اين  رويه  خودتان  را در دنيا به  رنج  و در آخرت  به  بدبختي  گرفتار مي سازيد .» ) نهج البلاغه ، حكمت  ۳۶) اقتدا به  علي  عمل  به  سيره  اوست  والا در زبان  دوستداران  علي  كم  نيستند و سنگ  علي  به  سينه زدن  بدون  عمل  به  سيره  آن  پيشواي  آزادگان  كار دشواري  نيست  .نپنداريد كه  گوش  من  براي  شنيدن  حق  سنگين  است . خيال  نكنيد من  از استماع سخن  حق خشمگين  مي شوم . كسي  كه  شنيدن  حق  برايش  سنگين  باشد، قطعا عمل  به  حق  برايش  سنگين تر و دشوارتر خواهد بود. حكومتي  كه  به  مخالف  خود اجازه  سخن گفتن ، اجازه  انتقادكردن  نمي دهد، كجا توفيق  عمل  بر محور حق  و عدالت  پيدا خواهد كرد اطمينان  داشته  باشيد خفقان  و سركوب  و محدوديت  براي  مخالفان  سياسي  علامت  بارز بيماربودن  يك  حكومت  است . بعلاوه  حكومتي  كه  شنيدن  حرف  حق  برايش  سنگين  باشد و براي  مخالف  خود زندان  و شكنجه  و محروميت  از حقوق اجتماعي  منظور كند، هرگز حق  ندارد خود را پيرو علي  بخواند. سلوك  در خط علي (ع) ضوابطي دارد كه  اولين  آن  آزادي  به  شيوه  علوي  است . علي (ع) به  صراحت  همگان  را دعوت  مي كند كه  آنچه  حق  مي دانند به  او تذكر دهند و آنچه  عدالت  مي دانند مشورت  دهند . در زمان  ما عمل  به  اين  فرمان  علوي  با مطبوعات  آزاد، اجتماعات  آزاد، راديو تلويزيون  آزاد ميسر است . اگر خود را حكومت  ديني  مي خوانيم ، اما اظهارنظر مخالفان  سليقه  سياسي  خود را برنمي تابيم ، اسمي  بي مسمي  را يدك  مي كشيم .

 

امام  معصوم (ع) در حوزه  عمومي  و اجتماعي  علنا تصريح  مي كند: اني  لست  في  نفسي  بفوق  ان  اخطي ، من  ايمن  از خطا نيستم ، مگر خدا نظر لطفي  كند . اين  درسي  به  همه  رهبران  و فرمانروايان  است  كه  خود را خطاناپذير ندانيد، والا اين  اول  انحراف و استبداد است . رهبري  كه  با هاله اي  از قداست ، خطاناپذيري  دين  را به  حساب  خود مي نويسد، خدايي مي كند در حاليكه  بنده اي  بيش  نيست ، لذا علي (ع) تذكر مي دهد: فانما انا و انتم  عبيد مملوكون  لرب  لا رب  غيره . من  و شما بنده  و مملوك  خداوند واحديم .

 

بياد داشته  باشيم  مقام  «لايسئل  عما يفعل  و هم يسئلون » شايسته  ذات  احديت  است . حكمراناني  كه  به  مردم  از طرق  قانوني  اجازه  سوال ، انتقاد و استيضاح  نمي دهند خود را شريك  خدا در اين  مقام  كرده اند. و اسلام  با نفي  شرك  آغاز مي شود .

 

در پايان  تذكر اين  نكته  را لازم  مي دانم  كه  قبل  از بحث  از آزادي هاي  سياسي  در اسلام  مي بايد ديدگاه  خود را در بين  نظريه هاي  مختلف  حكومت  اسلامي  مشخص  كنيم . با قائل شدن  به  انتصاب حاكم  از جانب  خداوند و قول  به  عدم  مشروعيت  حكومت  از جانب  مردم ، يا بنا بر قول  به  ولايت  شرعي  حاكم  بر مردم  نه  وكالت  دولت  از سوي  مردم ، يا بنا بر قول  مطلقه بودن  اختيارات  حاكم  نه مقيدبودن  اختيارات  او به  قانون  و بالاخره  با قول  به  لزوم  حاكميت  صنف  خاصي  در جامعه  مثلا فقها يا اكتفا به  شرايطي  از قبيل  كارداني  و امانتداري  و ايمان ، ميزان  آزادي هاي  سياسي  به طور جدي  تغيير مي كند .

 

اميدوارم  بحث  از موانع  آزادي  سياسي  را در فرصتي  ديگر توفيق  ارائه  داشته  باشم . ضمن  گرامي داشت  دوباره  ياد استاد اساتيدم  مرحوم  علامه  طباطبايي  و نيز مرحوم  امام  خميني  و آرزوي علو درجات  براي  آن  دو عالم  بصير، خدا را به  يگانگي اش  مي خوانم  كه  انقلابي  كه  بنام  آزادي ، استقلال ، و عدالت  در اين  كشور برپا شد و حكومتي  كه  براي  از جمله  نهادينه كردن  آزادي  سياسي  بنام جمهوري  اسلامي  استقرار يافته  است ، بر اين  اصل  اصيل  بيش  از پيش  استوار و موفق  بدارد. اميدوارم اين  تذكرات  در استحكام  آزادي هاي  سياسي  در جمهوري  اسلامي  بكار آيد .

 


 

 

[۱] تحرير سخنراني  در سمينار بررسي  افكار علامه  طباطبايي  در دانشگاه  اصفهان ، آبان  ;۱۳۷۲ روزنامه  سلام ، تهران ، ۱و ۷ آذر ۱۳۷۲.

[۲] شيخ مفيد، النصره لسيد العتره، مصنفات الشيخ المفيد، ج ۱، ص ۹۱۹۰.

[۳] طبري ، تاريخ الرسل  والملوك ، ج  ۴، ص  ;۴۳۱۴۲۹ ابن  اثير، الكامل  في التاريخ ، ج  ۳، ص ;۱۹۱-۱۹۲ سبط ابنالجوزي ، تذكرهالخواص ، ص  ۶۱.

[۴] اسكافي ، المعيار والموازنه، ص ۵۲.

[۵] بلاذري ، انساب الاشراف (بيروت ، ۱۴۱۷، دارالفكر) ج ۳، ص ;۸ ۹ خوارزمي ، المناقب ، ص  ۱۵

[۶] دينوري ، اخبارالطوال ، ص

[۷] ميرزاي  نائيني ، تنبيه الامه و تنزيه المله، ص ۸۲-۸۳

[۸] نهج البلاغه ، خطبه ۲۰۷ فيض الاسلام  و خطبه  ۲۱۶ صبحي  صالح