حق و تكليف در دين

حق  و تكليف  در دين [۱]

اعوذ بالله  من الشيطان  الرجيم . بسم الله  الرحمن  الرحيم : الحمدلله  رب  العالمين  و صلي الله  علي محمد و آله الطاهرين .

خوشحالم  كه  در جمع  خواهران  و برادران  عزيز انجمن هاي  اسلامي  دانشجويان  كشور بحث حق  و تكليف  در دين  را در ميان  مي گذارم ، اين  بحث  كمتر در جامعه  ما امكان  طرح  و بررسي اش  پيش آمده  و تامل  در اين  زمينه  به  اعتبار دينداربودن  ما امري  ضروري  است .

يكي  از مشكلاتي  كه  جامعه  ما بويژه  جامعه  جوان  بعد از انقلاب  به  آن  دچار شده  است  نسبت  معكوسي  است  كه  با وضعيت  قبل  ازانقلاب  پيدا كرده ، آن  زمان  مشكل  دينداران  ما سياسي نبودن  بود، اين  زمان  مشكل  دينداران  ما سياست زدگي  است ، و هردو از حيثي  افراط و تفريط محسوب  مي شود.

آن  زمان  بايد بين  متشرعين تاكيد فراواني  مي كردي  كه  دخالت  در سياست  و حضور در صحنه  سياسي  پديده اي  ديني  است ، اين زمان  اين  مشكل  مرتفع  شده  است  منتها مي بايد به  دينداران  و مسلمانان  و متشرعين  تاكيد كرد كه  با توجه  به  ضوابط، اصول  و مباني  ديني  هم  در كنار كار سياسي  ضروري  است . لذا در اين  بحث  تاكيد بيشتري  بر تامل  و توجه  و دقت  در مباني  ديني  مي شود.

 

مجموعا سه  رويكرد در زمينه  بحث  حق  و تكليف  در جهان  معاصر و از جمله  در جامعه  ما مطرح  است  دو رويكردش  مورد نقد قرار خواهد گرفت  و من  از رويكرد سوم  دفاع خواهم  كرد.

ابتدا به معناي  تكليف  و حق  مي پردازيم  تكليف  از كلمه  كلفت  مي آيد، به  زبان  عربي  تكليف  يعني  رنج  و دردكشيدن  است  و تكليف  به  معناي  تحت اللفظي  وظيفه  است  تكليف  همواره  با نوعي  رنج  همراه است  رنجي  كه  در نهايت  مي تواند حاصلي  شيرين  داشته  باشد. شبيه  انسان  وقتي  كه  بيمار است، معالجه  پزشك ، جراحي  و مانند آن  دردآور است  اما در نهايت  اين  درد و رنج  و معالجه  به  سلامتي  و بهبودي  منجر خواهد شد.

مراد از تكليف  نوعا امر و نهي  و الزام  است ، كه  به  نفي  مختارانه  بخشي  از آزادي هاي  انسان  مي انجامد. انسان  مكلف  انساني  است  كه  خود را تحت  امر و نهي  تكليف گر قرار مي دهد. انسان  با اختيار خود يك  مكلف  و يك  آمر و ناهي  را مي پذيرد اما بعد از اين كه  پذيرفت  ديگر آزاد نيست  حداقل  اگر امر و نهي  را زيرپا گذاشت  در هر عرف  و دين  و ايدئولوژي  مجازاتهايي  براي تارك  آن  امر و نهي  پيش بيني شده  است . مراد از تكليف  در بحث  ما تكليف  ديني  است  كه  الهي مي باشد يعني  مكلف  آن  خداوند است  و حاصل  آن  شريعت  است . مراد از اين  تكليف  واجبات  و محرمات  شرعي  است .

اما واژه  دوم  واژه  حق  است  حق  پسند همگان  است  منتها در معناي  آن  اختلاف جدي  وجود دارد در كتب  فلسفي  حق  چيزي  است  كه  «ثابت » است  آن  است  كه  «واقع » است  به  اين  دو معنا به  خدا هم  حق  اطلاق  مي شود خداوند هم  ثابت  است  هم  امري  واقع  است  منتها در بحثي  كه داريم  معناي  حق  گسترده تر از اين  موارد است :حق  را حداقل  به  دو قسم  تقسيم  مي كنند:

۱. حق  طبيعي  يا فطري

۲. حق  وضعي .بايد مشخص  كنيم  كه  در اين  بحث  حق  و تكليف  مرادمان  كدام  قسمت  از حق  است ، دينداران  از قسم  اول  به  «حق  فطري » تعبير مي كنند و ديگران  از آن  به  «حق  طبيعي » ياد مي كنند ولي  اين  دو تعبير في الجمله  به  يك  جا مي رسد.

 

حق  فطري  يا طبيعي  آن  است  كه  انسان  از حيث  انسان بودنش  آنرا واجد است  و ديگر انسانها موظفند آنرا رعايت  كنند مثلا سرنوشت  من  به  من  تعلق  دارد لذا اين  حق  ايجاب  مي كند كه  هرگونه  كه صلاح  مي دانم  در سرنوشت  خود تصرف  كنم ، حق  فطري  يا طبيعي  به  اصطلاح  ذاتي  انسان  از حيث انسان بودن  است ، ثابت  است  به  زمان  و مكان  خاصي  بستگي  ندارد، انسان  در هركجا و در هر زمان زندگي  كند واجد اين  حق  است ، انسان  حق  حيات ، حق  آزادي ، حق  برابري  و عدالت  دارد، احدي نمي تواند اين  حقوق  فطري  يا طبيعي  كه  ناشي  از فطرت  خدادادي  به  زبان  دينداران  يا طبع  انساني  به زيان  ديگران  است ، انسان  را از اين گونه  حقوق  بي بهره  سازد اين  حقوق  فطري  يا طبيعي  است .

در بحث  حق  و تكليف  اين  معنا از حق  مراد نيست ، مرادشان  از حق ، حق  طبيعي  يا فطري  نيست  چرا كه اين  نوع حق  غالبا به  يك  تكليف  الهي  منجر مي شود رابطه  متقابل  بين  اين  حق  و تكليف ، وجود دارد هركسي  كه  «حق » دارد ديگران  به  رعايت  آن  حق  مكلف  مي شوند وقتي  كه  خانه اي  به  من  تعلق  داردديگران  مكلف اند حقوق  مرا در اين  خانه  رعايت  كنند پس  حق  «له » است  و تكليف  «عليه » است  رابطه له  و عليه  رابطه  به  نفع  و بر ضرر، تكليف  «بر» من  است  و حق  «مال  من » است  اين  حقي  را كه  من  دارم براي  تو تكليف  ايجاد مي كند آنچنانكه  حقي  كه  تو داري  براي  من  تكليف  ايجاد مي كند پس  هيچگاه به  اين  معنا حق  و تكليف  را نمي توان  بدون  لحاظ ديگري  درنظر گرفت  به عبارت  ديگر بحث  نسبت بين  حق  و تكليف  برخاسته  از همين  حق  نيست . بلكه  بين  حق  و تكليفي  بحث  است  كه  دو منشا مختلف  دارند.

معناي  ديگر حق ، حق  وضعي  يعني  حق  قراردادي  است  حقي  كه  مي تواند ريشه  فطري  و طبيعي نداشته  باشد پايه  و اساس  آن  قرارداد انسانها با يكديگر براي  بهبود وضع  اجتماعي شان  است، انسانهايي  در يك  جامعه  با هم  قرار مي گذارند كه  اين گونه  عمل  كنند ضوابطي  را براي  بهتر اداره شدن جامعه  درنظر بگيرند رعايت  اين  ضوابط حق  همگاني  است  و زيرپاگذاشتن  آن  مشكل  براي  همگان است . اين  حق  وضعي  كه  ناشي  از وضع ، جعل  و قرارداد انساني  است  در بحث  حق  و تكليف  مورد بحث  قرار مي گيرد به  عبارت  ديگر حق  وضعي  جعل  انسان  است  نه  جعل  خداوند، در حاليكه  حق فطري  و طبيعي  بيرون  از اختيار انسان  بود، اما حق  وضعي  را مي توان  حق  انساني  نام  نهاد مرادم  از حق انساني  اين  است  كه  واضع  آن  انسان  است  براساس  ميل  و رقابت  و مصلحت  انساني  چنين  بنايي  نهاده شده . اين  معناي  بسيار ساده  و ابتدايي  حق  و تكليف  است .

حالا دو سوال  مطرح  مي شود كه  عرائض  من  پاسخ  به  اين  دو سوال  خواهد بود:

سوال  اول : آيا مي توان  دين  را صرفا براساس  تكليف  تعريف  كرد و هيچ  عنايتي  به  حق  و به  رسميت شناختن  آن  در ساحت  دين  نداشت  به  عبارت  ديگر آيا مي توان  دين  را مساوي  تكليف  دانست  به  نحوي  كه  هيچ نيازي  به  رسميت شناختن  حقوق  اساسي  اعم  از وضعي  و فطري  در دين  نداشته  باشيم  آيا به رسميت شناختن  تكليف  ما را از به  رسميت شناختن  حق  بي نياز مي كند يا نه

سوال  دوم : بيشتر در نظر روشنفكران  مطرح  است : آيا مي توان  دين  را مانند ديگر پديده ها براساس  حق  مطرح  كرد دين حقي ، و به تدريج  به  سمتي  پيش  رفت  كه  نيازي  به  تكليف  نباشد آيا مي توان  دين  را منهاي  تكليف دانست  و دين  بدون  شريعت  قائل  شد آيا مي توان  دين  را بدون  فقه  تعريف  كرد آيا تكليف  و فقه  ازعرضيات  دين  است  يا از ذاتيات  دين  مراد از عرضي  اين  است  كه  بدون  آن  هم  دين ، دين  است اقتضاي  يك  زمان  خاصي  وجود شريعت  و فقه  و تكليف  و احكام  بوده  است . زماني  ديگر شايد چنين اقتضايي  نداشته  باشد اين  سوال  به  شكل  جدي  در عصر و جامعه  ما مطرح  است .

خلاصه  سوال  اول آيا دين  تكليفي  منهاي  حق  مي توان  داشت  سوال  دوم  دين  حقي  منهاي  تكليف  مي توان  داشت  يا نه در پاسخگويي  به  اين  دو سوال ، من  در هر دو طرف  آن  حداكثر مسئله  را درنظر مي گيرم ، پاسخ هاي  داده شده  در اين  دو سوال  طيفي  را دربرمي گيرد نه  اين كه  همه  يكسان  پاسخ  بدهند، درنهايت  هردو پاسخ  يك  غايت  را خواهد داشت . آنچه  به دنبال آن هستيم اين است كه به عنوان ديندار چه  پاسخهايي  به  اين  دو سوال  بايد داد

ديدگاه  اول :

پاسخ  انديشه  سنتي  ماست  رويكرد سنتي  از دين ، ديني  تكليف مدار را ارائه  مي كند اساس  دين  مبتني بر تكليف  است  با اين  استدلال  و برهان  كه  خداوند مدار آفرينش  است ، مخلوقات ملك خداوند است  هر نوع تصرفي  در جهان  آفرينش  منوط به  اذن  و اجازه  از صاحب  آن  است .

براين  اساس  انسان هم  مخلوق  خداوند است  خداوند حكيم  و عالم  مطلق  است  او مصلحت  همه  مخلوقاتش  را بهتر از خود آنها مي داند و اجرا مي كند چنين  تصويري  از خدا باعث  مي شود كه  خدا براي  هدايت  و سعادت انسان  دين  و رسول  بفرستد. دين  مجموعه  تمام  تعاليمي  است  كه  انسان  براي  هدايت  و سعادتمندشدن  به  آن  نياز دارد و خارج  از دين  چيزي  كه  به  درد سعادت  انسان  بخورد يافت  نمي شود.

 

خداوند چون  حق  خالقيت  و حق  مالكيت  بر همه  وجود از جمله  انسان  را دارد براي  ماسواي  خود تكاليفي  را واجب  مي گرداند، تكاليف  ديني  اداي  حق  الهي  است . ما نماز مي خوانيم ، روزه  مي گيريم ،حج  مي رويم  چرا كه  حق  خداوند بر خود را ايفا نماييم  اگر خداوند نبود ما هم  مكلف  به  روزه  و نمازو حج … نمي شديم . خداوند براي  بهتركردن  زندگي  بشري  و رعايت  حقوقي  را كه  آدميان  بر يكديگردارند تكاليفي  را وضع  كرده  است  در مجموع تكليف  ديني  خداوند حقوق  انسانها بر يكديگر را هم لحاظ كرده ، اگر قرار است  در جامعه  ازدواج  صورت  گيرد زن  و مرد بر يكديگر حقوقي  دارند حق  زن بر مرد تكاليفي  را بر گردن  مردي  آورد و حق  مرد بر زن  تكاليفي  بر گردن  زن  مي آورد. در تعاليم ديني  فقه  و شريعت  تكاليفي  پيش بيني  شده  است  كه  رعايت  اين  تكاليف  به  رعايت  حقوق  انسانها بر يكديگر منجر خواهد شد.

بنابراين  از اين  ديدگاه  براي  اين كه  حقوق  انساني  تامين  شود يك  راه  بيشتر نيست  و آن  عمل كردن به  تكاليف  الهي  است ، در اين  صورت  لازمه  جدايي ناپذير عمل  به  تكاليف  ديني  رعايت  حقوق انساني  است . ما هيچ  راه  ديگري  براي  شناختن  و رعايت  حقوق  انسانها جز دين  نداريم . عمل  به تكاليف  ديني  هم  حقوق  خداوند و هم  حقوق  انسانها بر يكديگر را رعايت  مي كنند.

در اين  ديدگاه انسان  بر خدا حقي  ندارد، خدا بر انسان  حق  دارد ما يك  حق  يكطرفه  داريم ، بقيه  حقوق  دوطرفه است ; حق  يكطرفه ، حق  خدا بر انسانها، حقي  كه  له  دارد اما احدي  بر خدا حق  عليه  ندارد، پس  ما به عنوان  انسان  بر خدا حق  نداريم  كه  به واسطه  اين  حقي  كه  بر خدا داريم  بر خدا لازم  باشد تكاليفي  رابر گردن  بگيرد اگر مطالبي  را خود پذيرفته  كه  درباره  ما رعايت  كند مثل  «كتب  علي  نفسه الرحمه» اين از باب  تفضل  است  نه  از باب  تكليف ، ما استحقاق  نداريم  ما ذيحق  نيستيم  تا مستحق  رحمت  از جانب  او باشيم  منتها خدائي  خدا چنين  اقتضا مي كند كه  از باب  فضيلت ، از باب  لطف  كردن  به  ما، مطالبي  را به عنوان  ضابطه  ذكر كند و خود را هم  مقيد به  آنها بداند اين  صرفا از باب  حكمت  و لطف خداست . در اين  ديدگاه  خدا محور است ، انسان  بر خدا حقي  نداشت  خدا بر انسان  داراي  حق  بود. عمل  به  تكاليف  باعث  مي شود كه  ما هم  حقوق  را رعايت  كنيم .در اين  ديدگاه  خارج  از دين  حق  انساني  قابل  ادراك  نيست .

تنها طريق  به  رسميت شناختن  حقوق انساني  عبوركردن  از مجراي  دين  است . حالا در اين  مورد اقوال  مختلف  است .

آيا خارج  از دين  حقي وجود ندارد و يا حقي  وجود دارد اما قابل  شناختن  نيست  يا قابل  شناختن  كلي  و مطلق  نيست في الجمله  مي توان  ذكر كرد در اين  ديدگاه  حقوقي  خارج  از چهارچوب  دين  قابل  شناختن  و ادراك نيست ، و هر كوشش  در اين  زمينه  منجر به  شكست  مي شود. عقل  انسان  نمي تواند دريابد اين كه حقوق  انساني  چيست ، صرفا خدا و دين  مي تواند بگويد، عقل  انساني  توان  درك  اين گونه  امور را ندارد. بر اين  اساس  مي شود ذكر كرد كه  دين  تمام  آنچه  كه  سعادت  انساني  به  آن  بستگي  دارد را ارائه كرده  و خارج  از مجموعه  دين  امري  نيست  كه  در سعادت  به  او نياز داشته  باشيم .

لذا علم  بشري  و تجربه  بشري  ارزش  چنداني  نخواهد داشت . در اين  ديدگاه  حق  از تكليف  انتزاع مي شود براي  شناخت حقوق  انساني  بايد به  تكاليف  ديني  مراجعه  كرد. تكليف  اصل  است  و حق  فرع است  حق  از تكليف  انتزاع مي شود نه  برعكس  از اين  زاويه  دين  تكليف مدار است . از لوازم  اين  ديدگاه  اين  است  كه  فقه  و شريعت ارزش  وافري  دارد. درست  است  كه  در اين  ديدگاه  اخلاق  ديني  مشاهده  مي شود اما آنچه  كه  بيشتر مورد تاكيد است  شريعت  و فقه  ديني  است  و دينداري  با پذيرش  عمل  فقهي  است . فقها گرانقدرترين  عالمان دين  محسوب  مي شود و انكار احكام  فقهي  بيشترين  عامل  خروج  از دين  تلقي  مي شود.

ديدگاه  دوم :

كه  اخيرا عرضه  شده  در خارج  از ايران  مولود بعد از رنسانس  است  افراطهايي  كه  در اروپا در انديشه ديني  و امور كليسايي  انجام  گرفت  باعث  بروز اين  ديدگاه  شد و تا به جايي  پيش  رفتند كه  برخلاف ديدگاه  اول  كه  خدا محور هستي  قرار مي گرفت  در اين  ديدگاه  انسان  محور و مدار است ، اين  ديدگاه انسان مدار است  همه چيز با خواست  و اراده  انسان  تعريف  مي شود حق  آن  چيزي  است  كه  انسان  آن  را حق  بداند. خارج  از ميل  و رضايت  و قرارداد و خواست  انسانها هيچ  امر ثابتي  نيست . افراط بعضي  از ارباب  كليسا باعث  شد كه  بر اين  مسئله  پافشاري  شود كه  خارج  از رضايت  و اداره  عمومي  هيچ  منبع ماوراي  انسان  وجود ندارد.

اين  نحوه  تلقي  از انسان   انسان  مداري   وقتي  كه  به  مسئله  دين  رسيد تلقي  تازه اي  از دين  ارائه كرد با تلقي  و رويكرد اول  متفاوت  است .

در رويكرد اول  بحث  اين  بود كه  انسان  خداگونه  چه  انساني است  خدا از انسان  چه  انتظاري  دارد و چه  كنيم  كه  بهشت  آخرت  نصيب  ما شود در رويكرد دوم بحث  اين  نيست  كه  خدا چه  انساني  را مي پذيرد، بلكه  ما چه  انتظاري  از خدا داريم  خدا چگونه  بايد باشد دين  بايد برآورده  نيازهاي  من  باشد دين  بايد به  گونه اي  باشد كه  من  بپسندم  دين  بايد انساني باشد.

آنجا بحث  اين  بود كه  انسان  الهي  شود در اين  دومي  سخن  در اين  است  كه  دين  انساني  شود، بلكه  مسئله  اين  است  خدا چگونه  بايد باشد كه  مطلوب  انسان  واقع  شود خدايي  كه  بعضي  از اوامر ونواهي  را داشته  باشد نمي توان  پذيرفت  اگر خدا اين گونه  بخواهد امر و نهي  بفرمايد اين گونه  خدايي پرستيدني  نيست ، پذيرفتني  نيست ، قبول كردني  نيست ، دوست داشتني  نيست ، من  انساني  خدا را تعريف  مي كنم  مگر نه  اين كه  خدا را عقل  انساني  درك  مي كند مگر نه  اين كه  خارج  از عقل  انساني ، بدون  كمك  فاهمه  انساني ، بدون  دخالت  قوه  ادراكي  انسان ، هيچ  امري  پذيرفته  نمي شود، اين  درك  و فهم  من  است  كه  خدا را مي سازد و برآيند معلومات  پيشين  من  است . مني  كه  از بعضي  از علوم  و پيشرفت ها باخبرم  خدايي  را مي شناسم  كه  آن  فردي  را كه  اطلاعات  مرا ندارد او خداي  ديگر را مي شناسد، اين  خدا مخلوق  ذهن  من  است  خارج  از ذهن  من  كسي  هست  يا نيست ، بحث  در اين نيست ، مهم  اين  است  چه  كسي  باشد چه  كسي  نباشد اين  منم  كه  او را مي شناسم  و پيش ذهنهاي  من  و معلومات  من  در شناختن  چنين  خدايي  نقش  اساسي  بازي  مي كند به  نحوي  كه  من  اگر اين پيش ذهن ها را نداشته  باشم  قطعا چنين  تلقي  از خدا نخواهم  داشت . تا به  اينجا مي رسم  كه  اين  خدا با ذهنيت  من  تصوير مي شود، دين  چنين  خدايي  باز با عقل  و ذهنيت  من  ترسيم  و درك  مي شود. اگر من در شناخت  ماوراي  خودم  فعال  هستم  و معلومات  من  در اين كه  مسائل  را اين گونه  بفهمم  يا نفهمم نقش  دارد در اين  صورت  مي توان  گفت  كه  بايد بحث  كنيم  كه  چه  ديني  بايد باشد و چه  انتظاري  از دين داريم ، چگونه  ديني  به  درد انسان  مي خورد.

با اين  مقدمه  بحث  حق  و تكليف  گونه اي  ديگر معنا مي شود حق  انساني  به  معناي  حق  وضعي  و جعلي  انسانها محور و مدار همه  چيز است  و همه  تكليف ها برمبناي  حق  انساني  تعريف  مي شود هيچ  شرع و شارعي  جز واضعي  بنام  انسان  سراغ نيست  ادامه  و گسترش  پروژه  عقلانيت  لازمه لاينفكش  اين  است  كه  هرآنچه  كه  عقل  من  پسنديد هرآنچه  كه  اراده  من  آن  را مجاز دانست  مجاز است  و هيچ كس  بيرون  از عقل  انساني  يا عقل  جمعي  انساني  حق  امر و نهي  ندارد اگر چنين  مطالبي  را پذيرفتم  نتيجه اش  اين  مي شود انسان  محق  است ، انسان  ذيحق  است  و هر تكليفي  مي بايد براساس حق  انساني  تعريف  شود و خارج  از حق  انسان  هيچ  مكلفي  هيچ  موظفي  هيچ  آمر و ناهي  به  رسميت شناخته  نمي شود، انسان  براي  دين  تكليف  تعيين  مي كند و اگر صريحتر بخواهيم  سخن  بگوييم تماميت  و نهايت  چنين  تلقي  «انسان  محق  و خداي  مكلف » است  در صورتيكه  در ديدگاه  اول  «خداي محق  و انسان  مكلف » بود. او مي گويد جهان ، جامعه ، دين  و وحي  چگونه  باشد. اگر اين  پروژه  را تا نهايت اش  ادامه  بدهيم  و همه  لوازمش  را به  جان  بخريم  حاصلش  اين  خواهد بود كه  دين  بيش  از يك  تجربه  شخصي  نخواهد بود در چنين  ديني  شريعت  ثابت  و همه  زمان  و همه مكاني  معنايي  نخواهد داشت . احكام  ثابتي  باقي  نمي ماند چرا كه  همه  احكام  و تكاليف  دايرمدار

رضايت  و اراده  انسان  است  اگر زماني  من  به  اين  نتيجه  رسيدم  كه  در جامعه  اين  احكام  مفيد نيست ترديدي  در الغا و حذف  آنها نبايد داشته  باشم  و هكذا الي  آخر. براين  اساس  خدا تنزل  مي كند به  يك امر قدسي  شخصي  و دين  حاصلي  ندارد جز تجربه  همين  امر قدسي . اين كه  پيامبري  بيايد يا معصومي  بخواهد با تعاليم  الهي  احكام  دين  را بيان  كند حاصل  تلقي  اول  بود در اينجا من  انسان  درمواجهه  با اين  امر قدسي  آن  را تفسير مي كند تفسير من  از اين  مواجهه  متن  دين  را تشكيل  خواهد دادچنين  تفسيري  مي تواند با تفسير شما منافات  داشته  باشد در اين  رويكرد لوازم  فراواني  مي شود ذكركرد. منتهي  بسياري  از اين  لوازم  هنوز وارد فرهنگ  و جامعه  نشده  است . توجه  مي دهم  دوستان  را به مسئله  عقلانيت ، عقلانيت  اگر به  شكل  مطلق  و نامحدود پذيرفته  شود، پذيرش  منبع  وحياني  و منبع مستقل  از عقل  انسان  تكليفش  چه  خواهد بود اگر بي پرده  سخن  بگوييم  هيچ  امري  معقول  و پذيرفته نيست ، جز آنچه  كه  عقل  من  آنرا بپسندد و پذيرش  وحي  از حيث  اين كه  معقول  است  ميسر مي شود نه از حيث  وحي بودنش  يعني  ديگر وحي  منبع  بالذات  نيست .

ديدگاه  سوم :

تلقي  سوم  حاصل  انتقادهايي  به  تلقي  اول  و اشكالاتي  به  تلقي  دوم  است . تلقي  سوم  حاصل  برخورد دينداران  با دنياي  جديد و نقد هردو رويكرد است  در رويكرد اول  نكات  مثبتي  داشتيم  كه  خدا محور و مدارهستي  است  و هيچ  امري  بدون  اذن  او مباح  و مجاز نيست  اما اشكال  رويكرد اول  به رسميت نشناختن  حق  انسان  در ادراك  بود اگر اين  نقيصه  را بتوانيم  رفع  و اصلاح  كنيم  مي توان  ديدگاه اول  را بازسازي  كرد به  اين  بيان  كه  عقل  انساني  يكي  از رسولهاي  الهي  است  خداوند دو رسول فرستاده  است ، رسول  اول  رسول  ظاهري   پيامبران   و رسول  دوم  رسول  باطني   عقل  انساني است  اگر امري  را عقل  از حيث  عقل بودنش   عقل  جمعي   به  او رسيد پذيرفته  است  و هيچ  نهي ديني  هم  ندارد. پس  صحيح  است  كه  دين  را با عقل  خود ادراك  مي كنيم  اين  عقل  خداداد است . عقل  آن چيزي  است  كه  با او بهشت  كسب  مي شود، با او عبوديت  خداي  رحمان  بدست  مي آيد، پذيرش احكام  عقل  بر هر دينداري  واجب  است . اگر اين  را بپذيريم  ما دو منبع  براي  شناخت  مسائل  مختلف داريم

۱. منبع  وحياني

۲. منبع  عقلاني .

منبع  وحياني : كتاب  و سنت  يعني  قرآن  و سنت  معصومين .

منبع  عقلاني : اگر عقل  قطعي  باشد نه  ظني : مراد از عقل  قطعي  اين  است  عقل  مبتني  بر امور بديهي و برهان  يا استدلال  به  نحوي  كه  از حيث  عاقل بودن  قابل  انكار نباشد چنين  امري  مورد امضاي  دين خواهد بود و احكام  عقل  از زمره  امضائيات  دين  حساب  خواهد شد احكام  ديني  بر دو قسم  است

احكام  تاسيسي : احكامي  كه  خود دين  ابتدا به  ساكن  آورده . احكام  امضائي  قبل  از آمدن  احكام  دين وجود داشته ، دين  آمده  آن  امور را با اصطلاحاتي  مورد تاييد قرار بدهد لذا احكام  دين  هم  مي تواند تاسيسي  و هم  امضايي  باشد.

رويكرد سوم  معتقد است  كه  اين گونه  نيست  كه  همه  آن  چيزي  كه  به  اصطلاح  دخيل  در سعادت انسان  است  در متن  دين  آمده  باشد بلكه  آن چه  كه  عقل  عادي  بشر به  آن  نمي رسد و در سعادت  انسان دخيل  است  قطعا در متن  دين  آمده  است  اما اموري  كه  عقل  انسان  امكان  وصول  به  آن  را دارد اين ممكن  است  در متن  دين  به  آن  تذكر داده  شده  باشد. برخلاف  رويكرد اول  ممكن  است  نكات صحيحي  باشد كه  در متن  دين  اشاره  نشده  باشد ما با پذيرش  متن  دين  بي نياز از مجموعه هاي  بيرون دين  نيستيم  گاهي  وقتها جرقه اي  در بيرون  از دين  زده  مي شود مي فهميم  فلان  مطالب  را از اين  آيه  و آن  روايت  مي توان  برداشت  كرد. در متن  دين  بوده  است  ما از آن  غفلت  داشتيم  يا اصلا ممكن  است امري  در دين  مورد تذكر قرار نگرفته  باشد به  اين  عنوان  كه  چنين  امري  توسط عقل  انسان  قابل  درك است . خداي  تعالي  تنها در اموري  خود را موظف  به  تذكر دانسته  كه  اكثر آدميان  اگر آن  امر تذكر داده نشود از ادراك  آن  عاجز خواهند بود. بسياري  از اموري  را كه  امروز با آن  سروكار داريم  چه بسا در بين متون  ديني  اثري  از آن  نباشد.

در بحث  حق  و تكليف  برخي  از حقوق  انساني  ممكن  است  مورد تذكر دين  واقع  نشده  باشد اگر خارج  از دين  به  اين  نتيجه  رسيديم  كه  چنين  امري  از نظر عقل  پذيرفته  و مورد قبول  است  از جمله امضائيات  دين  است . از جمله  متفكرين  كه  به  اين  نكته  توجه  دارد استاد مطهري  در كتاب  ده گفتار است . وي  بعد از بحث  عدالت  مطرح  كرده  است  كه  اگر مسئله اي  از حقوق  فطري  انسانها باشد قطعا اين  امر ديني  و از جمله  امور امضايي  دين  محسوب  خواهد شد. پس  نقيصه  رويكرد اول  كه  حقوق فطري  را به  رسميت  نشناخته  بود اينجا اصلاح  شده  حقوق  فطري  را به  رسميت  مي شناسد.

ضمنا اين نكته  كه  در قول  اول  بود مبني  بر اين كه  حقوق  صرفا از تكاليف  انتزاع مي شود حرف  شايسته اي نيست  ما حقوقي  داريم  كه  خارج  از تكليف  هم  مي توان  به  رسميت  شناخت  اگر ما به  لحاظ فطري  و علمي  اثبات  كرديم  كه  آزادي  يك  حق  فطري  و طبيعي  انساني  است  لازم  نيست  كه  حتما آيه  و روايتي به عنوان  تاييد ذكر كنيم  همين  كه  از طريق  عقل  اثبات  شد به  همان  مقدار معتبر است  كه  آيه  و روايتي در آن  نازل  و صادر شده  بود. داشت  قدرت  اين  مسئله  به  اندازه  قدرت  آن  مسئله  است .شيعه  شبيه  اين  مسئله  را در بحث  حسن  و قبح  عقلي  مطرح  كرده  است  شيعه  در مقابل  اكثريت  اهل سنت  همواره  قائل  به  ادراك  مستقل  از وحي  است . عقل  انساني  مي تواند مسائلي  را بدون  رهنمود دين  بفهمد اين  مطلبي  نيست  كه  امروز ما به  آن  رسيده  باشيم . متكلمين  ما از قرن  سوم  به  بعد به  آن تصريح  دارند اشاعره  از اهل  سنت  مي گويند درك  تنها از زاويه  شرع ميسر است  و خارج  از وحي  و شرع نمي توان  امري  را شناخت . آنچه  آن  خسرو كند شيرين  بود. ما بيرون  از فعل  الهي  نمي توانيم بفهميم  كه  چه  خوب  است  چه  بد خوب  آن  است  كه  خدا بفرمايد و بد آن  است  كه  دين  بگويد، در

مقابل  شيعه  و معتزله  يعني  عدليه  معتقدند كه  بد، بد است  چه  خدا بفرمايد چه  نفرمايد خوب ، خوب است  چه  دين  بگويد و چه  دين  نگويد بخشي  از اين  حسن  و قبح ها در دين  آمده  است  بخش  ديگر توسط عقل  انسان  قابل  ادراك  است  وقتي  هم  درك  قطعي  شد قوتش  در پذيرش  به  ميزان  قدرت  آن چيزي  است  كه  در متن  دين  آمده  است . اين  عقيده  همه  متكلمين  ما از آغاز بوده  است  مشكل  ما  اين است  كه  اين  مسائل  در حوزه  مباحث  اجتماعي  گسترش  پيدا نكرده  است  فقط در حوزه  مباحث كلامي  باقي  مانده  مثلا عدالت  و آزادي  از جمله  اين  مباحث  است . اينها از جمله  مباحثي  است  كه مي توانيم  با مسئله  حقوق  فطري  آن  را حل  بكنيم  و هيچ  لازم  نيست  آن  را از تكاليف  انتزاع كنيم  و بعد به  تاويلات  گاه  نادرست  در آيات  و روايات  دچار شويم . درباره  مسئله  آزادي  كمتر در قرآن  بحث شده  است  صرفا با يكي  دو آيه  مي خواهيم  مسئله  آزادي  را در متن  دين  اثبات  كنيم  چه بسا در آن  زمان به  اين  مسئله  كمتر نياز بوده  است  لازم  نيست  به  چند آيه  و حديث  آن  هم  با تكلف  استناد كنيم  كه  دين آزادي  را به  رسميت  شناخته  يا نشناخته  و به  تكلف  بيفتيم .

نكته  دوم  در قول  سوم  اين  است  كه  ما حقوق  فطري  و طبيعي  را به  رسميت  مي شناسيم  و احكامي هم  كه  از اين  حقوق  طبيعي  و فطري  انتزاع مي شد مستقلا به  وسيله  عقل  انسان  قابل  درك  است .

نكته ديگر اين  است  كه  ما حتي  حقوق  وضعي  را به  لحاظ ديني  مي توانيم  داشته  باشيم  حقوق  وضعي  با انديشه  ديني  ناسازگاري  ندارد حتي  سازگاري  مي تواند داشته  باشد منتهي  بايد محدوده  آن  را شناخت . مراد از حقوق  وضعي  اين  است  كه  جمعي  از آدميان  با هم  قرارداد كنند و دور هم  بنشينند بنايي  بگذارند كه  همه  جامعه  موظف  به  تبيعت  از آن  باشد اين  قيد دارد اگر قيود آن  رعايت  شود حقوق  وضعي  را مي توانيم  به  رسميت  بشناسيم .

اين  قيد را قبل  از همه  بزرگان  ما مرحوم  ميرزاي  نائيني  اشاره  كرده  است  من  لازم  مي دانم  به  مستند اقوال  اشاره  مي كنم  كه  توهم  نشود اين  مسائل  مثل  قارچ  از زمين  روييده  يا ما در مواجه  با بعضي  ازاقوال  از غرب  متاثر شده  به  چنين  نتيجه اي  رسيده ايم . اين  مطالب  در كتاب  تنبيه الامه و تنزيه الملهميرزاي  نائيني  در پاسخ  يكي  از شبهات  مرحوم  شيخ  فضل الله نوري  ذكر شده  است . در زمان  مشروطه در بين  علماي  دين  رويكرد در مباحث  تدوين  و قانون گذاري  مشاهده  مي شود يك  رويكرد اين  است ما به  عنوان  مسلمان  مجاز به  قانون گذاري  نيستيم  قانون  ما همان  احكام  فقهي  ما در رساله هاي  عمليه است  لذا ما نيازي  به  قوه  مقننه  نخواهيم  داشت  ما صرفا بايد مجتهدين  را دور هم  جمع  كنيم  اينها استنباط بفرمايند و به  ما ابلاغ كنند لذا چيزي  به نام  تدوين  و قانون گذاري  و برنامه ريزي  نخواهيم داشت . مرحوم  شيخ  فضل الله نوري  در آثار خودش  صريحا ذكر مي كند كه  تقنين  خارج  از شرع و بدعت  و حرام  است  و قوه  مقننه  بازكردن  دكاني  در مقابل  خدا و رسول  است  عين  اين  تعبيرات  راايشان  به كار بردند. مرحوم  نائيني  ذكر مي كند كه  تقنين  و برنامه ريزي  در عصر غيبت  به  هيچ وجه  درعرض  خدا و رسول  قرارگرفتن  نيست  ما كه  نيامديم  در مجلس  مقننه  بنشينيم  واجبات  و محرمات شرعي  را زير پا بگذاريم  واجب  و محرم  شرعي  الي الابد باقي  خواهد ماند مسئله  تقنين  دخالت  انسان در حوزه  مباحات  است  به عبارت  ديگر بعضي  ديگر از فقها حضور در منطقهالفراغ است ، منطقهالفراغ يعني  منطقه اي  كه  شارع در آن  منطقه  سكوت  كرده  است  با مصالحي ، روايتي  داريم  از حضرت  علي (ع) مي فرمايد: «ان الله  سكت  عن  اشيا فلا تتكلفوها» خدا نسبت  به  بعضي  از مسائل سكوت  كرده  است  در اين  مسائل  خودتان  را به  كلفت  و رنج  نيندازيد تا بخواهيد اين  مسائل  را الزامي كنيد. ما حوزه اي  داريم  به  نام  حوزه  مباحات ، اكثر مسائل  اجتماعي  سياسي  و اقتصادي  در حوزه

مباحات  و منطقهالفراغ است  يعني  ما حكم  الزامي  شرعي  در آن  نداريم   واجب  و حرام   غير از برخي  از مسائل  بسيار كلي  و عمومي  در آن  نداريم . شارع اين  مسائل  را به  عهده  عقل  جمعي مسلمانان  نهاده  كه  با هم  بنشينند كه  «امرهم  شورا بينهم » اين  امر، امر عمومي  است  امر عمومي مسلمانان  با يك  قيد به  دست  خودشان  است  و با عقل  جمعي  كه  مراد شورا باشد حل  مي شود آن  قيد اين  است  كه  ناسازگاري  با ديگر مسلمات  ديني  نداشته  باشد. خلاف  شرعي  در اين  حوزه  مباحات صورت  نگيرد. يعني  حوزه  اجتماعي  كه  من  و شما دور هم  جمع  شويم  و بگوييم  كه  چگونه  جامعه خودمان  را اداره  كنيم  در آن  حرام  خدا مرتكب  نشويم  واجب  الهي  را زيرپا نگذاريم  اگر اين  مسئله  را رعايت  كرديم  هر قراردادي  كه  در حوزه  مباحات  بگذاريم  اين  قرارداد شرعا به  واسطه  «المومنون عند شروطهم » لازم الاجرا خواهد بود. مرحوم  نائيني  صريحا ذكر مي كند كدام  بدعت  در اين  مسئله شما مشاهده  مي كنيد ما مي توانيم  به  حقوق  وضعي  انسانها با يك  قيد پايبند بمانيم  و اين  قيد آن  است  كه  حلالي  حرام نشود و حرامي  حلال  نگردد. گاهي  وقتها در جامعه  از تريبون هاي  قابل  احترام  مي آيند مي گويند دموكراسي  مخالف  اسلام  است  يا آزادي  با اسلام  سازگار نيست . همواره  براي  مردم  اين گونه  تصوير مي شود كه  طرفداران  آزادي  مي خواهند واجب  و حرام  ديني  را زيرپا بگذارند. كلا و حاشا، كدام متديني  را سراغ دارند كه  به  بهاي  آزادي  بخواهد دين  خدا زير پا گذاشته  شود همه  كوشش  بزرگان  ما مثل  امام ، مطهري ، نائيني ، منتظري ، طالقاني  و بزرگان  ديگر اين  بود كه  نشان  بدهند كه  دين  با آزادي سازگاري  دارد اين  تهمت  دشمنان  ما است  كه  دين  با آزادي  ناسازگار است ، حالا با تاسف  ۲۰ سال  بعد از انقلاب  همت  بعضي  مصروف  اين  شده  كه  در تريبون هاي  محترم  نظام  بيايند بر اين  نكته  تاكيد كنندكه  اسلام  با آزادي  سازگار نيست  همان  مطلبي  كه  قبلا ذكر مي كردند: اصلا جمهوري  اسلامي  امرمتناقض  است  يا آزادي  در جامعه  اسلامي  امري  پارادكسيكال  است . بعضي  دوستان  ناآگاه  عينا همين مطلب  را ذكر مي كنند.

آنچه  كه  ما در رويكرد سوم  مي خواهيم  ذكر كنيم  و پا بفشاريم  اين  است  براساس  مباني  بسيار متقن  ديني  كه  در هر جمع  علمي  و ديني  قابل  دفاع است  ما مي توانيم  به  گونه اي  ديندار باشيم  كه:

اولا: تكاليف  الهي  مو به مو رعايت  شود و ثانيا: حقوق  انساني  يعني  حقوق  فطري  انسان  به عنوان  احكام امضايي  دين  مورد عنايت  قرار بگيرد و ثالثا: در حوزه  مباحات  و منطقهالفراغ يعني  جايي  كه  حكم الزامي  واجب  و حرام  ديني  نداريم   و به  نظر بنده  اكثر قريب  به  اتفاق  مسائل  اجتماعي ، سياسي ، اقتصادي  و فرهنگي  چنين  است ، به  «حقوق  وضعي » انسان  استناد كنيم  بسياري  از مواد حقوق  بشر به همان  شكل  كه  در خارج  از اسلام  و ايران  در حال  اجرا است  بسياري  از آنها را مي توانيم  در اين  حوزه مباحات ، منطقهالفراغ عينا اجرا كنيم  البته  اصلاحاتي  را هم  خواهيم  داشت  توجه  داشته  باشيد پروژه عقلانيت  اگر مطلق  فرض  شود با مشكلات  جدي  مواجه  خواهيم  بود. آنچنانكه  اگر تلقي  اول  هم پذيرفته  شود با مشكل  جدي  مواجه  خواهيم  بود. اينجا ما عقلانيتي  مي پذيريم  كه  هيچ  منافاتي  با اصول  مسلم  وحي  نداشته  باشد و اين  لازمه  دينداري  و مسلمان بودن  ماست .

انتقاد بعدي  كه  به  رويكرد دوم  وارد است  اين  است  كه  اين  رويكرد منكر عبوديت  است  اگر عبوديت  را از دين  برداريم  آنچه  كه  مي ماند دين  نخواهد بود. اسم  دين  ما اسلام  است  يعني  تسليم  امرو نهي  خداوند بودن  آنچه  كه  خدا مي فرمايد ما گردن  مي نهيم  نه  آن چيزي  كه  من  مي پذيرم  و مي پسندم كه  خدا بگويد.

مهم ترين  منبع  دين شناسي  خود دين  است  اگر ما در تعاليم  خود به  گونه اي  رفتا ر كنيم كه  براي  شناخت  دين  پيش  از آنكه  رجوع به  كتاب  و سنت  كنيم  به  معارف  بيرون  دين  مراجعه  كنيم  و تكليف  احكام  دين  را بيرون  از دين  تعيين  كنيم. انصافا چه  نيازي  به  زحمت  خدا و رسول  براي هدايت  من  و شما تعاليم  و علوم  خارج  از معرفت  ديني  به  جاي  خود مقبول ، اما نه  اين كه  بتواند زبان به  دهان  دين  بگذارد و به  جاي  دين  بگويد چه  بايد بگوييم  و چه  نبايد بگوييم . بسيار باعث  شرمندگي است  به  نحوي  سلوك  بكنيم  كه  جوان  مسلمان  ما روزها بگذراند و هيچ  نيازي  در مراجعه  به  قرآن پيدا نكند و به  نام  دين  هم  سخن  بگويد «دين پژوهي » بدون  نياز به  مراجعه  به  قرآن  و سنت  از پديده هاي  جديد و تعجب آور عصر ماست . اين  يك  فاجعه  در جامعه  ديني  است  كه  بتوان  بدون استناد به  كتاب  خدا و سنت  پيامبرش  سخني  ديني  گفت . حداقل  اين  ترديد بايد در ذهن  ما جوانه  بزنداگر مستندات  سخن  ديني  من  در كتاب  و سنت  پيامبرش  يافت  نمي شود يا اين  خدا و رسول  جاهل اند (نعوذ بالله ) يا اين كه  من  نمي فهمم  چگونه  از دين  سخن  بگويم ، از اين  دو حال  خارج  نيست  يا بايد آنها را متهم  كنم  كه  اين  خدا آنقدر حكمت  و علم  ندارد كه  بداند ديني  كه  براي  هميشه  لازم  است چگونه  بر انسان  عرضه  بدارد كه  حداقل  اصول  سعادت  بشري  در او يافت  شود و انسان  بدون  مراجعه به  چنين  ديني  بلكه  با رجوع به  ديگر علوم  و معارف  به  معرفت  ديني  دست  يابد.

 

با معرفت شناسي  و فلسفه  كه  نمي توان  دين  توليد كرد، هيچ  چيزي  نمي تواند جاي  دين  را بگيرد، در جامعه  ما دو انديشه  افراطي  در جريان  است  يعني  فكر مي كنند دين  را مي توانند به  جاي  تمام  علوم انساني  بنشانند لذا تا اين  اواخر بحث  جامعه شناسي  اسلامي  و پزشكي  اسلامي  مطرح  مي شد اين افراط از اين  سو، اما از آن  سو مي بينيم  كه  بعضي  آمدند به  سمتي  پيش  مي روند كه  فلسفه ، عرفان ، معرفت شناسي  و ديگر علوم  انساني  به  جاي  دين  گذاشته  شود و آنها تكليف  ديني  را مشخص  كنند هرچيز به  جاي  خويش  نيكوست . نه  دين  مي تواند جانشين  علوم  انساني  شود و نه  فلسفه  و معرفت شناسي  و علوم  انساني  مي تواند جاي  دين  را بگيرند. اگر ما جاي  اين  دو حوزه  را رعايت  كنيم آن وقت  متوجه  خواهيم  شد كه  بنابراين  رويكرد سوم  مي توانيم  هم  قائل  به  رعايت  تكاليف  الهي باشيم  و هم  بتوانيم  انديشه اي  داشته  باشيم  كه  تمام  حقوق  حقه  انساني  رعايت  شود. والسلام .

پرسش  و پاسخ :O

با توجه  به  بحث هاي  جديدي  كه  در مورد حقوق  زن  در جامعه  توسط برخي  از محققان  ارائه  شده است  و بعضي  از احكام  قرآن  را منوط به  تاييد شرايط زماني  دانسته اند و آن  را با توجه  به  شرايط زمان قابل  تغيير مي دانند نظر شما چيست در مورد احكام  ديني  حكم  يك  كاسه  نمي شود كرد مسائل  فقهي  به  گونه اي  نيست  كه  ما بتوانيم  نفيا و اثباتا در مورد آنها حكم  واحد و يكسان  بكنيم  بلكه  مورد به  مورد بايد بحث  شود. اگر حكمي  ادعا مي شود كه  متناسب  با زمان  و مكان  خاصي  بوده  است  ادله اش  دقيقا بررسي  شود اگر توانستيم  نكته اي را در آن  ادله  با ضوابطي  اجتهادي  استفاده  كنيم  كه  بنابراين  نكته  اين  مقيد به  زمان  خاصي  بود، قطعامي شود از آن  ادله  دست  برداشت  اين  با رعايت  ضوابط علمي  مجاز خواهد بود اما اين كه  بگويم  هرحكمي  در مورد زنان  در قرآن  كريم  آمده  موسمي  و قابل  تغيير است  اين  پذيرفته  نيست . اين  سخن كلي  فاقد دليل  مي باشد مثال  هم  براي  هر دو دسته  بزنم  مثلا در مورد حجاب  در قرآن  نص  صريح داريم  هم  در مورد نگاه  مرد و هم  در مورد نگاه  زن  هم  در حد پوشش  خوب  اين  مسئله  را مي خواهيم مقيد به  كدام  زمان  بكنيم  در هر شرايط باشيم  اين  حكم  رعايت كردني  است . در مورد ارث  بحث  شده است  آيا اين كه  ارث  زن  اين گونه  باشد و ارث  مرد آن گونه  باشد آياتي  در اين  زمينه  داريم  صرف ادعانمي توان  گفت  كه  اين  حكم  متعلق  به  شرايط زماني  و مكاني  خاص  بوده  است  تنها موردي  كه  الان  تاحدودي  در جامعه  علمي  پذيرفته  شده  است  مجازات  رجم  در يكي  از مسائل  حدود اسلامي  مستند به  برخي  روايات  است  كه  چنين  مجازاتي  متناسب  با زماني  خاص  بوده  است  و هم  به  نظر بعضي  فقها متعين  نيست  لذا مي تواند اين  مجازات  به  نحوه  ديگري  اجرا شود. در مورد مسائل  ديگر شما مورد خاص اش  را بفرماييد كه  من  بحث  بكنم  به  لحاظ علمي  ما مجاز نيستيم  از احكام  ديني  مادامي  كه  دليل صحيح  بر موقت بودن  آن  اقامه  نشده  است  دست  برداريم  اين  دليل  بايد به  نحوي  باشد كه  در عرف مجامع  علمي  قابل  دفاع باشد.O

در مسائل  ديني  شما فرموديد كه  لازم  نيست  هرجايي  آيه اي  بياوريد و حق  را مشخص  كنيد بلكه  در برخي  از موارد مي توان  از طريق  عقل  مسائل  را شناخت  آيا اين  عقل  اشتباه  نمي كند ملاك  و معيار اين حق  چيست يك  قيد گذاشتيم  گفتيم  «عقل  قطعي ». بسياري  از مباحث  كه  عقلي  تلقي  مي شود و بعد نظرمان عوض  مي شود همين  تغيير نظر دلالت  مي كند كه  اين  عقل  قطعي  نيست  در اين  مباحث  كار جدي شده  هم  در دايره  دين  و هم  بيرون  از دين ، بحث  احكام  ثابت  و جاودان  را هم  دينداران  امروز قبول دارند و هم  كساني  كه  خارج  از دين  هستند اينجا به  منبعي  غيرديني  اشاره  مي كنم  درباره  حقوق طبيعي ، كتابي  به  فارسي  ترجمه  شده  است  از لئو اشتراوس  تحت  عنوان  حقوق  طبيعي  و تاريخ  يكي از نكات  جدي  كه  مطرح  كرده ، نقد نظريه  تاريخيون  و مطرح كردن  اين  نظريه  است  كه  بدون  پذيرش اصل  ثابت  در حقوق  قدم  از قدم  نمي شود برداشت .

پس  اين  مسئله  اختصاصي  به  انديشه  ديني  ندارد. حكم  قطعي  صادركردن  كار مشكلي است  مثالي عرض  كنم  سازمان  ملل  ۴۰ ملاك  ارائه  كرده  بود كه  به  هر كشوري  نمره  بدهند كه  اگر اين  ملاك ها رعايت  شود كشور توسعه يافته  محسوب  مي شود و اگر رعايت  نشود اين  مملكت  توسعه يافته نخواهد بود نمره  ۴۰ يعني  كشور كاملا پيشرفته  محسوب  مي شد. بعضي  ملاكهاي  آن  از جمله آزادبودن  همجنس بازي  است . اين  را وقتي  يونسكو نشر مي كند شما و من  نيز حق  داريم  كه  بنويسيم كه  ما آزادي هاي  مشروع را قبول  داريم  نه  آزادي  مطلق  را. امري  كه  شرع و دينمان  نفي  كرده  اين  راعقلاني  نمي دانيم  پس  آن  چيزي  كه  مطرح  كردم  «عقل  قطعي » است .O

در رويكرد سوم  فرموديد كه : ما عقلانيت  را انتخاب  مي كنيم  كه  با اصول  ديني مان  سازگار باشد ۱. ما پروژه  عقلانيت  را انتخاب  نمي كنيم  ما در پروژه  عقلانيت  قرار گرفتيم  عقل  انتقادي  را انتخاب نمي كنيم  عقل  انتقادي  است  كه  من  انتخاب  كردم  ۲. پروژه  عقلانيت  هم جنس  با اصول  ديني  ما نيست يك  موج  معرفت شناختي  است . اصول  ديني  ما مجموعه اي  از گزاره هاست . اين  دو همجنس  نيستند كه  ما يكي  را انتخاب  كنيم  اين  روش  اصول  ديني  ماست . اين  مواد خامش  را ما انتخاب  نمي كنيم  مادرون  عقل  انتقادي  قرار گرفتيم  ماده  خام  پروژه  را انتخاب  نمي كنيم  خود پروژه  ماده  خامش  راانتخاب  مي كند. ۴. اگر عقل  انتقادي  را مهار مي كنيم  مرز مهار را عقل  است  كه  انتخاب  مي كند اين چگونه  ممكن  است  كه  ما عقل  انتقادي  را در نكته  قرمز مطرح  كنيم  ۵. تعريفي  كه  شما از حق  مطرح كرديد، حق  انسان  حق  فطري  است  يا وضعي  اگر حق  فطري  باشد تمام  بحث  زير سوال  مي رود. در پروژه  عقلانيت  عبوديت  منتفي  نيست  عبوديت  به  گونه اي  ديگر مطرح  است . ۶. عقلانيت  در سيستم هاي  ارزشي  محل  آزادي  تام  را مي گذارد سيستم  ارزشي  ما كه  هم جنس  بازي  را منتفي مي داند با عقلانيت  انتقادي  كه  آزادي  ايجاد مي كند كه  هيچ  به  همجنس بازي  كشيده  نخواهد شد درسيستم  ارزشي  كه  همجنس بازي  ضدارزش  نيست  عقلانيت  آزادي  همجنس بازي  را مي آورد در سيستم  ارزشي  ما عقلانيت ، آزادي  از سيستم  ارزشي  را باقي  مي گذارد متشكرم .

ضمن  تشكر، روش  بحثي  كه  برادرمان  مطرح  كردند و در جامعه  ما نيز سابقه  دارد اين  است  كه عقلانيت  را به عنوان  روش  مطرح  مي كنند و دست  دين  را مي بندند و مي گويند دين  معرفت شناسي درجه  اول  است  و اين گونه  مباحث  درجه  دوم  است  و حق  نداريم  كه  براي  مباحث  معرفت شناسانه محدوديت  ايجاد كنيم . اشكال  جدي  من  در اين گونه  مباحث  اين  است  كه  وقتي  از اين  مباحث  روش شناختي  الزامات  معرفت  درجه  اول  استخراج  مي كنيم  دعوا از همين جا شروع مي شود اگر روش شناس  صرفا بر كار روش شناسي  باقي  بماند و نخواهد از اين  الزامات  معرفتي  تكاليف  معرفت درجه  اول  از جمله  تكاليف  ديني  خاص  استفاده  بكند و انتزاع بكند آن وقت  مي شود صحبت  كرد اگر كسي  به  عقل  انتقادي  به  شكل  غيرمطلق  قائل  است  و هيچ  خط قرمز هم  ندارد به  پروژه  عقل  انتقادي تن  داده  است . اين  انسان  است  كه  اين  پروژه  را انتخاب  كرده  است  او كه  جان  ندارد من  و شما به  روشعقل  انتقادي  تن  داديم  و انتخاب  كرديم  محدود يا غيرمحدود اما در كنار عقل  يك  منبع  ديگر به عنوان وحي  است  كه  ماوراي  انسان  است . مسلمان  با ديانت  خود پذيرفته  است  كه  منبع  ديگري  نيز هست همان  وحي  كه  منبع  مطمئن تر از عقل  است  پس  در صدر بحث  از پروژه  عقلانيت  مي رسيم  به  اين سوال  آيا منبعي  غير از عقل  داريم  يا نداريم  بله  آن  وحي  است  روش  انتقادي  روشي  پسنديده  است .هيچ كدام  از مسائل  و اصول  وحياني  را بدون  برهان  نپذيريد، تعبدي  نيست  مسلمان  به  اصول  دين  باتعقل  پايبند است  با همه  اينها سوال  من  اين  است  كه  آيا وحي  به عنوان  يك  منبع  پذيرفته  است  يا نه در مورد خط قرمز، هيچ  جا خط قرمز به  معناي  غيرقابل  انتقادبودن  نمي كشيم  اصول  را بنياد مي گذاريم  تك تك  براساس  برهان  جلو مي رويم  اما بحث  از اين كه  آيا طوري  وراي  طور عقل  هست يا نه  حوزه اي  كه  ماوراي  عقل  است  آنچه  كه  مولوي  مي گويد: پاي  استدلاليان  چوبين  بود يعني محدوديت  حوزه  عقل  را پذيرفته  اگر مي خواهيد از زاويه  عرفاني  بحث  كنيد محدوديت  عقل پذيرفته  است . اگر با زاويه  دين  بخواهيد، آنجا هم  محدوديت  حوزه  عقل  حتمي  شده  است . ادراكات عقلي  محدوده  خاص  خودش  را دارد خود عقل  اقرار مي كند كه  اموري  هست  كه  در حوزه  عقل  قرار ندارد. شما حتي  در مسائل  ديني  هم  مجاز به  نقد هستيد با ضوابط خاص  خودش ، در كتابهاي  كلامي ما مهمتر از وجود خدا نداريم  كه  انتقادات  جدي  در ادله  توحيد وارد شده  پاسخش  هم  داده  شده  است در حوزه  علميه  و در دانشگاههاي  علوم  ديني  هر مسئله اي  قابل  بحث  است : وجود خدا، رسالت پيامبر، در بحث  رسالت  شبهات  زكرياي  رازي  ذكر شده  است . در امامت  شبهات  فراواني  شده  است كه  قابل  بحث  است  آنچه  قابل  سوال  و اشكال  است  مطرح كردن  اين گونه  مسائل  در بين  افراد غيرمتخصص  است  نه  اين كه  طرح  اين گونه  مباحث  ممنوع باشد. نه  اين كه  غيرقابل  انتقاد است  يا نيست. در جامعه  علمي  به  لحاظ نظري  و فني  هيچ  خط قرمزي  سراغ ندارم . همه  چيز قابل  بحث  و انتقاد است.

در مورد اين كه  گفته  شد در عقلانيت  عبوديت  منتفي  نيست  به  نكته اي  اشاره  كنم  كه  واژه ها را به همان  معناي  خودشان  مطرح  كنيم  تا مباحث  خلط نشود. با پذيرش  پلوراليسم  ديني  بحث  حقانيت دين  منتفي  است ، اين كه  ذكر مي شود حقانيت  دين  معناي  جديدي  پيدا مي كند آيا ما هستيم  كه  معناي جديد را ارائه  مي كنيم  همين  مشكل  را در حوزه  سياست  داريم  كه  ولايت  شرعي  با جمهوريت سازگار نيست  مي آيند تعريف  جمهوريت  را عوض  مي كنند. بنده  معتقدم  چه  در حوزه  مباحث اجتماعي  و سياسي  و چه  در حوزه  كلامي  و اعتقادي  اگر واقعا مطلبي  را قائل  نيستم  خيلي  صادقانه بگويم  قائل  نيستيم . اما اين كه  بياييم  معناي  واژه  را عوض  كنيم  درست  نيست . من  و شما مي دانيم  راز عبوديت  چيست . در پروژه  عقلانيت  مطلق  نمي توان  در مقابل  منبعي  غير از عقل  سرسپرد و دل  داد آيا اين  معنايي  جز نفي  عبوديت  دارد از لوازم  لاينفك  عقلانيت  مطلق  اين  است  كه  بدون  رضايت  افراد هيچ  امري  را نمي توان  الزام  كرد. يكي  هم  اين  مورد، من  بدترين  لازمه اش  را ذكر كردم  كه  بحث  شفاف شود، پروژه  عقلانيت  به  اقرار خود عقل  به  حدودي  محدود است . اين  محدوديت  نيز براساس  ضوابط عقل  انتقادي  است . اين  اجمال  بحث . اميدوارم  در مجالي  وسيع تر به  تفصيل  به  اين  مسئله  بپردازم .O

ما تقسيم  معرفت  درون ديني  و بيرون ديني  را مي پذيريم  آيا دين  به  سراغ انسان  مي آيد يا انسان  به سراغ دين  مي رود اگر بپذيريم  انسان  به  سراغ دين  مي رود آيا با نگاه  پيشيني  مي رويد يا با هردو نگاه  ياكدام  نگاه  اگر دين  به  سراغ انسان  مي آيد با عوامل  برون ديني  مي توانيم  با عقل  به  تناقض  مي افتد يا نه يا اين  نگرش  را مي پذيريم  كه  تناقض  است  دوم  اين كه  آيا دين  با عقل  به  تناقض  مي افتد يا نه  عوامل قرون  وسطي  دوباره  تكرار نشود كه  انسان  فكر كند كه  عوامل  دين  را بپذيرد. معارف  برون ديني  و درون ديني  نمي تواند با هم  ناسازگار باشد تقسيم  هيچ  ايرادي  ندارد و صحيح است  اما اين كه  عوامل  برون ديني  را به  گونه اي  توصيف  كنيم  كه  اصلا مسئله  درون  ديني  صورتش  پاك شود اين  جاي  تامل  دارد. در مواردي  يا ما بايد در نگاه  برون  ديني مان  ترديد كنيم  اگر معارف برون ديني  را قبول  داريم  بايد معارف  درون  ديني  را تخطئه  بكنيم  از اين  دو حال  خارج  نيست  من  براين  امر تاكيدم  كردم  كه  معارف  برون ديني  و دروني ديني  مي بايد با هم  ناسازگار نباشد. فكر نكنيد كه اصالت  از آن  معارف  برون ديني  است  و ما بايد معارف  درون ديني  را توجيه  و تاويل  كنيم  و آنها را به  قدر و قامت  معارف  برون ديني  درآوريم . اين  معارف  برون ديني  در حال  تغييرند در اين  تقسيم  در لوازمش  تامل دارم . نه  دين شناسي  سنتي  بدون  اشكال  است  كه  كاملا دربست  بپذيرم ، نه  مباحث  برون ديني  مطرح  شده در جامعه  ما آن گونه  قطعي  است  كه  دربست  قبول  شود بايد به  هردو با نگاه  منتقدانه  برخورد كرد.

اما اين كه  ما سراغ دين  مي رويم  يا دين  به  سراغ ما مي آيد من  قائل  نيستم  كه  دين  بايد رضايت  و هوسهاي  زودگذر ما را رعايت  كند اين  همان  چيزي  است  كه  در آيات  مختلف  به عنوان  هواي  نفس مطرح  شده  و ما را از آن  برحذر داشته اند. مستقل  از من  انساني  كسي  وجود دارد كه  من  در تحقق  او نقش  ندارم . بنابراين  ما به  سراغ دين  مي رويم  و مكلف  هستيم  كه  به  سراغ دين  برويم . من  نه  گرايش اول  را قبول  دارم  و نه  گرايش  دوم  را بنابراين  به  سراغ گرايش  سوم  مي روم .

اما تناقض  عقل  و دين  كه  از قديم  متكلمين  ما مطرح  كردند حكم  قطعي  عقل  هرگز با حكم  قطعي دين  نمي تواند متناقض  باشد حتما با هم  سازگارند چون  اين  دو امر از منبع  واحدي  مي آيد وقتي تناقض  پيش  مي آيد كه  دلالتش  ظني  باشد گاهي  آيه  و روايتي  در دلالت  ظني  است  با يك  حكم  عقلي قطعي  ممكن  است  منافي  شود اينجا بدون  هيچ  ترديدي  متكلمين  نظر مي دهند: اگر حكم  قطعي  عقل با ظاهر آيه  و روايت  معارض  شد شما ظاهر آيه  و روايت  را تاويل  كنيد و حكم  قطعي  عقل  را بپذيريد. بسياري  از اين  احكام  عقل  ظني  را خود ما چندسال  ديگر مي رسيم  كه  اين  اشتباه  بود تعدد مكاتب  روانشناسي  و جامعه شناسي  دلالت  مي كند كه  اين  علوم  ظني  است  آن  چنانكه  تعدد اجتهاد دلالت مي كند كه  فقه  ما هم  ظني  است  از باب  حجت  شرعي  بايد پذيرفت  اما قطعي  نيست  هردو ظني  است .عوامل  قرون  وسطي  مورد اشاره  نبايد تكرار شود. قرون  وسطي  حامل  اين  نكته  بود كه  جمعي  از ارباب  كليسا آمدند و تفسير دين  را منحصر به  خودشان  كردند و آنچه  دين  نگفته  بود به  دين  نسبت دادند. خلاصه  پيام  من  اين  است  آنچه  بگوييد كه  دين  گفته  است  بيش  از آن  به  دين  نسبت  ندهيد. اين زياده طلبي ها و گشاده دستي ها كه  امروز همه  مباحث  را به  دين  نسبت  مي دهد بار دين  را سنگين نكنيد. اين  خدمت  به  دين  نيست  اگر خيانت  به  دين  نباشد بسياري  از مباحث  را خود دين  به  عقل انساني  واگذار كرده  است  اگر راه  سوم  را پيش  برويم  هرگز به  قرون  وسطي  نمي رسيم  كه  هيچ  بلكه

چنان  جامعه  واكسينه  مي شود كه  هرگز قرون  وسطي  در اين  جامعه  پياده  نشود. راه  اول  و راه  دوم  قطعا به  سكولاريزه شدن  جامعه  مي انجامد اينها دوروي  سكه  هستند افراط و تفريط كه  در ناحيه  دين صورت  مي گيرد هردو دين  را از صحنه  اجتماع حذف  خواهد كرد.O

مي دانيم  كه  در انتخاب  دين  آزادي  داريم  وقتي  دين  را بپذيرفتيم  مكلف  به  انجام  آن  هستيم  وقتي  ما در خانواده  مسلمان  به  دنيا مي آييم  مسلما در ابتدا اجبارا مسلمان  هستيم  شما در اينجا آزادي انتخاب  دين  را چگونه  توصيف  مي كنيد و بحث  ارتداد چه  مي شود بنده  توصيه  مي كنم  كه  از اختيار. آزاديتان  استفاده  كنيد بالاخره  در هر موقعيت  و فرهنگي  كه  متولدشويد تحت  تاثير آن  فرهنگ  هستيد، اما اختيار داريد، آزادانه  دين  و راه  زندگي  را انتخاب  كنيد. حالااگر ما از انتخاب  خودمان  استفاده  نمي كنيم  اين  ايراد به  من  و شما وارد است . وقتي  بالغ  شديم  و رشدكرديم  موظف  هستيم  كه  برويم  تحقيق  كنيم  و يكي  از اديان  را بپذيريم  حال  يا تحقيق  كرده ايم  يانكرده ايم . بدون  رودربايستي  نهايتا تحقيق  نكرده  پيش  رفته ايم ، غالبا دين  پدر و مادر را داريم  اين اشكال  است  كه  به  لحاظ زيستي  وارد است  اما اين  اصل  مسئله  را زير سوال  نمي برد هنوز هم  دير نشده ، توصيه  مي كنم  هركدام  از ما كه  در اين  مسئله  ترديدي  دارد مراجعه  كنيم  و دوباره  اين  مسئله  را انتخاب  كنيم  مباحث  ديني  از همه  مباحث  ديگر مهمتر است  اگر مباحث  علمي  به  دنياي  ما بستگي

داشته  باشد مباحث  ديني  به  دنيا و آخرت  ما بستگي  دارد.

بار ديگر آن  نكته اي  كه  قبلا تاكيد كردم  تكرار مي كنم  ضمانت  مسلماني  رجوع به  كتاب  خدا و سنت  رسول (ص ) و ائمه (ع) است  اگر روزها و ماهها مي گذرد و من  و شما هيچ  نيازي  به  مراجعه  به قرآن  پيدا نكرديم  با چه  زباني  افتخار مسلمان  بودن  را يدك  مي كشيم  مسلمان بودن  شاهرگش  قرآن و اسوه هاي  جاودان  ديني  است . در عين  اين كه  از معارف  جديد نيز بي نياز نيستيم . همراهي  اين  دو با همديگر است  كه  مي تواند سعادت  دنيا و آخرت  ما را فراهم  كند انشاءالله .


[۱] سخنراني  در پنجمين  اردوي  انجمن هاي  اسلامي  دانشجويان  دانشگاه هاي  سراسر كشور (دفتر تحكيم  وحدت)، دانشگاه  تبريز، تابستان  ۱۳۷۷. نشريه  دانشجوي  خط امام ، تهران ، ص  ۴۹۴۲.