مقايسه انديشه سياسي استاد مطهري و دكتر شريعتي

مقايسه  انديشه  سياسي  استاد مطهري  و دكتر شريعتي [۱]

اعوذ بالله  من الشيطان  الرجيم  بسم الله  الرحمن  الرحيم  و به  نستعين  والصلاه والسلام  علي  سيدنا و نبينا ابوالقاسم  محمد و علي  اهل  بيته  الطيبين  الطاهرين  و بقيه الله  في الارضين  و لعنهالله  علي  اعدائهم اجمعين  من  الان  الي  قيام  يوم الدين .

خوشوقتم  كه  در اين  محفل  علمي  و در آستانه  ماه  قيام  سيدالشهدا عليه السلام  در خدمت برادران  وخواهران  دانشجو دانشگاه  درباره  آرا دو نفر از ذاكرين  امام حسين (ع) سخن  بگويم .

مرحوم  دكتر شريعتي  را با حسين  وارث  آدم  و شهيد مطهري  را با حماسه  حسيني اش  در مسئله عاشورا مي شناسيم . و هنوز اين  جمله  در گوش  همه  ما زنگ  مي زند «آنها كه  رفتند كاري  حسيني كردند و آنها كه  ماندند بايد كاري  زينبي  بكنند وگرنه  يزيدي اند».[۲]

بيان  حماسي  و هنرمندانه  مرحوم شريعتي  در كتاب  «شهادت » و بيان  روشنگرانه  شهيد مطهري  در حماسه  حسيني  از زيباترين  ادبيات عاشورايي  ماست .

بحث  امروز من  درباره  عاشورا نيست  درباره  انديشه  سياسي  از ديدگاه  شريعتي  و مطهري  است .اگر وقت  كفاف  داد درباره  آزادي  از ديدگاه  اين  دو متفكر هم  سخن  خواهم  گفت . مرادم  از انديشه سياسي  بحث  درباره  قدرت  سياسي ، توزيع  و گردش  قدرت ، نظارت  بر قدرت  و مسائلي  كه  به نحوي از انحا با سازمان  سياسي  جامعه  مرتبط مي شود، است  و شامل  فلسفه  سياسي  و عقايد سياسي  مي گردد. نه  مطهري  فيلسوف  سياسي  است  نه  شريعتي . هركدام  از آنها تخصص  ديگري  داشته اند.

شريعتي جامعه شناس  و مورخ  اسلامي  بود و مطهري  متكلم  و فيلسوف  مسلمان .

اما هردو به  شكل  حاشيه اي  و در كنار مباحث  تخصصيشان  به  مسائل  نظري  سياسي  پرداخته اند و در جامعه  ما در بسياري  از موارد به  آرا سياسي  آنها استناد مي شود. با اذعان  به  اين كه  ما در مسئله  فلسفه  سياست ، فقه  سياسي ، و انديشه  سياسي نوپائيم  و جامعه  ما در حال  برداشتن  ابتدايي ترين  قدمها در اين  مسئله  است  و هنوز اندرخم  يك  كوچه ايم و سالها بايد بگذرد تا به  مسائل  اصلي  سياسي  پاسخي  درخور بدهيم  و متفكران  اصلي  ما هم  از اين  قاعده مستثني  نيستند.

بحث  را شروع مي كنم  و كوشش  مي كنم  هر نكته اي  را كه  از اين  دو بزرگوار ذكر مي كنم مستند باشد تا بهانه اي  بدست  دهد براي  مراجعه  مجدد به  آثار اين  دو معلم  انقلاب  اسلامي .فرضيه  من  در اين  بحث  اين  است  كه  بيست  سال  پس  از فقدان  دو متفكر طراز اول  اسلام  معاصر، ما در زبان  بيشتر از مطهري  تجليل  كرده ايم  و در عمل  به  نظريه  سياسي  شريعتي  عمل  نموده ايم .قطعا حساس  خواهيد شد كه  نظريه  سياسي  شريعتي  چيست  و نظريه  سياسي  مطهري  كدام است  وجوه  مشترك  دارند اما وجوه  افتراقشان  هم  فراوان  است . به  من  حق  خواهيد داد كه  در اين مجلس  روحاني  كمتر از شريعتي  سخن  بگويم  و بدلائلي  بيشتر به  انديشه  مطهري  بپردازم .

يكي  اين كه  بحمدالله آرا استاد مطهري  موضع  وفاق  جامعه  ماست . يعني  بين  دولت  (به معناي عام ) و ملت ، هيئت  حاكمه ، سياستمداران ، مردم ، روشنفكران  و دانشجويان  همگي  استاد شهيد مطهري  را به عنوان  يك  متفكر طراز اول  اسلامي  قبول  دارند. امام «ره » هم  فرموده اند كه  آثار قلم  و بيان اين  استاد شهيد بدون  استثنا خوب  و آموزنده  است »[۳] و هم  فرموده اند كه  «كتابهاي  استاد شهيد مبناي فكري  جمهوري  اسلامي  است ».[۴]

پس  ما مي بايد بر انديشه  مطهري  و از جمله  انديشه  سياسي مطهري  تامل  بيشتري  بكنيم .انديشه  سياسي  شريعتي تكيه  اصلي  بحث  من  در آرا شريعتي ، كتاب  «امت  و امامت » وي  است .[۵]

نظريه  سياسي  دكتر علي  شريعتي  رضوان الله تعالي  عليه [۶] را مي توان  به  اين  شكل  خلاصه  كرد: شريعتي  از جامعه  اسلامي  تلقي  امت  را دارد. امت  مجموعه اي  است  از مردم  همفكر كه  حركت  بسوي مقصد خاصي  را براساس  يك  ايدئولوژي  برگزيده اند. امت  مجموعه  مردم  هدفداري  است  كه حركت  بسوي  يك  مقصد ايدئولوژيك  را برگزيده اند.[۷]

اين  جامعه امت  امامي  را لازم  دارد. امت بدون  امام  ميسر نيست  بنابراين  امكان  ندارد ما امت  داشته  باشيم  اما امام  نداشته  باشيم . امام  در تلقي شريعتي   كه  تاكيد مي كند نگرش  شيعه  به  آن  همين  است   دو پايه  يا دو معنا دارد:

معناي  اول  امام :اسوه ، الگو، نمونه ، مثل  انسان  كامل ، تجسم  عيني  اسلام ، همه  آيات  كتاب  خدا و سنت  رسول  گراميش در وجود او مجسم  شده  است .معناي

دوم : پيشواي  سياسي ، زمامدار، هادي  جامعه .[۸] شريعتي  «پولتيك » را با سياست  كاملا مغاير مي داند. معتقد است  سياست  شرقي  هدايت  جامعه است  و سياست  غربي  كه  از Politic گرفته  شده  به معناي  مديريت  جامعه  مي باشد بنابراين  مديريت جامعه  صرفا اداره  جامعه  براساس  وضع  موجود است .[۹]

اما سياست  ديني  در نظر او هدايت  جامعه  و گذر امت  از وضع  موجود (كه  مطلوب  نيست ) به  وضع  مطلوب  است . بنابراين  بنظر شريعتي  امام جامعه  مدير جامعه  نيست ، هادي  جامعه  است  و فرق  فراواني  قائل  است  بين  مدير و هادي .

مدير كسي  است  كه  به  راي  مردم  به  دلخواه  مردم  به  رضايت  و هواهاي  مردم  عمل  مي كند. هادي  كسي  است كه  مردم  را به  آنچه  كه  مي بايد دوست  بدارند ولي  ممكن  است  دوست  نداشته  باشند و راضي  نباشند، هدايت  مي كند.

هادي  كسي  است  كه  آنها را مي خواهد به  وضع  مطلوب  برساند. ممكن  است  مردم  اين وضع  مطلوب  را نشناسند و حتي  نپسندند اما پسند توده  ناآگاه  ارزشي  ندارد. مهم  اين  است  كه  امام مي بايد با رسالت  انقلابي  كه  بر دوش  دارد آنها را به  اين  مقصد متعالي  راهنمايي  و رهبري  كند.

 

به نظر شريعتي  امام  سه  موقعيت  مختلف  دارد. موقعيت  اول : موقعيت  يك  ايدئولوگ ، يك تئوريسين . موقعيت  دوم  موقعيت  يك  رهبر انقلاب  يا به  تعبير خود آن  بزرگوار يك  قهرمان  و زعيم نهضت . و موقعيت  سوم  يك  سياستمدار. سياستمدار زمان  استقرار نظام .[۱۰] دوباره  اين  سه  موقعيت  را با هم  مرور كنيم . امام  در مرحله  اول  ايدئولوگ  و طراح  نظريه  انقلاب  است .

در مرحله  دوم  امام  رهبر انقلاب  است ، كسي  است  كه  طراحي  ايدئولوژي  انقلاب  را تبديل  به  يك  عمليات  سياسي  در جامعه مي كند. و آنرا از ذهنيت  روشنفكران  به  عينيت  خارجي  جامعه  منتقل  مي كند و در مرحله  سوم  پس  از آغاز نهضت  با استقرار نظام ، مديريت  و هدايت  آنرا به عهده  مي گيرد. در اين  سه  مرحله  شريعتي  يك سوال  اساسي  را مطرح  مي كند: چگونه  امام  و رهبر را بشناسيم  آيا ايدئولوگ  را مردم  انتخاب مي كنند پاسخ  شريعتي  صريحا منفي  است . ايدئولوگ  انتخابي  نيست .

با راي  اكثريت  كسي  ايدئولوگ  و طراح  نظام  نمي شود. ايدئولوگ  را بايد شناخت ، بايد تشخيص داد بايد پيدا كرد بايد كشف  كرد. به  تعبير خودش  آنچنان  كه  قله  دماوند را كشف  مي كنيم ، اگر راي بدهيد كه  دماوند بلندترين  قله  ايران  است  و يا راي  ندهيد، باز دماوند بلندترين  قله  است .ايدئولوگ  طراح  نظام ، طراح  انقلاب  و نظريه پرداز نهضت  است . چه  مردم  او را بشناسند چه نشناسند. لذا نمي توان  پرسيد كه  ايدئولوگ  انقلاب  به  انتخاب  مردم  و اكثريت  آنها بر سر كار آمده است  يا به  انتصاب  از طرف  افراد قبلي  يا از طرف  خدا يا به  هرشكل  ديگر. اين  موقعيت  اول ، پس موقعيت  اول  يعني  امام  به عنوان  يك  ايدئولوگ  انتخابي  نيست .[۱۱]

اما موقعيت  دوم  كه  بيشترين  بحث شريعتي  اختصاص  به  آن  دارد. امام  به عنوان  يك  قهرمان  يك  رهبر انقلاب  كسي  كه  توانسته  است نظريه  را به  عمليه  تبديل  كند، ذهنيت  را به  عينيت  بياورد. شريعتي  مي پرسد كساني  كه  خود تحت سيطره  سنتهاي  منحط جامعه اند چگونه  راي شان  براي  انتخاب  رهبر انقلاب  داراي  ارزش  است هرگز نمي توان  به  راي  مردم  براي  انتخاب  رهبر انقلاب  رجوع كرد. رهبر انقلاب  از بوته  عمليات انقلابي  خود به درمي آيد. مردم  او را كشف  مي كنند.[۱۲]

او تعيين  شده  است  نه  اين كه  مردم  او را تعيين  مي كنند. چنين  فردي  مسئوليت  بسيار خطيري  دارد.مسئوليت  ايجاد نظام  انقلابي  را به دوش  مي كشد و اين  رسالت  باعث  مي شود كه  مردم  در مقابل  او مسئول  باشند اما شريعتي  هرگز درباره  مسئوليت  او در برابر مردم  سخن  نگفته  است  چرا كه  شايد نيازي  نبوده  است  او كسي  است  كه  خود را در ايدئولوژي  انقلابي اش  ذوب  كرده  است  و كافي  است  كه مردم  او را بشناسند و به  تعهدات  انقلابي  و ايدئولوژيك  خود در مقابل  او عمل  كنند.

بنابراين  امام به عنوان  موقعيت  دوم  يعني  رهبر انقلاب  و قهرمان  انقلاب  باز به  انتخاب  و اكثريت  آرا مردم  نيست ، انتصابي  هم  نيست . فقط مردم  او را بايد كشف  كنند بايد او را بشناسند مي بايد مصداق  را بيابند. اما زمانيكه  انقلاب  به  ثمر رسيد ونهضت  توانست  يك  نظام  را ايجاد بكند، شريعتي  مي پرسد اكنون رهبر نظام  را چگونه  تعيين  بايد كرد پاسخ  شريعتي  اين  است  كه  اين  به  ايدئولوژي  آن  نظام برمي گردد. مي بايد به  اصول  آن  ايدئولوژي  مراجعه  كرد و ديد كه  راس  هرم  قدرت  سياسي  در ديدگاه آن  ايدئولوژي  چگونه  تعيين  شده  است .

آيا به  انتصاب  افراد شاخص  آن  ايدئولوژي  برمي گردد (نوعي  آريستوكراسي ). يا به  انتخاب  مردم  واگذار شده  است  (نوعي  دمكراسي )، اما به  هرحال  دغدغه شريعتي  مرحله  سوم  نبوده  است  و به  آن  نيز به  حد وافي  نپرداخته  است .دغدغه  اصلي  ذهن  شريعتي  مرحله  دوم  است  چرا كه  شريعتي  روشنفكر زمان  نهضت  است ، نه انديشمند زمان  استقرار نظام ، رحلت  شريعتي  اواخر بهار ۱۳۵۶ است  و در آن  زمان  هيچ كس  احتمال نمي داد كه  به  اين  زوديها اين  نهضت  به ثمر برسد. هركسي  فرزند زمان  خويش  است  و هر متفكري  به سوالهاي   عصر خود پاسخ  مي گويد. سوالات  عصر شريعتي  سوالهاي  عصرنهضت  و حماسه  است .

لذا مشكل  او در برخورد با روشنفكراني  است  كه  مي خواهند در يك  جامعه  عقب  نگهداشته شده سنتهاي  دمكراتيك  غربي  يا سنتهاي  به قول  خودش  ليبرالي  غربي  را برقرار كنند. لذا شريعتي  مقابله اي  سهمگين  را با ليبراليسم  و دمكراسي  از نوع غربي اش  آغاز مي كند. و صريحا مي گويد من  به  روشنفكران  ايراني  كه  هنوز در فضاي  قرن  نوزدهم  اروپا نفس  مي كشند توصيه  مي كنم  كه  در كشورهاي  عقب مانده اي  مثل  كشور ما نمي توان  بجاي  روشهاي  انقلابي ايدئولوژيك  به  سنتهاي  دمكراتيك  يا ليبراليستي  مراجعه  كرد.[۱۳]

چرا كه  در اين  كشورها راي ها با راسها مساوي  نيستند. راي ها همواره  كمتر از راسها هستند. آنچنانكه  در سقيفه  بني ساعده  دو راي  بيشتر نبود. اگرچه  ۵ راس  بود. ممكن  است  در جامعه اي  ۱۰ميليون  ۲۰ ميليون  ۳۰ ميليون  راي  باشد اما در اينها ۱۰ تا ۱۰۰ تا راس  هم  نباشد. مرادش  از راس متفكر است  كسي  است  كه  آگاهانه  راي  مي دهد. لذا در جامعه اي  كه  هنوز اسير سنتهاي  منحط است  و توده  آن  ناآگاه  است  به  نظر شريعتي  نمي توان  به  دمكراسي  و ليبراليسم  روي  كرد. شريعتي  همين رويكرد را در مرحله  سوم  نيز توصيه  مي كند. به نظر شريعتي  گذار از مرحله  نهضت  به  نظام  چند نسل طول  مي كشد، اگر ما بلافاصله  بعد از پيروزي  نهضت   كه  پيروزي  سياسي اش  بسيار كوتاه  و سريع خواهد بود اما استقرار فرهنگي اش  شايد يك  قرن  به  طول  بينجامد  به  راي  مردم  رجوع بكنيم مردمي  كه  هنوز ساخته  نشده اند، مردمي  كه  هنوز اسير سنتهاي  گذشته  هستند اين  رجوع به  راي  مردم دفن  انقلاب  است  لذا وظيفه  رهبري  انقلاب  به عنوان  موقعيت  دوم  اين  است  كه  رهبري  سياسي  بعد ازخود را نصب  كند يا اين كه  بوسيله  يك  شوراي  انقلاب  رهبر بعد از رهبر نهضت  يعني  رهبر زمان استقرار نظام   سياستمدار  نصب  شود.

هر زمان  كه  مردم  به  رشد و شعور انقلابي  رسيدند آنگاه  مي توان  به  راي  مردم  مراجعه  كرد، لذا ممكن  است  كه  ما از زمان  نهضت  يعني  مرحله  دوم  سالها عبور كرده  باشيم  اما هنوز مردم  به  رشد و شعور سياسي  نرسيده  باشند كه  بر سرنوشت  خود مسلط باشند. در انديشه  شريعتي  زماني  مي توان  به راي  مردم  مراجعه  كرد كه  تعداد راي ها با تعداد راسها تناظر يك  به يك  داشته  باشد اين  سالها طول مي كشد بنابراين  دمكراسي  را شريعتي  مي پذيرد اما براي  يك  جامعه  پيشرفته  نه  براي  يك  جامعه عقب مانده  يا عقب  نگهداشته شده .آنچه  كه  شريعتي  را در اينجا از متفكرين  زمان  خودش  ممتاز مي كند (متفكرين  چپ ماركسيستها  در زمان  شريعتي  سيطره  فكري  شديدي  دارند) اين  است  كه  در آن زمان  شريعتي شجاعانه  و جسورانه  اعلام  مي كند كه  براي  جوامعي  مثل  جامعه  ما ليبراليسم  و دمكراسي   دفن دمكراسي  است  يعني  براي  مردمي  كه  هنوز به  رشد نرسيده اند، رجوع به  دمكراسي  يعني  دفن دمكراسي .[۱۴] اين  عصاره  و چكيده  كتاب  امت  و امامت  و نظريه  سياسي  مرحوم  شريعتي  است . سال  ۵۶ كه  شريعتي  به  شكل  مشكوك  مرحوم  شد في الواقع  در ذهن  روشنفكران  مسلمان  ايراني  اين  نظريه به عنوان  برداشت  جديدي  از اسلام  سياسي  شكل  گرفت  و زمانيكه  مرحوم  امام خميني  رضوان الله عليه  به شكل  عمومي  رهبري  نهضت  اسلامي  را به عهده  گرفتند اين  «امام  امت » براي  ذهن  روشنفكر ايراني  بسيار آشنا بود. چرا كه  تئوري  او را قبلا در كتاب  «امت  و امامت » بدقت  خوانده  بود. اين  سيماي  يك  روحاني بود كه  مي آمد و زمام  يك  ايدئولوژي  و پياده كردن  آنرا در جامعه  ديني  بعهده  مي گرفت . لذا روشنفكران مسلمان  در كنار توده  مردم  با يكديگر اين  رهبري  را پذيرفتند و نهضت  را ادامه  دادند.

 

نكاتي  را هم  شريعتي  ذكر نكرده  است . يكي  اين كه  نظر او درباره  حقوق  مردم  چيست  چگونه حقوق  مردم  ادا مي شود در اين  مسئله  شريعتي  كمتر سخن  گفته  است . نكته  ديگري  كه  به  آن  پرداخته اما جوابي  وافي  ارائه  نكرده  اين  نكته  است ، كه  سوال  آن  را مطرح  كرده : از آنجا كه  استعداد جوامع ديني  براي  تبديل شدن  به  يك  جامعه  استبدادي  و ديكتاتوري  و توتاليتر بسيار زيادتر از جوامع غيرديني  است .[۱۵] چه  ضمانتي  وجود دارد كه  اين  رهبري  نهضت  يا ايدئولوگ  يا سياستمداري  كه شريعتي  در سه  موقعيت  تصوير كرد تبديل  به  شعبه  استبداد ديني   بقول  مرحوم  علامه  نائيني [۱۶] نگردد.

شريعتي  به  اين  سوال  حساس  پاسخ  نداده ، فقط اذعان  كرده  كه  اگر مفاهيم  ديني  استحاله  شود خيلي  ساده  از چهره  يك  نبي  چهره  يك  خليفه  بدست  مي آيد. مي گويد در جوامع  ديني  ما هم  نبي  و امام  داريم  و هم  خليفه  و سلطان . نبي  و امام  چهره هاي  رهايي بخش  و مصلح  هستند و خليفه  و سلطان چهره هاي  استبداد ديني . فرق  اينها كجاست  و ضمانت  اين كه  اين  به  آن  تبديل  نشود در انديشه شريعتي  كمتر به  آن  پرداخته  شده  است . لذا ابهام  بزرگ  انديشه  سياسي  شريعتي  همين  نكته  است  كه چه  ضمانتي  داريم  كه  رهبر نهضت  ايدئولوژيك  به  يك  پيشواي  توتاليتر و ديكتاتور تبديل  نگردد. آيا اين  همان  دفاع از ديكتاتوري  صالح  نيست  هرچه  هست ، انديشه  سياسي  شريعتي  نوعي  دفاع از رژيم  اقتدارگرا است .

انديشه  سياسي  مطهري در بخش  دوم  بحث ، به  ترسيم  انديشه  سياسي  مطهري  مي پردازيم :استاد شهيد مطهري  در آثار مختلفش  نشان  داده  است  كه  دغدغه  سياسي  دارد اما متاسفانه  هرگز فرصت  تدوين  يك  مجموعه  سياسي  تمام عيار را نيافته  است . آرا سياسي  مطهري  در بسياري  از كتابهايش  پراكنده  است . شايد مفصل ترين  كتابهايي  كه  او توانسته  آرا خودش  را در باب  فلسفه سياست  مطرح  كند كتاب  پيرامون  انقلاب  اسلامي  و پيرامون  جمهوري  اسلامي  است .

در اين  دو كتاب  آخرين  آرا مطهري  مطرح  شده  است . مطهري  برخلاف  شريعتي  توفيق  پيدا مي كند كه  زمان استقرار نظام  را هم  شاهد باشد لذا سخنانش  كمي  از آرمانگرايي ها و ايده آل نگري هاي  مرحوم شريعتي  پاكيزه تر است  و با واقعيتهاي  اجتماعي  نزديكتر. چه بسا اگر شريعتي  هم  مي توانست دوسه سال  ديگر در بين  ما باشد، مي توانست  فكرش  را سوهان  بزند و آرمانهاي  بلند خود را به واقعيت هاي  عيني  نزديكتر نمايد. مطهري  بحثش  را از جاي  بسيار نيكويي  آغاز مي كند. مطهري  در مرحله  اول  يك  متكلم  و فيلسوف  است . لذا با اين  مسئله  هم  عقلي  برخورد مي كند. سوال  مي كند مبناي  حاكميت  چيست  سوالي  كه  هرگز براي  شريعتي  بخاطر اين كه  با فلسفه  ميانه اي  نداشت  مطرح نبوده  است . اما مطهري  فيلسوفانه  مي پرسد مبناي  حاكميت  چيست  به  زبان  فيلسوفان  سياست مبناي  مشروعيت  سياسي  چيست چند مبنا را ذكر مي كند فقط به عنوان  طرح  احتمال  مي گويد آيا مبناي  حاكميت  اسلامي  كه  با شرايط حاكم  اسلامي  هم  نبايد اشتباهش  كرد، آيا حقوق  طبيعي  خاصي  است  كه  در يك  نژاد است  و در نژاد ديگر نيست ، مي گويد اين  نيست . آيا مبناي  حاكميت  اسلامي  حق  الهي  است  اگر حق  الهي باشد تصريح  مي كند كه  براين  مبنا شكل  حكومت  ولايت  بر جامعه  است  نه  وكالت  و نيابت  از جامعه .مبناي  سومي  كه  مطهري  احتمال  مي دهد اين  است  كه  چه بسا نوعي  آريستوكراسي  و اشرافيت  قائل باشيم . نخبگان ، نخبگان  فيلسوف ، نخبگان  عارف ، نخبگان  فقيه  و روحاني  و مانند اينها. آيا مبناي حاكميت  ديني  حكومت  جمعي  از نخبگان  تخصصي  است  اين  را با نظريه  افلاطون ، حكيم  حاكمي  و يا فيلسوف  شاهي  مرتبط مي داند، اين  را هم  به عنوان  يك  احتمال  ذكر مي كند. در مرتبه  چهارم  مي گويد نكند مبناي  حاكميت  اسلامي  راي  مردم  و شورا و اجماع باشد آنچه  كه مردم  به  آن  رضايت  دارند خدا هم  به  آن  راضي  باشد. مي گويد اين  نظريه  اهل  سنت  است ، و بعد در انتهاي  اين  نظريه ها احتمالي  را مطرح  مي كند و اين  احتمال  را با فقه  شيعه  قابل  تطبيق  اعلام  مي كند و آن  اين  است  كه  بين  زمان  حضور معصوم  با زمان  غيبت  معصوم  تفصيل  قائل  شويم . در زمان  حضور معصوم  قائل  به  نصب  شويم  يعني  حاكميت  اسلامي  با نصب  الهي  صورت  مي گيرد. آنچنان  كه  ائمه اثني عشر  اميرالمومنين (ع) و اولاد كرامش   همگي  با نصب  الهي  به  حاكميت  بر مردم  منصوب شده اند. اما در زمان  غيبت  معصوم (ع) سرنوشت  امت  اسلامي  با رعايت  شرايط شرعي  به  خودشان وانهاده  شده  است . مطهري  ذكر مي كند اين  احتمال  بر فقه  شيعه  قابل  تطبيق  است .[۱۷]

اما صريحتر از اين  در مواضعي  ديگر از آثار متنوعش  همين  احتمال  اخير را تقويت  كرده  است . به بيان  ديگر مطهري  بخصوص  در كتاب  نظام  حقوق  زن  در اسلام  از نوعي  حقوق  طبيعي  و حقوق فطري  دفاع مي كند. معتقد است  پايه  همه  احكام  اجتماعي  اسلام  بر حقوق  فطري  بالسويه  همه انسانها مبتني  است . يعني  تمام  آحاد انسان  فارغ از اين كه  مسلمانند يا نامسلمان ، مردند يا زن ، سفيدند يا سياه ، از هر مليت  و نژاد و مذهب  و دين  و جنسي  كه  هستند اينها ذي حقند.[۱۸] و از آنجا كه  برمبناي برداشتش  در كتاب  سيري  در نهج البلاغه  هر حقي  مسئوليتي  به دنبال  دارد و هيچ  حقي  يكطرفه  نيست جز حق  خدا بر بندگانش [۱۹]، بنابراين  به  نظر مطهري  بين  مردم  و دولت  اسلامي  حقوق  دوطرفه  برقرار است  مردم  بر دولت  اسلامي  حق  دارند و دولت  اسلامي  در برابر  مردم  مسئول  است . دولت  نيز بر مردم  حق  دارد. حق  طرفيني  دولت  و ملت .و اين  شايد دومين  باري  است  كه  در فقه  شيعه  يك  فقيه  شيعه  از مبناي  حق  نه  از مبناي  حكم  با مسئله  سياست  برخورد مي كند مبناي  حكم  اين  است  كه  ما صرفا از وظيفه  مردم ، از لزوم  اطاعت ، وجوب  راي دادن  و حرمت  تضعيف  نظام  و… سخن  بگوييم  و سياست  را برمبناي  احكام ، وظايف  و تكاليف  بنا كنيم . اما مبناي  حق  اين  است  كه  بگوييم  مردم  حق  دارند نمايندگان  خود را انتخاب  كنند، مردم  حق  دارند در چهارچوب  قانون  سازگار با دين  و در پناه  شرع انور ضوابط ديني  را اجرا كنند و بر مقدرات  و سرنوشت  خود مسلط باشند. اين  بعد از مرحوم  ميرزاي  نائيني [۲۰] درخشانترين  قدمي  است كه  يك  فقيه  شيعي  برمي دارد. يعني  از مبناي  حق  با مسئله  سياست  برخورد مي كند نه  از مبناي  حكم صرف . مطهري  حكم  و تكليف  ديني  را نفي  نمي كند. اما معتقد است  حق  مردم  با حكم  ديني  سازگار است  در كتاب  سيري  در نهج البلاغه  و در علل  گرايش  به  ماديگري [۲۱] درضمن  بيان  علل  گرايش  جوانان مسلمان  به  ماترياليسم ، ماركسيسم  و ماديگري  ذكر مي كند كه  بعضي  از اين  علل ، و اعتقادي  بخاطر ضعف  ارائه  فلسفي  دين ، ضعف  ادله  كلامي  است  اما بخشي  از اين  گرايشها بواسطه  ابهامات  و خلاهايي  است  كه  در فلسفه  سياسي  موجود جامعه  ما احساس  مي شود. مطهري  مسئله  آبا كليسا را مثال  مي زند و اين  نكته  را علاوه  بر كتاب  يادشده  به  صراحت  در كتاب  سيري  در نهج البلاغه [۲۲] در بحث  «علي (ع) و حكومت  و عدالت » مطرح  نموده  است . مطهري  مي گويد آبا كليسا آمدند و با ارائه حكم  الهي  مدعي  شدند كه  مردم  حقي  در حكومت  ندارند و حاكم  تنها در برابر خدا مسئول  است  نه در برابر مردم .به نظر مطهري  هرگاه  كه  ارباب  دين ، علماي  دين ، بين  يك  حق  مردمي  و يك  حكم  ديني ناسازگاري  ايجاد كردند تجربه  تاريخي  مي گويد: آنچه  از صحنه  جامعه  حذف  مي شود حكم  ديني است . بزرگترين  ضربه اي  كه  ارباب  كليسا بر ساحت  دين  وارد كردند اين  بود كه  خود را نماينده  خدا دانستند و اين گونه  ابراز كردند كه  مردم  جز اطاعت  مطلق  از آنها چاره اي  ندارند و آنان  حاكم  ديني  را تنها در برابر وجدان  خود و تنها در برابر خدا مسئول  معرفي  كردند. نه  در برابر مردم ، مطهري مي گويد: منطق  نهج البلاغه ، منطق  حكومت  علي (ع) به  ما مي آموزد كه  حاكم  اسلامي  هم  در برابر خدا مسئول  است ، هم  در برابر مردم  و آنچنان  كه  در روز قيامت  مي بايد پاسخگوي  تك تك  اعمال  خود باشد در امور عمومي  مردم  حق  دارند از او سوال  كنند و او موظف  به  پاسخگويي  است . اين گونه نيست  كه  مردم  حق  نداشته  باشند از حاكم  اسلامي  سوال  كنند. حاكم  در برابر مردم  مسئول  است . اين نكته  بسيار مهمي  است ، مسئوليت  حاكم  اسلامي  در برابر مردم . بنابراين  از اين  نكته  درس  بگيريم سازگاري  بين  حقوق  مردم  و احكام  الهي ، اين  سازگاري ، سازگاري  بسيار ميموني  است  اين  همان چيزي  است  كه  بعدا نام  مبارك  «جمهوري  اسلامي » به خود مي گيرد.[۲۳]

مطهري  جمهوري  اسلامي  را جمع  و تاليف  بين  حق  مردم  يعني  جمهوري  و احكام  الهي  يعني  اسلام  مي داند. متاسفانه  بعضي  در جامعه  ما جمهوري  اسلامي  را بدون  عنايت  به  ركن  ركين  جمهوري  تنها اسلامي  معنا مي كنند. آنچنان  كه  ممكن  است  عده اي  هم  همواره  بخواهند اسلاميت  آنرا كمرنگ  بكنند. جمهوري  اسلامي همانگونه  كه  امام  مي فرمود نه  يك  كلمه  كم  نه  يك  كلمه  زياد. در ماههاي  اقامت  رهبر انقلاب  اسلامي در پاريس ، خبرنگاران  از ايشان  مي پرسند: جمهوري  يعني  چه  مي فرمايد جمهوري  به  همان معنايي  كه  در دنيا رايج  است .[۲۴] و شاگرد برازنده  امام  يعني  استاد شهيد مطهري  در آخرين  سال  حيات  طيبه  خود جمهوري اسلامي  را تفسير مي كند: جمهوري  اسلامي  يعني  حكومتي  كه  شكل  آن ، انتخاب  رئيس  حكومت  از سوي  عامه  است  براي  مدت  موقت  و محتواي  آن  اسلامي  است .[۲۵]

چند نكته  مهم  در اين  كلام  حكيمانه  نهفته  است : يكي  اين كه  اين  حكومت  رهبرش  بوسيله  مردم انتخاب  مي شود. جمهوري  اسلامي  رهبرش  منصوب  از جانب  خدا نيست . منتخب  مردم  با رعايت شرايط ديني  است . مطهري  چند بار تصريح  مي كند كه  رهبر ديني  كسي  است  كه  داراي  شرايط خاصي باشد.

منتها نكته  اول  اين  است  كه  رهبر منتخب  مردم  است  نه  منصوب  خدا. ارتباطش  با خداي  تعالي صرفا حائزيت  شرايط شرعي  است .

آنچه  كه  مردم  در رفراندام  بزرگ  جمهوري  اسلامي  در سال ۱۳۵۸ به  آن  راي  دادند در پناه  اين  سخنان  بود. هر تفسير ديگري  از جمهوري  اسلامي  احتياج  به رفراندم  ديگري  دارد. آنچه  كه  امام  خميني  در آستانه  پيروزي  انقلاب  در معرفي  جمهوري  اسلامي فرمود. آنچه  كه  مطهري  به  ما تعليم  داد  (و ما افكار او را مبناي  فكري  جمهوري  اسلامي  مي دانيم ) و اين  سخنان  را سخناني  صريح  و صادق  و در مقام  بيان  (و نه  در مقام  تقيه ) مي شماريم   اين  است  كه رهبر جمهوري  اسلامي  با واسطه  يا بلاواسطه  (با واسطه  مثل  انتخاب  رهبر توسط خبرگان  منتخب مردم ) توسط مردم  انتخاب  مي شود.

 

نكته  دوم : اين گونه  نيست  كه  رهبري  در جامعه  اسلامي  مادام العمر باشد. رهبري  براي  دوران  موقت  انتخاب  مي شود.

البته  مردم  حق  دارند در پايان  دوران  اول  صرفا براي  يك بار ديگر دوباره  به  رهبر قبلي  راي  دهند. اما خود موقت بودن  بنظر مطهري  يكي  از نكات  نظارت مردم  بر حكومت  اسلامي  است . اين  را حداقل  در سه  جاي  مختلف  كتابهايش  تصريح  كرده  است :موقت بودن  دوران  زمامداري  حاكم  اسلامي . اين  از مقومات  زمامداري  ديني  در عصر غيبت  است فراموش  نكنيم .

و نكته  سومش  اين كه  جمهوري  اسلامي  حكومتي  است  كه  برمبناي  احكام  اسلام  پيش  مي رود. ما گيريم  جمهوري  داشتيم ، رهبر منتخب  موقت  داشتيم ، اما اسلاميت  نيمي  از اين  حكومت  است . يك ركن  ركين  اين  حكومت  است . انقلاب  شده  است  تا احكام  نوراني  اسلام  پياده  شود. احكام  منور قرآن كريم  و سنت  مكرم  رسول الله صلوات الله عليه  و تعاليم  منور اميرالمومنين (ع) اجرا شود.

مطهري تصريح  مي كند كه  من  قائل  به  ولايت  فقيه  هستم .[۲۶] مطهري  را مي توان  در نظريه  سياسي  قائل  به  ولايت فقيه  دانست  اما تقريري  كه  مطهري  از ولايت  فقيه  مي كند شنيدني  است . مي فرمايد كه  ولايت  فقيه  چه نزد علماي  مشروطه  و چه  امروز معنايش  حاكميت  فقيه  نيست . معنايش  ولايت  ايدئولوژيك  است .معنايش  نظارت  بر اجراست . فقيه  ولايت  دارد يعني  طراح  نظام  است . يعني  احراز شرائط رئيس دولت  مي بايد به  تصويب  او برسد مي بايد بر حسن  اجراي  احكام  ديني  در جامعه  نظارت  داشته  باشد. اين  نظريه  اولين  بار نيست  كه  فقهاي  ما ابراز مي كنند. بنابراين  مي توان  ولايت  فقيه  را با تقريرهاي مختلف  عنوان  كرده  همانند مطهري  از ولايت  فقيه  ممكن  است  «نظارت  عاليه  بر تقنين » (قانونگذاري ) برداشت  كنيم . البته  ممكن  است  «ولايت  مطلقه  بر تدبير» نيز اراده  شود، بين  نظارت عاليه  بر تقنين  و ولايت  مطلقه  بر تدبير تفاوت  فراوان  است . آنچه  مطهري  ترسيم  مي كند اولي  است يعني  مي گويد: مي بايد بر جامعه  ديني  رهبر و عالم  ديني  بر حسن  اجراي  امور نظارت  داشته  باشد. اما معنايش  اين  نيست  كه  در اجراي  امور بايد دخالت  كند يا احيانا خود حكومت  را بدست  بگيرد. البته آرا ديگري  هم  آنزمان  ارائه  شد. آنچه  مطهري  در اسلام  و مقتضيات  زمان  ارائه  كرده  همواره  شان علمي  ولي فقيه  است  يعني  حكم  حكومتي  مي تواند صادر كند مي تواند برداشت  علمي  و تبليغي داشته  باشد.[۲۷]

بنابراين  مطهري  به  ولايت  فقيه  به  معناي  نظارت  ايدئولوژيك  بر قوانين  و حسن  اجراي  امور قائل  است  اما به معناي  حاكم  و مجري  قائل  نيست . و ايشان  ذكر مي كند ما حكومت  اسلامي  برپا نكرديم  كه  روحانيون  خودشان  مصدر امور شوند. وظيفه  ما همچون  گذشته  ارشاد و تبليغ  و تصدي پستهاي  علمي  است . ما صرفا بر اجراي  احكام  اسلام  نظارت  كرده ايم ، قبل  از مطهري  مرحوم  ميرزاي نائيني  و همفكرانشان  در نهضت  مشروطه  همين  نظر را داشتند. يعني  اسلاميت  نظام  را با نظارت  فقها تمام  مي دانستند. معتقد بودند كه  اگر در مجلس  شوراي  ملي  چند نفر از مجتهدين ، باشند كفايت مي كند و بعد از آن  گفتند براي  رعايت  غايت  احتياط ما مي توانيم  بگوييم  كه  تعدادي  از مجتهدين  بر اسلاميت  قوانين  نظارت  كنند يعني  حق  سلبي  به اصطلاح  امروزي  حق  وتوي  قوانين  داشته  باشند.[۲۸] شبيه  وظيفه اي  كه  شوراي  نگهبان  در قانون  اساسي  جمهوري  اسلامي  نسبت  به  اسلاميت  قوانين  دارد.

 

در تقسيم بندي  انديشه هاي  سياسي  بنابراين  مي توان  مطهري  را قائل  به  حكومت  ديني  دانست  كه ديني بودن  آن  با نظارت  فقيه  تامين  مي شود. آنچنان  كه  شريعتي  را هم  مي توانيم  قائل  به  حكومت  ديني از نوعي  ديگر بدانيم .از نكات  ديگري  كه  مطهري  بر آنها دست  مي گذارد حق  انتقاد از حاكم  و رهبري  اسلامي  است . فردي اشكالاتي  به  كتاب  مسئله  حجاب  استاد مطهري  مطرح  كرده ، اين  اشكالات  به  شكل  زننده  و بي ادبانه اي مطرح  شده  است .

اما مطهري  بسيار مودبانه  به  اينها پاسخ  مي دهد. در انتهاي  اين  كتاب  ناقد ادعا مي كند كه مطهري  به  موضع  يكي  از مراجع  انتقاد كرده  است . مرحوم  مطهري  مي گويد[۲۹] من  كتمان  نمي كنم  كه  بر آرا اين  مرجع  محترم  انتقاد دارم . مي گويد ما با حفظ ادب  مي توانيم  به  بزرگترين  مقامات  ديني مان  انتقاد بكنيم . اگر فردي  را فراتر از انتقاد فرض  كرديم  اين  هم  براي  خودش  خطر دارد هم  براي  اسلام .[۳۰]

اما آرا استاد مطهري  در باب  آزادي  به  شكل  تفصيلي  بحثي  شنيدني  دارد كه  به  علت  طولاني شدن كلام ، آنرا در محفلي  ديگر مطرح  خواهم  كرد.[۳۱]

در اين  جا به  اجمال  اشاره اي  مي كنم  و مي گذرم :مطهري  معتقد است  كه  در تعليمات  اسلامي ، تعاليم  ليبراليستي  وجود دارد[۳۲] (بي شك  مراد مطهري  آزادي هاي  مشروع در انديشه  سياسي  اسلام  است » و مي گويد آنچه  كه  علي (ع) انجام  داد عين  دمكراسي  بود. دمكراسي  كه  مطهري  ترسيم  مي كند اين  است  كه  يكي  از گروه  مخالفين  سياسي در زمان  حكومت  علي (ع) خوارج  بودند. نحوه  برخورد علي (ع) با مخالفين  فكريش  يعني  خوارج الگوي  برخورد با منتقدين  در انديشه  مطهري  است .[۳۳]

مطهري  مي گويد آزادي  و آزادگي  كه اميرالمومنين (ع) در برخورد با خوارج  بكار برد تاريخ  به  خودش  نديده  است . تا آنها دست  به  تيغ نبردند و برخورد مسلحانه  با حكومت  نكردند هرگز علي (ع) با آنها برخورد مسلحانه  نكرد. سخن  گفتند. سخن  گفت ، توهين  كردند پاسخ  داد. علي (ع) به عنوان  خليفه  جامعه  اسلامي  امام منصوب  خدا، در مسجد پيامبر سخن  مي گويد، خوارج  او را مسخره  مي كنند، توهين  مي كنند، اما علي (ع) با منطقي  قوي  پاسخ  مي گويد، براي  اين كه  كسي  كه  پايه هاي  حكومتش  قوي  و متين  است، هرگز نياز ندارد كه  به  ابزار سركوب  و اختناق  دست  بيازد. در انتهاي  سخن  كلام  را با ذكر شيرين آزادي  از زبان  استاد مطهري  تبرك  مي كنم : «من  به  جوانان  و طرفداران  اسلام  هشدار مي دهم  كه  خيال نكنند راه  حفظ معتقدات  اسلامي ، جلوگيري  از ابراز عقيده  ديگران  است .

از اسلام  فقط با يك  نيرو مي شود پاسداري  كرد و آن  علم  است  و آزادي دادن  به  افكار مخالف  و مواجهه  صريح  و روشن  با آنها. در آينده  هم  اسلام ، فقط و فقط با مواجهه  صحيح  و شجاعانه  با عقايد و افكار مختلف  است  كه مي تواند به  حيات  خود ادامه  دهد.» در پايان  مقايسه  آرا سياسي  شريعتي  و مطهري  اضافه  كنم :اگر ما به  آرا شريعتي  نظر مي كنيم ، چه  ايرادي  دارد كه  او را هم  با كرامت  نام  ببريم  و امكان  نقد عالمانه اش  را فراهم  بكنيم  و اگر از مطهري  هم  ياد مي كنيم  او هم  قطعا نقدپذير است . اگر مادر جامعه خود سنت  نقد سالم  را بدور از هياهو ايجاد بكنيم  فكر مي كنم  هم  حرفهاي  همديگر را بهتر بفهميم هم  اين  جمهوري  اسلامي  كه  وديعه اي  مبارك  در نزد ماست ، قوي تر و حكيمانه تر حفظ و ارتقا يابد. در آستانه  سالگرد آزادسازي  خرمشهر، ياد شهيدان  جمهوري  اسلامي  را گرامي  مي داريم .والسلام  عليكم  و رحمهالله و بركاته

سوالات ۱

. با توجه  به  تصويري  كه  شما از انديشه هاي  سياسي  استاد مطهري  و دكتر شريعتي  ارائه  داديد، بفرماييد كداميك  از اين  دو استاد تفكراتشان  به  نظام  سياسي  حاكم  فعلي  نزديكتر است جواب : نظام  ما بعدي  اعلامي  و بعدي  اعمالي  دارد. اعلام  يعني  آنچه  كه  ابراز مي شود، اعمال يعني  آنچه  كه  عمل  مي شود. همه  از شهيد مطهري  با كرامت  ياد مي كنيم  اما در عمل  و بخصوص بعضي  از تصويرهايي  كه  از ولايت  انتصابي  فقيهان  قولا و عملا ارائه  مي شود قطعا با نظريه  «امت  و امامت » مرحوم  شريعتي  سازگارتر است . اگرچه  دكتر شريعتي  هيچگاه  به  لزوم  شرط فقاهت  براي رهبري  امت  تصريح  نكرده  (هر چند رهبري  روحانيت  را حداقل  در مقطعي  از نهضت  يا لااقل  در مرحله اي  از ابتداي  عمر سياسي اش  پذيرفته  است ). اما تصويري  كه  از رهبري  نهضت  ارائه  مي كند و اين كه  مي بايد او را كشف  كرد نه  اين كه  انتخابي  باشد و مانند اينها با تصويري  كه  در بعضي  از قرائت هاي  ولايت  فقيه  مشاهده  و شنيده  مي شود بسيار سازگار است . برخي  از اين  تقريرهاي  رايج  با انديشه  سياسي  شهيد مطهري  سازگار نيست . جمهوري  اسلامي  تقريرهاي  مختلفي  دارد. «جمهوري اسلامي » مي تواند برمبناي  همين  انديشه  استاد مطهري  طراحي  شود. يعني  «ولايت  انتخابي  مقيده فقيه »[۳۴] آن  هم  از نوع ولايت  ايدئولوژيك  و نظارتي ، كه  معناي  درستش  نظارت  قانوني  فقيه  است .مي تواند برمبناي  ولايت  انتصابي  مطلقه  فقيه  هم  باشد (به معناي  ولايت  در تدبير و دخالت  اجرايي ).هردو برداشت  هم  قائل  دارد هردو هم  از فقهاي  بزرگوار هستند. هردو هم  اسم  نظريه هاي  خودشان

را جمهوري  اسلامي  مي گذارند. براي  مثال  استاد محترم  حضرت  آيت الله جوادي  آملي  در كتاب «پيرامون  وحي  و رهبري » در مقاله  «امامت  و ولايت » از نظريه  ولايت  انتصابي  مطلقه  فقيهان  دفاع نموده اند. در اين  مقاله  جمهوري  را معنا فرموده ، مي فرمايند: جمهوري  حكومتي  است  كه  همه  مردم آن  را مي پذيرند و وظيفه  دارند آن  را بپذيرند و فرموده اند بر اين  مبنا قرآن  جمهوري  است ، اسلام جمهوري  است ، حكومت  هم  جمهوري  است [۳۵] يعني  جمهوري  را با حق  انتخاب  مترادف  نمي داند با حكم  پذيرش  يا وظيفه  پذيرش  مترادف  مي داند. در مقابل  امام  فرموده  بود جمهوري  به  همان  معني كه  همه  جا جمهوري  است . امروز ما واژه هاي  مشترك  را داريم  بكار مي بريم  يعني  وقتي  مي گوييم جمهوري  تلقي  همه  عالمان  ما از واژه  جمهوري  يكسان  نيست  وقتي  واژه  مشاركت  را بكار مي بريم تلقي  همه  از واژه  مشاركت  يكسان  نيست . مشترك  لفظي  است .

لذا بايد هر عالمي  كه  اين  واژه ها را بكار مي برد پرسيد مراد از جمهوري  چيست  هردو مي گويند جمهوري  اما بين  اين  دو برداشت فاصله  بعيدي  است . و هكذا ديگر واژه هاي  سياسي  كه  فقها و علما ما بكار مي برند. لذا خلاصه عرائض  من  اين  است  كه  جمهوري  اسلامي  تقريرهاي  مختلف  مي تواند داشته  باشد. حكومت اسلامي  در ذهن  عالمان  ما، در ذهن  شاگردان  مرحوم  امام  تقريرهاي  مختلف  دارد. آنچه  كه  مورد وفاق  جامعه  ماست  جمهوري  اسلامي  به  گزارش  قانون  اساسي  است  كه  با اكثريت  قاطع  آرا به  آن راي  داديم  و بر پاي  عهد و ميثاق  خود هم  ايستاده ايم  و انشاالله هرگز از اين  عهد و ميثاق  برنگرديم .

اما مي توان  تقريرهاي  مختلف  آن  را به  بحث  گذاشت  و بهترين  تقريرها و مناسبترينش  با فضاي  مناسب انديشه  و انديشه وران  خودمان  انتخاب  كرد. اما آنچه  رسميت  حقوقي  دارد همان  تصويري  است  كه قانون  اساسي  از جمهوري  اسلامي  ارائه  كرده  است .

۲. آيا تفكرات  يك  انديشمند را بايد در يك  مجموعه  آثار تحت  آن  عنوان  جستجو كرد يا اين كه  بايد كليه  تفكرات  آنرا مورد تجزيه  و تحليل  قرار داد. مثلا شريعتي  بحث هايي  دارد تحت  عنوان «پروتستانتيسم  اسلامي » و يا حكومت  استبدادي  ديني  و يا «تشيع  صفوي  و تشيع  علوي » و بحث «مثلث  زر و زور و تزوير» با آن  تصويري  كه  جنابعالي  از كتاب  «امت  و امامت » ايشان  ارائه  نموديد، تفاوت  بسياري  دارد. لطفا در اين  مورد توضيح  دهيد نظري  كه  در «امت  و امامت » عرضه  شده  شايد تصوير سال  ۵۶ نباشد، اين  تصوير اواخر دهه  ۴۹ و۵۰ است . متاسفانه  مرگ  زودهنگام  به  شريعتي  مهلت  نداد كه  به  يك  نظريه  منسجم  برسد. شريعتي متوجه  استحاله  يك  نظام  ديني  و سرعت  استحاله  به  نظام  استبدادي  و ديكتاتوري  هست . در همين «امت  و امامت » هم  تصريح  مي كند اما چه  راه حلي  ارائه  مي كند كه  اين  به  آن  تبديل  نشود به  نظر من نكاتي  كه  ايشان  فرمودند همان  مشكلاتي  است  كه  يك  حكومت  ايدئولوژيك  مي تواند ايجاد بكند، يعني  اگر ما با حق  مردم  به  همان  مبنايي  كه  مطهري  مطرح  كرد با سازگاري  حق  و حكم  پيش  نيائيم  و صرفا در چهارچوب  قالبهاي  ايدئولوژيك  (به  فرق  بين  ايدئولوژي  و دين  هم  تاكيد مي كنم ) با آن قالبها بيائيم  جلو مشكل  است  بگوييم  كه  آفاتي  كه  متوجه  حكومتهاي  ايدئولوژيك  مي شود متوجه تئوري «امت  و امامت » شريعتي  نمي شود. من  منكر بعضي  نكات  مثبت  در ديگر آرا نظري  سياسي شريعتي  نيستم ، اما تاييد او از يك  رژيم  اقتدارگراي  ايدئولوژيك  مورد بحث  الان  من  است . والا چه كسي  مي تواند پيش تازي  شريعتي  را در بعضي  از ابعاد نوانديشي  ديني  معاصر انكار كند. در هر صورت  استقبال  مي كنم  كه  ديگر عزيزان  تصوير كامل تري  از انديشه  سياسي  روانشاد شريعتي  ارائه نمايند.

۳. شرايط حاكم  ديني  در عصر غيبت  و چگونگي  انتخاب  آن  توسط مردم  و مكانيسم هاي  آن  را توضيح  دهيد در حاكميت  سياسي  در عصر غيبت  بين  عالمان  دين ، فقهاي  شيعه  اختلاف نظر است . بعضي  از آنها معتقدند به  اين كه  كلا حاكم  اسلامي  تعيين اش  بدست  مردم  نيست . بلكه  منصوب  از جانب  خداي تعالي  است  و صرفا خبرگان  مردم  او را كشف  مي كنند. آنچنان  كه  مرجع  تقليد را كشف  مصداق مي كنند. بنابراين  در اينجا جائي  براي  انتخاب  مردم  باقي  نمي ماند. دسته  ديگري  از فقهاي  شيعه  مثل مرحوم  نائيني ، شهيد مطهري  و شهيد صدر، استاد آيت الله منتظري  و… معتقد هستند كه  حاكم  اسلامي در زمان  غيبت  (نه  در زمان  حضور معصوم (ع» با شرايطي  از طرف  مردم  انتخاب  مي شود. دسته  اول از اين  گروه  معتقدند كه  مهمترين  شرط حاكم  فقاهت  اوست  بنابراين  حاكم  از بين  فقهاي  عادل  مدبر انتخاب  مي شود و انتخابش  مي تواند يك مرحله اي  باشد، مستقيما توسط مردم ، مثلا يك  شورايي  از علما و متخصصان ، افراد واجد شرايط رهبري  را به  مردم  معرفي  مي كند، مردم  از بين  فقها، فردي  را انتخاب  مي كنند. يا براي  اين كه  ضريب  اطمينان  بالاتر باشد مردم  خبرگاني  را انتخاب  مي كنند و آن خبرگان  كه  نمايندگان  منتخب  مردم  هستند از بين  خودشان  يا از خارج  از خودشان  يك  فقيه  عادل مدبر را انتخاب  مي كنند. نه  تشخيص  مي دهند دقيقا انتخاب  مي كنند. دسته  دومي  هم  از فقها هستند كه  معتقدند براي  اداره  جامعه  اسلامي  صرفا حاكم  مي بايد مومن ، مدبر و كاردان  باشد. فقاهت  براي تقنين  قانونگذاري  لازم  است  اما براي  اداره  جامعه  لازم  نيست . مرحوم  محمدجواد مغنيه  و محمد مهدي  شمس الدين  از علماي  لبناني  و دكتر مهدي  حائري  يزدي  و بعضي  ديگر از علماي  معاصر اين نظريه  را ارائه  كرده  كه  ما مي توانيم  اسلاميت  حكومت  را با نظارت  علما بر تقنين  شبيه  شوراي  نگهبان تامين  بكنيم .[۳۶]

۴. ديدگاه  مرحوم  مطهري  نسبت  به  آزادي  چيست مايلم  بحث  آزادي  ابتر نشود. بخصوص  آزادي  از ديدگاه  مطهري  و بويژه  در شرايط حاضر. شهيد مطهري  نكات  ارزنده اي  را درباره  آزادي  مطرح  كرده  است . معتقد است  ما در اسلام  و در هيچ آئيني  آزادي  عقيده  نداريم  اما آزادي  تفكر داريم . مرادش  از آزادي  عقيده  اين  است  كه  ما آزاد نيستيم به  اين  معنا كه  برويم  جهل  و ضلالت  و فساد و گمراهي  را انتخاب  بكنيم . گاوپرستي  را مثلا انتخاب بكنيم . كسي  كه  اين گونه  امور را جايز مي داند و اجازه  مي دهد، دشمن  آزادي  است . ايشان  با اين  بند از حقوق  بشر كه  در اين  حد حتي  عقيده  را هم  آزاد دانسته  مقابله  مي كند. اما از آن  طرف  مي گويد: در مقابل ، تفكر در جامعه  اسلامي  آزاد است .[۳۷]

نكته  قابل  توجهي  را ايشان  تذكر مي دهد، مي گويد: بعضي  معتقدند كه  مردم  بايد صلاحيت  داشته باشند تا به  آنها آزادي  داد.  مردمي  به  اصطلاح  توده  ناآگاه  به  قول  مرحوم  شريعتي  اگر به  آنها آزادي بدهيد مثل  تيغي  است  در كف  زنگي  مست   مطهري  با اين  انديشه  مقابله  مي كند مي گويد مردم  كي بايد رشيد شوند شنا را در دريا بايد ياد گرفت . چندتا غوطه  هم  مي زنيم  و بعد كم كم  شنا ياد مي گيريم . تا زمانيكه  به  مردم  آزادي  ندهيد مردم  آزادزيستن  و برخوردهاي  آزادانه  را ياد نخواهند گرفت .[۳۸] مي گويد من  توصيه  مي كنم  به  كساني  كه  اين گونه  فكر مي كنند كه  بدانند ما با توجه  به  منطق بسيار قوي اي  كه  داريم  از هيچ  انديشه  مخالفي  نمي هراسيم .مطهري  مي گويد: من  هرگز از پيدايش  افراد شكاك  در اجتماع كه  عليه  اسلام  سخنراني  كنند و مقاله  بنويسند، متاثر كه  نمي شوم  هيچ  از يك  نظر خوشحال  هم  مي شود. چون  مي دانم  كه  پيدايش اينها سبب  مي شود كه  چهره  اسلام  بيشتر نمايان  شود. وجود افراد شكاك  و افرادي  كه  عليه  دين سخنراني  مي كنند وقتي  خطرناك  است  كه  حاميان  دين  آنقدر بي روح  و مرده  باشند كه  در مقام  جواب برنيايند. يعني  عكس العملي  نشان  ندهند.[۳۹]

كسي  از بحث  آزاد مي گريزد كسي  اجازه  طرح  آزادانه عقايد و افكار مخالف  را نمي دهد كه  ضعفي  در انديشه  خود داشته  باشد. مطهري  حسن اش  اين  بود كه  هم  به  فكر روز آشنا بود هم  به  انديشه  ديني  تسلط داشت .

لذا همانگونه  كه  مي دانيد در دانشكده ادبيات  دانشگاه  تهران  مطهري  گفت : يك  كرسي  ماركسيسم شناسي  مي گذاريم ، آقاي  دكتر فلان  بيايد و ماركسيسم  را صريحا (نه  به  عناوين  پوشيده ) درس  بدهد من  در محفل  جداگانه اي  آرا او را نقد خواهم  كرد. واضح  است  كه  رياكاري  و مطالب  مادي  را بنام  دين  قالب كردن  حكم  ديگري  دارد. اين قوت  فيلسوفانه  و عقلي  يك  حكيم  مسلمان  را مي رساند. هرگز نگفت  ممنوع است  او بيايد سخن بگويد. بعد هم  توصيه  مي كند مي گويد: شما اجازه  بدهيد بحثها مطرح  بشود و بعد عالمانه  به  آنها پاسخ  بدهيم . فكر نكنيد اگر سخني  گفته  نشود به  ذهنها هم  خطور نخواهد كرد. مطهري  مي گويد: بالاترين  دوره  پيشرفت  اسلام  قرون  ۴و ۵و هجري  است  كه  اين  آزادترين  زمان  جامعه  اسلامي  است .

در بحثهاي  فلسفي اش  مي فرمايد. اينها را دانشجوي  مسلمان  ما بايد بداند. شيخ  مفيد استادي  دارد به نام  شيخ  صدوق . هردو از مفاخر طراز اول  شيعه  هستند. شيخ  صدوق  نويسنده  يكي  از كتب  اربعه روائي  ماست  (من  لا يحضره الفقيه ) و دهها كتاب  روائي  ديگر. شيخ  مفيد بزرگترين  متكلم  شيعه است . به  او معلم  شيعه  گفته  مي شود. و از بزرگترين  فقهاي  شيعه  است . اين  سنت  نقد را جدي  بگيريم .شيعه  افتخارش  در طول  تاريخ  برخوردهاي  آزادانه  بوده  است . اين  چهره  با جمال  تفكر شيعي  را مشوه  نكنيم .

مرحوم  شيخ  صدوق  رضوان الله تعالي  عليه  كه  مشي  اخباري  دارد اما اخباري  نه  از نوع اخباري محمد امين  استرآبادي  قرن  ۱۱ دوره  صفوي ، اخباري  قرن  ۴ است . كتابي  مي نويسد به  نام  اعتقادات شيعه . شيخ  مفيد شاگرد ايشان  است ، ايشان  برمي دارد يك  كتاب  مي نويسد به  نام  تصحيح الاعتقاد در اين  كتاب  بيش  از صد اشكال  به  استادش  مي گيرد. اشكالهاي  بسيار جدي .[۴۰] هردو كتاب  موجود است .

نمونه  ديگر، علامه  طباطبايي  بر كتاب  شريف  بحارالانوار كه  بزرگترين  دائرهالمعارف  روايي  شيعه است  و فخر ماست  تعليقه  مي زند و تعليقه هايش  هم  تعليقه  انتقادي  است .[۴۱]

يك  جرياني  در زمان ايشان  به  جلد هفتم  كه  مي رسد اجازه  نمي دهد تعليقه ها ادامه  پيدا كند و از جلد ۷ ببعد بدون  تعليقه علامه  منتشر شد. اگر آن  تعليقه ها ذيل  آن  كتاب  بود دريايي  از معارف  مثل  الميزان  بدست  ما بود. ما در ناحيه  اجرايي  و عملي  بايد طبق  مصالح  ملي مان  مثل  يد واحده  در برابر دنيا برخورد كنيم .

اما در مسائل  علمي  كه  لازم  نيست  همه  يك  گونه  بينديشيم . مگر قبرستان  است  كه  همه  بايد يك  گونه بينديشند مي توان  بگونه هاي  مختلف  تحت  چتر جمهوري  اسلامي  انديشيد. اسلام  تكثر آرا را پذيرفته . يادمان  باشد آزادي  با حق  مخالف  آغاز مي شود اگر كسانيكه  با طريقه  حاكميت  موافقند آزاد باشند اسم  اين  جامعه ، جامعه  آزاد نيست . جامعه  آزاد جامعه اي  است  كه  در آن  مخالف  حق  قانوني ابراز عقايد خويش  را داشته  باشد. حق  قانوني  يعني  در چهارچوب  قانون  حق  دارد مخالفت  كند. مخالفت  خودش  را ابراز كند اما مسئولانه . اين  انديشه اي  است  كه  مطهري  ارائه  مي كند. كساني  كه خود را پيرو انديشمندي  مي دانند كه  آثار او مبناي  فكري  جمهوري  اسلامي  است  اين  مشي  مطهري است  و من  مطمئنم  اگر ما با اين  آثار آشنا بشويم  با قوت  بيشتري  هم  مي توانيم  از كيان  انديشه مان  دفاع كنيم . يادمان  باشد ارزشهاي  اسلامي  را با طرق  غيراسلامي  نمي توانيم  بر كرسي  بنشانيم . به عبارت ديگر ما با ماركسيستها كه  در دوران  طاغوت  بحث  مي كرديم  مي گفتيم  هدف  وسيله  را توجيه  نمي كند آنكه  مي گويد: هدف  وسيله  را توجيه  مي كند مسلمان  نيست  ما حق  نداريم  از هر وسيله اي  براي رسيدن  به  هدف  مقدس  استفاده  بكنيم .

براي  اهداف  مقدس  بايد وسيله  مقدس  و حداقل  وسيله اي مباح  انتخاب  كرد. هرگز نمي توان  با زيرپاگذاشتن  حقوق  شرعي  مردم  ارزشهاي  اسلامي  را در جامعه حاكم  كرد، مي بايد از همان  راهي  كه  دين  به  ما اجازه  داده  پيش  رفت . اين  نكته  بسيار مهمي  است اميرالمومنين (ع) وقتي  كه  مي شنود به  ناحق  از پاي  يك  زن  ذمي  يك  زن  يهودي  خلخال  درآورده اند از خدا طلب  مرگ  مي كند كه  در جامعه  تحت  امرش  چنين  مسائلي  اتفاق  مي افتد. يعني  چه  يعني  ذميه يهوديه  هم  بايد در جامعه  اسلامي  در امان  باشد چه  برسد به  مسلماني  كه  چون  ما نمي انديشد. اين  چه اسلامي  است  كه  ما ارائه  مي كنيم  كه  بپنداريم  كه  كسي  كه  چون  من  نمي انديشد، صد برچسب  و انگ  به او بچسبانيم  و او را از دايره  ديانت  خارج  بدانيم  و اين كه  هر روز بخواهيم  افراد را از دور خود بپراكنيم چه  كساني  زير چتر جمهوري  اسلامي  باقي  خواهند ماند. جمهوري  اسلامي  مامن  همه  كساني  است كه  اين  چهارچوبهاي  قانوني  نظام  را قبول  دارند. احدي  حق  ندارد به  كسي  كه  خود را قائل  به جمهوري  اسلامي  مي داند و به  لحاظ قانوني  جرمي  مرتكب  نشده  اتهام  زند و او را خارج  از نظام بداند.

۵. آيا در جمهوري  اسلامي  نظارت  استصوابي  جايي  دارد آيا با چنين  نظارتي  جمهوريت  زيرپا گذاشته  نمي شود نظارت  استصوابي  لازمه  ولايت  مطلقه  است . اگر كسي  به  ولايت  مطلقه  فقيهان  اعتقاد دارد بايد نظارت  استصوابي  شوراي  نگهبان  كه  بازوي  ولي  مطلق  فقيه  است  را بپذيرد. از لوازم  ولايت  مطلقه، نظارت  استصوابي  است . بنابراين  در نظريه  ولايت  انتصابي  مطلقه  فقيهان  ميزان ، راي  مردم  است  تا آنجا كه  ولي  فقيه  صلاح  بداند يعني  هرجا احساس  خطر شد كه  اين  راي  مردم  ممكن  است  به  صلاح نظام  نباشد در هر مرحله اي  مي تواند از حق  وتو استفاده  كند، قبل  از انتخاب  باشد مي شود كانديداتوري  آن  فرد را لغو كرد. بعد از انتخابات  باشد، حتي  به  مجلس  هم  رسيده  باشد مي تواند نماينده  معترض  را از مجلس  اخراج  كرد همانطور كه  اين  نكته  از لوازم  ولايت  انتصابي  مطلقه  فقيهان است  اگر پذيرفته  شد بايد همه  لوازمش  را هم  پذيرفت . اگر بحثي  است  در مبنا است  اما اين كه  آيا چنين  نظارتي  با جمهوريت  سازگار است ، با يك  برداشت  از جمهوريت  بله  (جمهوري  به معناي وظيفه  پذيرش  جمهور مردم )، اما با تلقي  استاد مطهري  و تلقي  رايج  از جمهوريت  در علوم  سياسي  و حقوق  اساسي  سازگار نيست . مشكل  اساسي  ثنويت  و تعارض  دو مبناي  سياسي  در بطن  جمهوري اسلامي  است : مبناي  مردم سالاري  و جمهوريت  و مبناي  حكومت  ولايي ، يكه سالاري  و آمريت .نظارت  استصوابي  از لوازم  لاينفك  حكومت  ولايي  و ولايت  مطلقه . والسلام .


[۱] سخنراني  در سمينار نگرشي  بر انديشه هاي  استاد مطهري  و دكتر شريعتي ، دانشگاه  شهيد بهشتي ، ۳۷۵/۲/۳۱. هفته نامه  توس ، ويژه نامه  شريعت  مطهر، پائيز ;۱۳۷۵ هفته نامه  توس ، مشهد، ۱۷ آذر ۱۳۷۶.

[۲] دكتر علي  شريعتي ، مجموعه  آثار، ج  ۱۹، ص  ۲۰۸ (تهران  ۱۳۶۰).

[۳]پيام  امام  خميني  به مناسبت  دومين  سالگرد شهادت  استاد (۱۳۶۰/۲/۹): آثار قلم  و زبان  او بي استثنا آموزنده  و روانبخش  است . صحيفه  نور، ج  ۱۴، ص  ۲۰۸.

بيانات  امام  خميني  به  مناسبت  سومين  سالگرد شهادت  استاد: «آثاري  كه  از او هست ، بي استثنا همه  آثارش  خوب است  و من  كس  ديگري  را سراغ ندارم  كه  بتوانم  بگويم  بي استثنا آثارش  خوب  است . ايشان  بي استثنا آثارش  خوب است ، انسانساز است »

[۴] از سخنان  رهبر جمهوري  اسلامي  ايران .

[۵] دكتر علي  شريعتي ، مجموعه  آثار، ج  ۲۶، ص  ۶۳۴۴۶۱ (تهران ، ۱۳۶۱).

[۶] درباره  انديشه  سياسي  شريعتي ، از جمله  رجوع كنيد به :

بيژن  عبدالكريمي ، نگاهي  دوباره  به  مباني  فلسفه  سياسي  شريعتي  يا تاملي  بر پارادوكس  دمكراسي  متعهد (تهران ،۱۳۷۰). محمد هاشم  اكبريان ، «حكومت گذار در انديشه  سياسي  دكتر شريعتي ، ماهنامه  فرهنگ  توسعه ، شماره  ۱۳ و۱۴ (تهران ، ۱۳۷۳) ص  ۳۹۳۳.

[۷] شريعتي ، مجموعه  آثار، ۲۶، ص  ۴۹۵۴۸۴.

[۸] پيشين ، ص  ۶۲۹.

[۹] پيشين ، ص  ۴۹۸۴۹۶.

[۱۰] پيشين ، ص  ۵۷۱.

[۱۱] پيشين ، ص  ۵۸۰۵۷۱.

[۱۲] پيشين ، ص  ۶۰۴۵۸۰.

[۱۳] پيشين ، ص  ۶۱۸۶۱۴.

[۱۴] پيشين ، ص  ۶۳۳۶۱۸ ضمنا براي  آشنايي  با آرا سياسي  شريعتي  از جمله  رجوع كنيد به  مجموعه  آثار ج  ۵، ص  ۴۸و ج  ۱۲، ص  ۲۳۲۲۳۰.

[۱۵] مجموعه  آثار، ج  ۲۶، ص  ۵۰۰.

[۱۶] علامه  ميرزا محمدحسين   غروي  نائيني ، تنبيه الامه و تنزيه  المله، با پاورقي  و مقدمه  آيت الله طالقاني ، (تهران ،۱۳۳۴) ص  ۱۲۶.

[۱۷] شهيد مرتضي  مطهري ، پيرامون  جمهوري  اسلامي ، ص  ۱۵۴۱۵۲ (تهران ، ۱۳۶۴).

[۱۸] مطهري ، نظام  حقوق  زن  در اسلام ، ص  ۱۲۲ و ۱۴۸ و ۱۵۴.

[۱۹] مطهري ، سيري  در نهج البلاغه ، ۱۳۴۱۲۲.

[۲۰] نائيني ، تنبيه الامه  و تنزيه المله .

[۲۱] مطهري ، سيري  در نهج البلاغه ، ۱۲۷۱۱۸، علل  گرايش  به  ماديگري ، مجموعه  آثار ج  ۱، ص  ۵۵۵۵۵۴.

[۲۲] مطهري ، سيري  در نهج البلاغه ، ۱۱۹.

[۲۳] نگاه  كنيد به  اصل  ۵۶ قانون  اساسي  جمهوري  اسلامي  ايران .

[۲۴] صحيفه  نور، ج  ۳، ص  ۱۴۵.

[۲۵] مطهري ، پيرامون  انقلاب  اسلامي ، ص  ۸۰ .

[۲۶] پيشين ، ص  ۸۶ َ۸۵ .

[۲۷] مطهري ، اسلام  و مقتضيات  زمان ، جلد ۱، ص  ۱۰۱.

[۲۸] براي  آشنايي  با انديشه  سياسي  نائيني  و همفكرانش  رجوع كنيد به  نظريه هاي  دولت  در فقه  شيعه ، دولت  مشروطه  (با اذن  و نظارت  فقيهان ) ص  ۱۲۶۱۱۲.

[۲۹] براي  آشنايي  با انديشه  سياسي  نائيني  و همفكرانش  رجوع كنيد به  سلسله  مقالات  نظريه هاي  دولت  در فقه  شيعه ، دولت  مشروطه  (با اذن  و نظارت  فقيهان ) ص  ۱۲۶۱۱۲.

[۳۰] مطهري ، پاسخهاي  استاد به  نقدهايي  بر كتاب  مسئله  حجاب ، ص  ۷۱.

[۳۱] رجوع كنيد به  «استاد مطهري  و مسئله  آزادي »، تهران ، دانشگاه  تربيت  مدرس ، خرداد ۷۵.

[۳۲] مطهري ، پيرامون  انقلاب  اسلامي ، ص  ۴۴۴۱.

[۳۳] مطهري ، جاذبه  و دافعه  علي (ع)، ص  ۱۴۴۱۴۳.

[۳۴] رجوع كنيد به  نظريه هاي  دولت  در فقه  شيعه ، نظريه  هفتم  ص  ۱۵۸۱۴۱.

[۳۵] آيت الله جوادي  آملي ، پيراموني  وحي  و رهبري ، ص  ۱۷۹۱۷۱.

[۳۶] رجوع كنيد به  نظريه هاي  دولت  در فقه  شيعه ، به  همين  قلم .

[۳۷] مطهري ، پيرامون  جمهوري  اسلامي ، ۱۲۲۹۲.

[۳۸] پيشين ، ص  ۱۲۲.

[۳۹] پيشين ، ص  ۱۳۵.

[۴۰] رجوع كنيد به  مقاله  مقام  عقل  در انديشه  شيخ  مفيد، در كتاب  دفتر عقل .

[۴۱] رجوع كنيد به  مقاله  عقل  و دين  از نگاه  محدث  و حكيم ، در كتاب  دفتر عقل .