آسيب شناسي ديني

آسيب شناسي  ديني [۱]

خوشبختم  كه  در اين  محفل  علمي  خدمت  خواهران  و برادران  عزيز جهاد دانشگاهي  هستم . عنوان صحبتي  كه  جهت  ارائه  در اين  جلسه  پيشنهاد شد آسيب شناسي  ديني  است . اين  عنوان  خود محتاج توضيح  است  از آنجا كه  همه  ما معتقد هستيم  برخلاف  تلقي اي  كه  در مسيحيت  است  اسلام  في  حد نفسه  آسيب ناپذير است  بنابراين ، خود اين  عنوان  آسيب شناسي  ديني  عنواني  متناقض  به نظر مي رسد. با عنايت  به  اين كه  اين  مسئله  يكي  از مسائل  كلام  جديد و تا حدودي  فلسفه  دين  محسوب مي شود و در جامعه  ما هم  درباره  اين  مسائل  كمتر سخن  گفته  شده  و كمتر مطلبي  نوشته  شده  است  لذا اين  بحث  از حساسيت  ويژه اي  برخوردار مي باشد. براي  فهم  بهتر و دقيقتر مطلب  مقدمتا ذكر اين نكته  لازم  است  كه  بين  دين  و دينداري  تفاوت  مي باشد و آنچه  كه  در اين  جلسه  قرار است  مورد بحث قرار گيرد آسيب شناسي  دينداري  است  نه  آسيب شناسي  دين .

دين  يك  امر قدسي  است ، يك  حقيقت  متعالي  است  و قطعا از هر آسيب  و آفتي  به دور است  آن چيزي  كه  بشري  است  خطاپذير است  و آنچه  كه  الهي  است  قطعا خطاناپذير مي باشد. بنابراين، بسياري  از كژفهمي ها، كژتابي ها و سوفهم ها از همين  ابتدا به  كنار خواهد رفت  و وقتي  سخن  از آسيب شناسي  ديني  گفته  مي شود مراد ما خود حقيقت  دين   كه  يك  امر قدسي  و متعالي  است نمي باشد. بلكه  آسيب شناسي  تلقي  انسانها از دين  يا معرفت  ديني  يا دينداري  مراد ماست . اين  سخن هم  تازگي  ندارد و برخي  از علما قبلا به  اين  مسئله  پرداخته اند. مباحثي  كه  استاد شهيد مطهري  تحت عنوان  «تحريفات  عاشورا» مطرح  نمودند يكي  از مصاديق  بارز آسيب شناسي  ديني  است . به  عبارتي شهيد مطهري  به  اين  نتيجه  رسيده  بود كه  در دينداري  ما آفتي  پيدا شده  كه  آن  تلقي  محرف  و غيرحماسي ، از حماسه  مقدس  امام  حسين (ع) مي باشد.

آنچه  ايشان  آغاز كرد و بدان  پرداخت  و بخشي  از غبار نشسته  بر اين  چهره  قدسي  را زدود مبحثي  است  كه  ذيل  عنوان  سخن  امروز ما قرار مي گيرد. يعني  ايشان  في الواقع  يك  نوع آسيب شناسي  ديني  كرد. گفتيم  هر چيزي  كه  بشري  است مي تواند خطا در آن  راه  يابد. به طور  كلي  هر امر انساني  خطاپذير است  و لذا تلقي  انسان  از دين مي تواند مشمول  همين  قاعده  خطاپذيري  قرار گيرد.

بنابراين  يك  پاي  دين  در عالم  ماوراالطبيعه است  اما پاي  ديگرش  در عرصه  زميني  تلقي  انساني  به  دين  قرار دارد. به  عبارتي  تلقي  عالم  قرن چهارمي  با عالم  قرن  پانزدهمي  لزوما يكسان  نيست  و اگر تلقي  اين  دو از دين  با همديگر متفاوت باشد احتمال  خطا در تلقي  يكي  يا هردوي  ايشان  وجود دارد. با عنايت  به  اين  مباحث  مي توان  از آفات  دينداري  سخن  گفت  ليكن  از دو زاويه  و به  دو شيوه . يك شيوه  اين  است  كه  از موضع  غيرديني  مي توان  به  آفات  دينداري  نگريست  كه  تنها منبع  نگاشته شده  به زبان  فارسي  از اين  موضوع به  مسئله  پرداخته  است  يعني  از خارج  دين  به  امر دينداري  پرداخته  و آفات  آن  را مورد بررسي  قرار داده  است . و نتيجه  گرفته  كه  دينداري  في  نفسه  آفت زاست . كه  من  در اين  مجلس  چنين  موضعي  نخواهم  داشت  بلكه  از موضع  دوم  يعني  موضع  و منظر ديني  به  مسئله آفات  دينداري  خواهم  پرداخت  به  نحوي  كه  ضمن  قبول  دينداري  به  بررسي  آفاتي  كه  متوجه  اين  امر مهم  است  اقدام  خواهم  كرد و خواهيم  ديد كه  از آنجا كه  دين  مسئله  بسيار مهمي  است  كه  با همه انسانها در ارتباط است  در طول  زمان  با روزمره گيها و عرفيات  آميخته  مي شود و به تدريج  زنگار مي گيرد لذا در هر زمان  به  احياگري  نياز است  تا اين  زنگارها را از چهره  دين  بزدايد.

مرحوم  امام  خميني  رضوان  الله تعالي  عليه  يكي  از عالماني  بود كه  نوعي  آسيب شناسي   ديني انجام  داد و مثل  يك  پزشك  حاذق  توانست  چيزي  را كه  آسيب  و آفت  انديشه  ديني  تشخيص  داده  بود (جدايي  دين  از سياست ) از چهره  دين  بزدايد. بنابراين  مي بينيم  كه  هريك  از متفكرين  بزرگ  احياگر ما به  نحوي  آسيب شناسي  ديني  كرده اند. مثلا در زماني  مرحوم  مهندس  بازرگان  به  اين  نتيجه  رسيد كه  دوري  دين  از معارف  تجربي  آفتي  جدي  براي  انديشه  ديني  است  و لذا كوشيد نوعي  سازگاري  بين انديشه  ديني  و علوم  تجربي  ايجاد كند يا مثلا احياگر ديگري  چون  مرحوم  دكتر شريعتي  به  اين  مسئله رسيد كه  اگر ما برخورد حماسي  منضبط و ايدئولوژيك  با دين  نداشته  باشيم  و دين  حالتي  مرده  و بي تحرك  در جامعه  داشته  باشد نسل  جوان  از دين  بيزار مي شود. بنابراين ، آسيب شناسي  نوعي پيشگيري  است . نوعي  بهداشت  دينداري  است . يعني  با اين  مباحث  و مفاهيم  ما درصدد اين  هستيم كه  دينداريمان  به  اصل  و گوهر دين  نزديكتر باشد. اين  نوعي  دلسوزي  و شفقت  نسبت  به  دينداري است .

يكي  از آفاتي  كه  قرآن  به عنوان  آفات  دينداري  برشمرده  مسئله  تحريف  معنوي  انديشه هاي  ديني است . مرحوم  مطهري  در توضيح  اين  آفت  مسئله  زهد را مثال  مي زند كه  زهدي  كه  في المثل اميرالمومنين  علي (ع) داشته  و منافاتي  با تحرك  اجتماعي  مومن  نداشته  بعد از حمله  مغول  در قرن هفتم  به  يك  زهد منفي  تبديل  شده  است  و مساوي  انزواطلبي ، عافيت جويي  و بي تفاوتي  نسبت  به اجتماع و سياست  شد. يعني  زاهدبودن  بعد از قرن  هفتم  براي  جامعه  ديني  يك  آفت  است .

مرحوم مطهري  در بحث  علل  انحطاط مسلمين  به  بررسي  عواملي  مي پردازد كه  باعث  تنزل  همه جانبه مسلمين  شد به  نحوي  كه  از پيشگامي  علمي  به  ذلت  عقب ماندگي  علمي  فعلي  رسيده ايم  كه  در هيچ رشته  علمي  به  عنوان  يك  قطب  شاخص  مطرح  نيستيم . تنزل  از يك  جامعه  علمي  با افرادي  چون ابن سينا، فارابي ، ابوريحان ، خوارزمي  و… به  جامعه  عقب افتاده  مصرف كننده  علم  نشانه  يك  جامعه آفت زده  است . استاد مطهري  در پاسخ  به  اين  سوال  كه  چگونه  به  ارج  و منزلت  قديم  بازگرديم  تغيير در برخي  ديدگاه ها و نگرش ها را عنوان  مي كند وي  مي گويد در بسياري  از انديشه هاي  ديني  تلقي  و برداشت  انحرافي  وجود دارد همچون  مسئله  توكل .

اگر توكل  در يك  جامعه  قوي ، به  پويايي  آن مي انجامد در جامعه  منحط موجب  ايستايي  مي شود. يا اگر به  نگرش  سي سال  گذشته  جامعه  خودمان نسبت  به  مسئله  غيبت  امام  عصر(عج ) نگاه  كنيم  به  آثار مخرب  اين  ديدگاه  و تلقي  واقف  خواهيم  شد و لذا وقتي  مرحوم  شريعتي ، مبحث  اعتراض  را به مثابه  فلسفه  انتظار مطرح  كرد به نحوي  مي خواست آفت  مربوط به  اين  انديشه  ديني  را برطرف  نمايد بنابراين  همه  احياگران  كوشش  كرده اند كه  به نحوي از انحا انديشه  ديني  را از اين  زنگارها بزدايند.

اما امروزه  مبحث  آفت شناسي  ديني  تاكيد مضاعفي  يافته  است  كه  در زمان  شريعتي ، مطهري ، بازرگان  و حتي  امام  اين  همه  حساسيت  حول  اين  مسئله  نبوده  است  و اگر ما در شرايط كنوني  به بهداشت  دينداريمان  و پيشگيري  از آفات  دينداري  نپردازيم  بي شك  در آينده  نزديك  با يك  فاجعه نظري  مواجه  خواهيم  شد.

مراد از فاجعه  نظري ، حدوث  يك  فاجعه  در قلمرو معرفت  ديني  است .يعني  دينداري  ما در بسياري  عرصه ها با تناقضات ، تضادها و مشكلات  لاينحلي  مواجه  خواهد شد كه  برخي  نتايج  آن  در عرصه هاي  مطبوعاتي  و هنري  از هم اكنون  بر اهل  بصيرت  مشهود است .پس  خلاصه  كلام  اينكه ، مراد از آسيب  يا آفت  همان  معناي  لغوي  آن  است . همان  چيزي  كه  باعث مي شود يك  شي  يا پديده  از حالت  طبيعي اش  خارج  شود. دينداري  هم  اگر از حالت  طبيعي اش خارج  شود دچار آفت  شده  است . مراد از دينداري  در عرصه  نظر، انديشه ، معرفت ، باور و ايمان  ديني است  يعني  مجموعه  معرفت  و ايمان  ديني  را دينداري  مي ناميم .

در احاديث  و روايات  هم ، اين  بحث آسيب شناسي  ديني  داراي  سابقه  است  في المثل  «نهي  از غلو» كه  در روايات  آمده  است  به  نوعي ممانعت  از حدوث  آسيب  در دينداري  است . بدين  معني  كه  در اكثر جوامع  عشق  به  رهبران  به  نحوي فزوني  مي گيرد كه  براي  ايشان  توانايي  مافوق  انساني  تصور مي شود. اين  است  كه  امام  علي (ع) در عصرخود با اين  انديشه  مخالفت  مي كند و همطرازساختن  انسان  ضعيف  با خداوند قدير را نوعي خطا مي داند و آن  را نكوهش  مي كند. به طور كلي  آسيب هاي  ديني  را در عصر ما مي توان  به  سه  دسته  تقسيم  كرد: قسم  اول  آسيب هاي

عمومي است  يعني  آسيب هايي  كه  مختص  زمان  و مكان  خاصي  نيست  و در هر جامعه  و هر ديني احتمال  حدوث  آن  وجود دارد. از موارد اين  نوع آسيب  تحريف  مفهومي  و معنوي  است   كه  در مقابل تحريف  لفظي  قرار دارد بدين  معني  كه  لفظ را مي گيريم  ولي  مفهومش  را عوض  مي كنيم  يا يك  واژه اصيل  ديني  با گذشت  زمان  به تدريج  از مفهوم  واقعي  خودش  منفصل  شده ، قلب  معني  مي شود. و اين آسيب  در تمام  اديان  و مذاهب   ديده  مي شود. قرآن  در اين  باره  مي فرمايد: «يحرفون  الكلم  عن مواضعه  و نسوا حظا مما ذكروا به » (مائده  / َ۱۳).

از ديگر موارد قسم  اول  آفت هاي  ديني  اين  تلقي  است  كه  ما امت  حضرت  رسول (ص ) تنها امتي هستيم  كه  صلاحيت  ورود به  بهشت  را دارا مي باشيم  اگر دينداران  به  اين  نتيجه  رسيدند كه  صرفا به خاطر اعتقادشان  و نه  بخاطر عمل  صالح  بهشت  برايشان  آماده  شده  است  دچار نوعي  آفت  در دينداري  شده اند كه  قرآن  نسبت  به  اين  نوع آسيب  هشدار داده  و برحذر داشته  است : «ان  زعمتم  انكم اوليا & من  دون  الناس  فتمنوا الموت  ان  كنتم  صادقين » (جمعه  ۶ /) «اگر مي پنداريد كه  در ميان  مردم تنها شما اوليا الهي  هستيد، تمناي  مرگ  كنيد ]تا به  ديدار محبوبتان  نائل  شويد[ اگر راست مي گوئيد.» اين  تصور كه  صرف  حب  علي  و اولاد علي (ع) حتي  بدون  انجام  عمل  صالح  ايشان  را بهشتي  مي كند از آسيب هاي  بزرگ  دينداري  است  كه  متاسفانه  در شرايط فعلي  هم  گريبان  تفكر تبليغي  ما را گرفته  است .

اما بخش  دوم  مبحث  آسيب شناسي  ديني  كه  از حساسيت  بيشتري  برخوردار است  به  اقتضاهاي زمان  خاص  اشاره  دارد يعني  در عصر ما صرفا اقتضاي  پديده هاي  اين  دوران  است  كه  مي توان  اين زمان  را مدرنيته  اسم  گذاشت . در دوران  مدرنيته  ما ديگر در قرن  ۱۶ ميلادي  نيستيم  در زمان  ما جدال سنت  و مدرنيسم  هر انديشه  ديني  را تحت  تاثير قرار داده  است . در قرون  گذشته  دانش  تجربي  در وضعي  نبود كه  با انديشه هاي  ديني  تعارضي  را ايجاد كند و صحنه  را بر انديشه ها و معارف  ديني  تنگ كند، به  اين  معني  كه  غالبا علوم  تجربي  ديروز و انديشه  ديني  گذشته  در سازگاري  و ملايمت  با يكديگر بودند. اما از دوران  رنسانس  به  بعد مي بينيم  كه  جهان شناسي  ديني  در مقابل  جهان شناسي علم  تجربي  قرار مي گيرد كه  اين  تقابل  حداقل  در آئين  مسيحيت  كاملا قابل  مشاهده  است .اگر در انديشه  اسلامي  هم  دقت  كنيم  مي بينيم  كه  در تفسير مجمع البيان  (قرن  ششم ) آيات جهان شناختي  قرآن  با هيئت  بطلميوسي  تفسير مي شود حال  آنكه  تفسير قرن  پانزدهمي  الميزان سعي  دارد آيات  قرآن  را به  نحوي  تفسير نمايد كه  به  مشكلات  مجمع البيان  دچار نشود. بنابراين ، انسان  امروزي  سعي  دارد معارف  تجربي  را در حوزه  جهان شناختي  قرآن  به  رسميت  بشناسد همان كاري  كه  قبلا انجام  مي شد و سعي  مي شد تفسير روايات  يا آيات  به  نحوي  باشد كه  با فلسفه  يوناني، نوافلاطوني  و ارسطويي  معارضه  نداشته  باشد. نه  اين كه  تنها معارضه  نداشته  باشد بلكه  حتي سازگاري  داشته  باشد. يعني  علماي  اسلامي  به  نحوي  دنبال  اين  سازگاري  بوده اند در ابعاد فلسفي، شهودي  و عرفاني  واخيرا در بعد علوم  انساني . اين  علوم  انساني  مولود تازه  تمدن  كنوني  است .بسياري  از اين  علوم  همچون  جامعه شناسي ، روان شناسي  و… سابقه شان  به  يكي  دو قرن  بيشتر نمي رسد.

لذا اين  علوم  جديد در حوزه  دينداري  وارد مي شوند. وقتي  در دانشگاهي  علوم  انساني  تدريس مي شود غيرممكن  است  كه  با انديشه هاي  يك  موحد و ديندار تقابل  و اصطكاك  نداشته  باشد. وقتي يك  دانشجوي  مسلمان  علوم  سياسي  به  مطالعه  نظريه هاي  سياسي  مي پردازد  غيرممكن  است  اصول اين  نظريه ها را با انديشه هاي  ديني  خود به  چالش  نطلبد و مقايسه  نكند.

بي شك   يك  دانشجوي اقتصاد مباحث  جديد علم  اقتصاد را با مباحث  مربوط به  فقه  ديني  به  مقايسه  مي گذارد و اين  مقايسه ها سوالات  جديدي  پديد مي آورد و چنين  سوالاتي ، مبارك  و شايسته  است  و نبايد پنداشت  كه  اين علوم  از سر توطئه  و جهت  دين زدايي  مطرح  شده اند. واقعيت  اين  است  كه  تمدن  جديد مقتضيات جديدي  دارد و لذا بايد مشخص  شود كه  هر دين  و از جمله  اسلام  در اين  عرصه  چه  حرفي  براي  ارائه دارد و به  سوالات  جديد چه  پاسخ هايي  تدارك  ديده  است . بسياري  از علماي  ما در برخوردهاي  اوليه خود با پديده هاي  تكنولوژيك  واكنش  مناسبي  نداشتند. پديده هايي  همچون  بلندگو، دوش  حمام قاشق  و چنگال ، راديو، تلويزيون  و تلفن  در اين  زمينه  قابل  ذكر است . ساليان  درازي  گذشت  كه  اين پديده ها به  رسميت  شناخته  شدند و اين  تلقي  جا باز كرد كه  اين  وسايل  مي توانند هم  در خدمت صلاح  باشند هم  در خدمت  فساد.

آفت هاي  نوع دوم  را مي توان  به  دو نوع تقسيم  كرد: نوع اول  كه  نحوه اي  تحجر است  ناشي  از به رسميت نشناختن  زمان  حال  و مقتضيات  آن  است  و آداب  و رسوم  عرفي  گذشته  را بنام  دين  و ارزش ديني  تحميل كردن . نوع دوم  كه  محصول  شيفتگي  در برابر مدرنيته  است  و آن  را شاقول  همه  چيز از جمله  تدين  دانستن  و دين  را به  نفع  مدرنيته  شناوركردن . لذا بايستي  آسيبهايي  را كه  از ناحيه  مدرنيته به  معناي  علوم  جديد و تكنولوژي  متوجه  دينداري  است  جدي  گرفت . امروز مسئله  حفظ معنويت در يك  جامعه  تكنولوژيك  امر ساده اي  نيست  و بسياري  از مسائل  عصر جديد هنوز به  شكل  جدي در جامعه  ما مطرح  نشده  است  و تا مرز دين  را با علوم  انساني  به  دقت  ترسيم  نكنيم  جواب  شايسته  و بايسته اي  در اين  صحنه  نخواهيم  يافت .

اما بخش  سوم  از آفات  دينداري  آفاتي  است  كه  متوجه  و مختص  اين  زمان  و مكان  خاص  است يعني  دقيقا متوجه  امروز ايران  است . دسته  سوم  آفتهايي  است  كه  بعد از تشكيل  حكومت  اسلامي  در ايران  از سال  ۵۷ به  بعد پديد آمده  است  و اين  دسته  سوم  از هر دو دسته  آفات  قبل  براي  ما حساس تر و قابل  توجه تر است . مسائلي  كه  از رسمي شدن  دين ، از ايجاد يك  حكومت  ديني  در جامعه  ما ناشي شده  است  به عنوان  دسته  سوم  آفات  مورد بحث  ما خواهد بود. اگر بخواهيم  نگاهي  گذرا به  پيشينه  تاريخي  كشورمان  و سلسله هايي  كه  تحت  عناوين  و اسامي گوناگون  قدرت  را در دست  داشته اند بيفكنيم  خواهيم  ديد كه  برخي  سلسله هاي  قدرت  داعيه دينداري  در سر داشته اند اما در هيچ  زماني  در جامعه  اسلامي  شيعي  اين گونه  نبوده  است  كه  عالم  دين ، خود در راس  حكومت  بوده  باشد. ممكن  است  در جاي  ديگر و در آئين  ديگري  علماي  دين  به حكومت  رسيده  باشند. اما اين  اولين  بار است  كه  در تاريخ  تشيع  علماي  مذهب  شيعه  خود مصدر حكومت  شده اند لذا اين  رويدادي  بي سابقه  در مذهب  شيعه  است . كلا حكومت هاي  شيعي  مذهب بسيار كوتاه مدت  و منحصر به  يك  محيط محدود جغرافيايي  بوده  است .

تشكيل  حكومت  ديني  هم  داراي  بركات  است  و هم  آفات . و استاد مطهري  در انتهاي  كتاب بررسي  نهضت هاي  اسلامي  و در كتاب  پيرامون  جمهوري  اسلامي  اين  مسئله  را با همين  دو عنوان مطرح  كرده  است . چون  بحث  از آسيب ها و آفات  است  به  بركات  اشاره  چنداني  نمي كنيم  زيرا بركات بر ما پوشيده  نيست . اين كه  دينداران  مي توانند به  آساني  به  تكاليف  خود عمل  كنند. اين كه  درهاي بهشت  باز و درهاي  جهنم  بسته  مي شود و گناه كردن  در چنين  جامعه اي  دشوار مي گردد و… از بركات حكومت  ديني  است  و اما آفات  تشكيل  حكومت  ديني  در جامعه  ما، بيشتر بعد از جنگ  بروز مي كند و آشكار مي شود. زيرا آسيب ها و آفت ها در دوران  جنگ  هشت ساله  و تحت  تاثير هيجانات ، حساسيت ها و آرمان هاي  آن  دوران  مجال  خودنمايي  نمي يافت . اما پايان  جنگ  يك  سوال  مهم  را براي  بسياري  مطرح  ساخت  و آن  اين كه  آيا تشكيل  حكومت  در يك  جامعه  توسط دينداران  آفاتي  را متوجه  دينداري  مي كند براي  پاسخ  به  اين  سوال  لازم  است  نگاهي  به  پيشينه  بحث  داشته  باشم  لذا اشاره اي  دارم  به  سخنان يكي  از رهبران  انقلاب  ضداستعماري  الجزاير كه  مبحث  آفات  دين  رسمي  را به نحوي  مطرح مي سازد. طبق  گفته هاي  اين  رجل  انقلابي ، مردم  الجزاير نسبت  به  مساجد تحت  نظر دولت  روي خوش  نشان  نمي دهند و درمقابل  دين  رسمي  به  نحوي  از خود مقاومت  نشان  مي دهند و در اين  جا اين  سوال  مطرح  است  كه  آيا هر حكومت  ديني  فارغ از مشروعيت  و حقانيتش  با آفتي  بنام  «دين رسمي » مواجه  نخواهد شد و اگر دينداري  را عاملي  اختياري  بدانيم  و دين  را از مقوله  ايمان ، اعتقاد، باور، احساس ، شهود (كه  همه  اينها فراتر از اجبار، زور و قدرت  هستند) بدانيم  لذا هنگامي  كه  يك حكومت  داعيه  تبليغ  انديشه  ديني  پيدا مي كند آيا بين  حكومت  كه  پايه  آن  براساس  «قدرت » است  با دين  كه  اساس  آن  بر «رحمت  و معنويت » (كه  مخالف  زور و قدرت  است ) استوار است  نوعي  تنافي  و تعارض  ايجاد نخواهد شد پس  چه  كنيم  كه  اين  دو با هم  سر سازگاري  داشته  باشند يعني  سازگاري حكومتي  كه  مايه  آن  قدرت  است  با ديني  كه  قوام  آن  رحمت  است جمع  بين  قدرت  و رحمت  چگونه  است  چگونه  مي توان  قدرت  رحيمانه  داشت . آيا هر حكومت  ديني  محكوم  است  به  اين كه  اگر انديشه  ديني  رسمي  شد، دين  خود به خود از صحنه  اجتماع حذف  مي شود اين  توهم  لااقل  نزد برخي  متفكرين  ديده  مي شود كه  معتقدند حكومت  ديني بلافاصله  به  ضد خود تبديل  مي شود و اولين  نتيجه  حكومت  ديني  حذف  ديانت  از صحنه  عمومي جامعه  خواهد بود يعني  معتقدند به  اين كه  حكومت  ديني  مقدمه  سكولاريسم  است  كه  آن  هم  بتدريج به  لائيسم  دچار خواهد شد. يعني  به  جايي  مي رسد كه  به تدريج  نهاد دين  از نهاد سياست  (يعني دولت ) جدا شود و دين  از صحنه  اجتماع حذف  شود و فراتر از آن  دين  از حوزه  باور و اعتقاد مردم غائب  شود.

آيا اين  يك  مسير حتمي  است در اين  مجال  سعي  مي كنم  برخي  آفات  را مختصرا مطرح  نمايم . اين  آفات  نوعا آنهايي  هستند كه بيشتر در يك  جامعه  با حاكميت  دين  رسمي  بروز مي نمايند.

البته  اين  بدان  معنا نيست  كه  در جوامع ديگر بروز نكنند. تفاوت  در اين  است  كه  در چنين  جامعه اي  شديدتر بروز مي نمايند. با برداشتي  كه از معارف  ديني  داريم ، اسلام  نسبت  به  اجتماع و سياست  لااقتضا نيست  و براي  حوزه  عمومي

احكام  كلي  و عامي  دارد، با چنين  پيش فرضي  بحث  را دنبال  مي كنم .يكي  از آفات  دينداري  اين  است  كه  غالب  دينداران  مخاطب  خود را «انسان  كامل » مي گيرند نه «انسان  متوسط و عادي ». توجه  به  اين  نكته  علي الخصوص  براي  متصديان  امر تبليغ ، كاملا ضروري است . اين كه  مطلوب  ما كيست  و ما براي  چه  كسي  مي خواهيم  برنامه ريزي  كنيم  و جامعه  مطلوب كدام  است  سوالاتي  است  كه  در اين  حوزه  بايستي  مطرح  و پاسخ  آن  دريافت  گردد. اگر به  برنامه هاي  شبهاي  جمعه ، در ده سال  پيش  برگرديم  پخش  دعاي  كميل  و عدم  نمايش  فيلم در شبهاي  جمعه  در خاطرمان  زنده  خواهد شد و اگر برنامه  شبهاي  جمعه  فعلي  را مورد توجه  قرار دهيم  به  تفاوت  عميق  برنامه ها در اين  دو زمان  پي  خواهيم  برد.

در ده سال  پيش  ما مي پنداشتيم  كه همگان  بايستي  به  مسجد بروند، نمازشان  را اول  وقت  بخوانند، مستحباتشان  را بجا بياورند، دعاي شب  جمعه شان  فراموش  نشود، قرائت  قرآنشان  ترك  نگردد اما با ادامه  اين  سير به  اين  نتيجه  مي رسيم كه  ايجاد اين  روحيه  در اكثريت  مردم  غيرممكن  است  و همه  مردم  نمي توانند اين گونه  باشند و مجبور مي شويم  بپذيريم  كه  افراد ديگري  هم  در جامعه  مي توانند باشند اما اين  صفات  و رفتارها را نداشته باشند و اگر بخواهيم  براي  مردم  از طريق  صداوسيما برنامه  پخش  كنيم  بايستي  سليقه  و علايق  اين دسته  را هم  مدنظر داشته  باشيم  يعني  بايستي  ما به  اين  ديدگاه  برسيم  كه  مي شود از صداوسيماي جمهوري  اسلامي  در شب  جمعه  دعاي  كميل  پخش  نشود و هيچ  اشكالي  هم  نداشته  باشد. اين ديدگاه  جديد بدين  سبب  است  كه  ما امروز باور كرده ايم  كه  با انسانهاي  متوسط عادي  مواجهيم  نه انسانهايي  كامل . در اينجا، مراد صحه گذاشتن  بر برنامه هايي  نيست  كه  به جاي  دعاي  كميل  پخش مي شود، مراد بيان  سير ايجاد اين  تغييرات  است  كه  از كجا شروع كرده ايم  و به  كجا رسيده ايم  نه  آن نحوه  نگرش  صحيح  بودند و نه  معلوم  است  كه  وضعيت  فعلي  صحيح  باشد. تلقي  از انسان هاي  جامعه  به عنوان  انسان هاي  كامل  كه  مستحبات  و مكروهات  را كاملا رعايت مي كنند غلط مي باشد و بنابراين  ما بايد مخاطب  خود را دقيقا بشناسيم  و بدانيم  كه  براي  چه  كسي مي خواهيم  برنامه ريزي  كنيم .

درواقع  انسان  موردنظر ماانساني  متوسط است  كه  گناه  مي كند و  اين امكان  گناه  را بايد به عنوان  پيش فرض  بپذيريم  و توجه  داشته  باشيم  كه  مخاطبين  ما انسانهايي  بسيار عادي  هستند كه  انجام  هر كاري  از آنان  ساخته  است  اما ما مي خواهيم  كه  فطرت  دينداري  را در آنها بيدار كنيم  لذا تلقي  انسان  كامل  را بايد به  سطح  يك  انسان  متوسط و عادي  كوچه  و بازار تقليل  دهيم .انساني  كه  ممكن  است  در حد اعلاي  تقيد، واجباتش  را هم  انجام  ندهد. از ديگر عواملي  كه  مي تواند در زمان  ما به عنوان  آفت  دين  تلقي  شود انديشه  يك دست كردن جامعه  است  يعني  اين  تفكر و تصور كه  همه  همچون  ما فكر كنند همه  احساسي  شبيه  ما داشته  باشند.

حتي  با فرض  اين كه  احساس  و تعقل  ما حق  و صحيح  باشد انديشه  همرنگ سازي ، آفتي  ويرانگر است  و چنين  جامعه اي  كه  همه  مثل  هم  فكر كنند يك  قبرستان  است  و هرگز دين  از ما نخواسته  چنين جامعه اي  ايجاد كنيم  و هيچ  پيغمبري  موفق  نشده  است  چنين  نظامي  پديد آورد. و نبايد اين  توهم براي  ما ايجاد شود كه  مي توانيم  همه  افراد جامعه  را بدون  استثنا مومن ، مسلمان  و صالح  كنيم . حتي حسب  روايات ، در دوران  حكومت  حضرت  مهدي (عج ) ساير اديان  نيز داراي  پيرواني مي باشند.

لذا وجود افراد مخالف  در زمان  حكومت  اسلامي  امري  طبيعي  است . حتي  قرآن  كريم  وجود غيرمسلمان  را در زمان  پيامبر گرامي  اسلام  به  رسميت  شناخته  است . قرآن  به  پيامبر مي فرمايد: «ما انت  عليهم  بوكيل » تو وكيلشان  نيستي  «لست  عليهم  بمصيطر» و سيطره اي  نيز بر آنها نداري ، كه  اين فرمايش  براي  ما هم  صادق  و قابل  اجراست . لذا با اين كه  كساني  انديشه  ما را نمي پذيرند، اما ناحق بودن  در جامعه ، خود يك  حق  است  و ما بايد اين  را به  رسميت  بشناسيم . مرادم  اين  نيست  كه انديشه  مخالفين  درست  است  بلكه  اين  يك  واقعيت  خارجي  است . هيچ  جامعه  را، حتي  جامعه  تحت سيطره  نبي  را نمي توان  يافت  كه  در آن  ناحق  نباشد و مراد از به  رسميت شناختن  به  معناي  خوبي  و شايستگي  ايشان  نيست . بلكه  پذيرش  و تحمل  وجود مخالفين  در جامعه  است  و لذا ما بايد از طريقي كه  خود دين  معين  كرده  با اين  افراد برخورد كنيم  و يعني  درعين  تبليغ  دين  با درنظرگرفتن  مقتضيات زمان  و مكان  و رعايت  شرائط ويژه  مخاطبين  به  اين  نكته  نيز توجه  داشته  باشيم  كه  كوشش  در يك دست كردن ، يك  آفت  براي  دينداري  دينداران  است .از ديگر آفات ، پندار آزمون ناپذيري  و شكست ناپذيري  دينداري  است  يعني  اين كه  ما بپنداريم  كه نه  دينداري  را مي توان  تجربه ، ابطال  و اثبات  كرد و نه  مي توان  به  پيروزي  يا شكست  آن  معتقد شد. فرض  بكنيد من  به عنوان  ديندار يك  نظريه  اقتصادي  ابراز مي كنم  و ادعا مي كنم  كه  اين  نظريه ، برخواسته  از ديانت  من  است  و لذا چون  به  انديشه  ديني  من  اتصال  دارد و من  داراي  معرفت  ديني هستم  لذا نظريه ام  هم ، به  اتكاي  اين  ديانت  و اتصال  به  انديشه  ديني  ابطال ناپذير است .با عنايت  به  اين كه  هر انديشه  بايد در ترازوي  نقد و ارزشيابي  قرار بگيرد چنين  رويكردي  به معرفت  ديني  نوعي  آفت  تلقي  مي شود. ما در علوم  تجربي  و انساني  قائل  به  آزمايش  و تجربه  هستيم و في المثل  اگر كسي  در خصوص  مهار تورم  نظريه اي  را مطرح  ساخت  به دنبال  آزمون  نظريه  وي مي باشيم  و سعي  مي كنيم  ارزش  و استحكام  علمي  اين  نظريه  را در بوته  آزمايش  بگذاريم  و لذا انديشه هاي  انساني  خطاپذير و ابطال پذير و محتاج  آزمون  است . و اگر كسي  تصور كند چون  يك  پاي انديشه  او به  دين  متصل  است  پس  آن  انديشه  قابل  تجربه  نيست  و نتيجه  بگيرد چون  ما دين  داريم  پس هميشه  پيروزيم  به  خطا رفته  و دچار آفت  در انديشه  و معرفت  ديني  شده  است . ما از هر شكستي مي توانيم  در تبليغات  پيروزي  بسازيم  اما خودمان  را كه  نمي توانيم  فريب  دهيم . وقتي  به  پيشينه ۱۴۰۰ ساله  معرفت  ديني  و سوابق  علماي  ديني  نظر مي افكنيم  به  شكست  برخي  از تجارب  علماي

دين  وقوف  مي يابيم  كه  اين  به  عنوان  يك  واقعيت  تاريخي  غيرقابل  انكار است . ما در طول  ۱۷ سال انقلاب  با تعدادي  تجربه  موفق  و تعدادي  تجربه  ناموفق  مواجهيم  و لذا اين  ذهنيت ، كه  دينداران همواره  پيروزند را بايد از حوزه  معرفتي  خود دور سازيم .در قرآن  كريم  سابقه  مذمت  اين  انديشه  قابل  مشاهده  و پيگيري  است .

اين كه  كسي  بپندارد چون يك  سر انديشه اش  به  خدا متصل  است  از قداست  و حقانيت  خداوند هم  بهره مند شده  و لذا او هم برحق  است  دچار تصوري  غلط شده  است . ما بايد همواره  يادمان  باشد كه  بشريم  و بشر خطاكار است و چون  دينداري  ما كاري  بشري  است  مي تواند خطاپذير و آزمون پذير باشد. و لذا يك  نظريه  ديني مي تواند بر نظريه  ديني  ديگر برتري  داشته  باشد و اين گونه  نيست  كه  در هر عرصه ، فقط يك  نظريه داشته  باشيم .

اولين  راه  آفت زدايي  از انديشه  ديني  معاصر اين  است  كه  ما امكان  طرح  نظريه هاي  متعدد را بپذيريم . في المثل  بپذيريم  كه  مي شود در حقوق  اسلامي ، سياست  اسلامي ، اقتصاد اسلامي ، مديريت اسلامي  و… چندين  نظريه  داشت  كه  اگر يك  نظريه  شكست  خورد نظريه  ديگر را مطرح  سازيم  و اگر همه  نظريات  شكست  خورد بپذيريم  كه  اصولا رويكرد ديني  ما در آن  حوزه  صواب  نبوده  است  و ما مي بايد در بنيادهاي  انديشه  ديني مان  در آن  حوزه  تجديدنظر كنيم . واضح  است  كه  با تكرار چنين شكست هايي  دينداري  دچار مشكل  و بحران  مي شود، مگر نه  اين كه  ما عدم  توفيق  ماركسيسم  را در اقتصاد و فرهنگ  و سياسي  دليل  بطلان  ايدئولوژي  ماركسيسم  ارزيابي  كرديم  كلام  و نتيجه  پاياني اين كه  انديشه  شكست ناپذيري  و آزمون ناپذيري  دينداري  و ملحقات  و لوازم  آن  در اقتصاد، سياست ، مديريت  و… از آفات  دينداري ، به ويژه  در زمان  معاصر است .آفت  سوم ، اهتمام  بيش  از حد به  شعائر و ظواهر و كم بهادادن  به  لب  و محتواي  دين  است . اين آفت  معمولا به  هنگام  رسمي شدن  دين  ظاهر مي شود. در تفكر اسلامي  كساني  چون  برخي  فرق صوفيه  قائل  به  حفظ باطن  و بي توجهي  به  ظاهر هستند و بالعكس  برخي  ديگر معتقدند دينداري يعني  حفظ شعائر و ظواهر. اين  انديشه  نيز همچون  انديشه  اهل  تصوف  انحرافي  است . در پاسخ  به اين  تلقي  انحرافي  از دين  بايد گفت  كه  دين  هدف  نيست  بلكه  وسيله اي  است  براي  قرب  الي الله. هدف دين ، ساختن  جامعه اي  است  بر مبناي  قسط و عدالت  اجتماعي  (به عنوان  يك  هدف  واسطه اي ) و تربيت  انسان هايي  كه  از درون  متحول  و خداترس  و باوجدان  باشند و اگر كسي  دين  را هدف  بپندارد به  قول  مرحوم  شريعتي  مثل  اين  است  كه  خيابان  را كه  معبر است  منزلگاه  دائمي  تلقي  كند كسي  كه خيابان  را كه  جاي  رفتن  است  خانه  بپندارد هيچگاه  به  مقصد نمي رسد زيرا خيابان  مسير رفتن  است نه  مسكن .

برخي  مي پندارند كه  صرف  نماز، روزه ، خمس  و زكات  نهايت  و عين  دينداري  است ، كه اين  برداشتي  كاملا اشتباه  است . قرآن ، نهج البلاغه ، و فرامين  ديني  همگي  مقدمه اند براي  رسيدن  به  آن هدف  نهايي .لذا همه  اين  عبادات  به  جاي  خودشان  محفوظ و محترم  هستند و بدون  اين  شعائر نمي توان  به اصل  دين  رسيد اما اين  ظواهر وسايل  تقرب  مي باشند و اگر در جامعه  چنين  تصوير شود كه  دينداري به  حجاب  زن  و محاسن  مرد است  آن  جامعه  به  خطا رفته  و در اين  جامعه  اگر فقر، رشوه ، اختلاس  و فساد باشد ديني  باقي  نمي ماند، هرچند ظواهر كاملا حفظ شده  باشد. آن  ظواهر جهت  رسيدن  به  اين بواطن  است  و اگر ما درصدد تبليغ  چنين  دين  شعارمحوري  باشيم  به  پوسته اي  بي مغز دلخوش كرده ايم . همانگونه  كه  آن  پوسته  براي  حفظ مغز لازم  است ، مغز آن  پوسته  هدف  غايي  و نهايي  است .اين  اهتمام  به  ظاهر، عواقب  ناخوشايندي  درپي  دارد كه  رواج  نفاق  از آن  جمله  است  يعني  مي بينيم  در تمام  زمانهايي  كه  به  ظاهر دين  توجه  بيشتري  مي شود ريا، نفاق  و دورويي  بيشتر مي شود و اگر جامعه اي  به  اين  نقطه  رسيد زنگ  خطر براي  همگان  به  صدا درآمده  است  زيرا اين  جامعه  همه  را حتي كودكان  را منافق  و رياكار پرورش  مي دهد. عارضه  ناخوشايند ديگر اهتمام  تفريطي  به  شعائر و ظواهر دين ، رواج  تملق  است . امام  صادق مي فرمايد به  طول  سجده  افراد توجه  نكنيد اگر طول  سجده اش  زياد ولي  در رعايت  حلال  و حرام ، انسان  سالمي  نباشد موحد و ديندار نيست .از ديگر آفات  مربوط به  دين ، پريشاني  و عدم  تحديد انتظارات  از دين  است .

مبحثي  كه  خصوصا در ۱۵ سال  اخير در مباحث  كلام  جديد با آن  روبه رو هستيم . آيا معتقديم  كه  دين  مي تواند همه انتظارات  بشري  را پاسخ  گفته  و همه  سوالات  انسان  را جوابگو باشد. بدين  معنا كه  ما با داشتن  دين  به هيچ  امر ديگري  نياز نداشته  باشيم . عده اي  از دينداران  علي الخصوص  در سالهاي  اول  پيروزي انقلاب  معتقد بودند كه  دين  مي تواند در همه  حوزه هاي  معارف  و نيازهاي  بشري  وارد شود. لذا از مباحث  و معارف  جديدي  همچون  فيزيك  اسلامي ، رياضي  اسلامي ، نجوم  اسلامي  دم  مي زدند، طرفداران  اين  رويكرد معتقد بودند با رجوع به  كتاب  و سنت  مي توانيم  از علوم  بشري  بي نياز شويم .اين  نحوه  تلقي  از دين  نيز نوعي  آفت  و بيماري  است . دين  براي  هدايت  است ، از دين  انتظاري غير از هدايت  نداشته  باشيد. در زمانهاي  گذشته  از عالم  ديني  انتظار طبابت  داشتند لذا چندين  جلد از كتاب  شريف  بحارالانوار مملو از روايات  طبي  است  بدين  معني  كه  از امام  صادق (ع) سوالات  متعدد پزشكي  شده  است  اما ما امروزه  به  اين  پاسخها عمل  نمي نمائيم  زيرا بسياري  از روايات  طبي  براساس تجربه  زمانه ، سطح  فرهنگ  مخاطب ، شرائط خاص  پرسشگر صادر شده  است  لذا از روايات  موسمي و از احكام  متغير محسوب  مي شود نه  از احكام  ثابت  ديني  و دين  از حيث  دين بودنش  نيازمند بحث طبي  نيست  و آنچه  امام  صادق (ع) را امام  صادق  كرده  طبابت  ايشان  نيست . حيثيت  شارعانه امام صادق (ع) غير از حيثيت  طبيبانه  اوست  به  علاوه  نظام  پزشكي  قديم  با نظام  پزشكي  جديد متفاوت  است . باور كرده ايم  كه  پزشكي  علمي  تجربي  است  نه  نقلي  و تعبدي .اين كه  ما مي توانيم  بحث  كيهان شناسي  را از آيات  و روايات  استخراج  كنيم  انديشه  غلطي  است  كه اين  آفت  ديگري  در انديشه  ديني  است .

علم  تجربي تابع  روش  تجربي  است  و روش  علم  تجربي جمع آوري  حقايق ، مشاهده  و آزمايش  است . و اين  ربطي  به  كتاب  و سنت  ندارد و آيات  مربوط به  اين زمينه ها صرفا از باب  استشهاد است  نه  از باب  رهنمود، كه  تصور شود بايستي  در اين  امور از اين روشها استفاده  شود و لذا از قرآن  و روايات  نبايد كاركردي  مشابه  علوم  تجربي  انتظار داشته  باشيم .

امروز سخن  بر سر اين  است  كه  از قرآن  و سنت  جهت  برنامه ريزي  و حل  مسائل  انساني  تا چه  حدي بايد انتظار داشته  باشيم  اگر كسي  تصور كند كه  ما مي بايست  برنامه هاي  كلان  را از قرآن  و سنت استخراج  كنيم  بايد نظرش  را مورد مداقه  و بحث  قرار داد. كتاب  و سنت  صرفا خطوط كلي  مرتبط با هدايت  را ارائه  مي كنند چه  در ناحيه  فردي  و چه  در ناحيه  اجتماعي . اما برنامه ريزي  مربوط به مقتضيات  زمان  و مكان  است  لذا نمي توان  از كتابي  كه  مربوط به  هميشه  تاريخ  است  و ديني  كه  مربوط به  همه  زمانها و مكان ها است  انتظار برنامه  ويژه اي  براي  زمان  و مكان  خاصي  را داشت . برنامه ريزي كاري  زمانمند عقلاني  و علمي  است  نه  كاري  ديني . از دين  بايد ترسيم  جهت هاي  كلي  را انتظار داشت و اين  جهت ها را بايد به  محك  ديني  زد. يعني  تعيين  اين كه  سمت  و سوي  حركت  جامعه  كجا باشد برعهده  دين  است . هرگز نبايد از يك  فقيه  انتظار داشته  باشيم  راه حل  مهار تورم  را به  ما بگويد. براي پاسخ  به  اين  سوال  اطلاعات  اقتصادي  و علم  اقتصاد لازم  است  همچنين  نبايد از يك  عالم  ديني  انتظار داشت  كه  مشكل  ترافيك  را حل  كند. واگذاري  مسئوليت  تهيه  پاسخ  سوالات  فوق  به  دين  ممكن  است دين  را ناتوان  نشان  دهد. يعني  وقتي  همه  مسائل  را از عالم  ديني  بپرسيد عالم  ديني  در پاسخگويي ناتوان  خواهد بود و قدرت  پاسخگويي  ندارد و لذا عالم  ديني  متهم  به  ناتواني  مي شود و اين  بدترين ضربه  و ضرر به  دين  است  آنچه  ما از دين  مي طلبيم  گرفتن  ارزش هاي  عام  و جهت هاي  كلي  است مگر مواردي  كه  شارع خود، وارد جزييات  شده  است  مثل  مبحث  ربا. زماني  مي پنداشتيم  اين  مسئله  كه  جواب  هر چيز را از دين  بخواهيم  خيلي  خوب  است  به علاوه

اين  قضاوت  كه  ما نتوانستيم  در آن  ايام  تقاضاهايمان  را از دين  بگيريم  نيز صحيح  نبود بلكه  اين  امر درواقع  شدني  و ممكن  نبود و نيست . هر برنامه اي  داراي  شرايط و مولفه هاي  خاص  خود مي باشد كه بايد تك تك  اين  مولفه ها را شناخت  تا امكان  برنامه ريزي  فراهم  شود. لذا مسئله  انتظار از دين  و مجال يا فرصتي  را براي  علم  و عقل  باقي گذاشتن  از مهمترين  مسائل  مبحث  آسيب شناسي  ديني  است .نتيجه  اين كه  دين  را به  جاي  علم  نگذاريم  همچنان  كه  علم  را به جاي  دين  نبايد گذاشت . يكي  از مهمترين  اشكالات  ما به  نحله  فلسفي  پوزيتيويسم  اين  است  كه  اين  مكتب  فلسفي  آمد و علم  تجربي را به جاي  فلسفه  گذاشت  اگر اين  اشتباه  است  پس  كسي  كه  دين  را به  جاي  علم  بگذارد نيز به  همان ميزان  اشتباه  كرده  است .نكته  ديگري  كه  ذيل  اين  مبحث  مطرح  است  نهادن  دين  به جاي  قانون  است  يكي  از آفات  ديگرجامعه  ديني  اين  است  كه  به  واسطه  قداست  فراوان  شريعت  به  «قانون » بي اعتنايي  مي شود و ادعامي شود كه  قانون  ما همان  اسلام  و همان  فقه  است . بي شك  قانون  يك  جامعه  ديني  نمي تواند با فقه  آن دين  ناسازگار باشد اما اگر بپذيريم  كه  صرف  اتكاي  به  فقه  ما را از قوانين  مدون  و موضوعه  بي نيازمي كند با يك  جامعه  پرهرج  و مرج  مواجه  خواهيم  شد. و با اين  كار با دست  خودمان  جامعه اي  را كه نا نهاده ايم  ويران  خواهيم  ساخت . اميرالمومنين (ع) مي فرمايد: حكومت  جائر به  مراتب  ازبي قانوني  بهتر است  لذا در يك  جامعه  ديني  مي بايد قوانيني  كه  به وسيله  آن  جامعه  معتبر شناخته  شده است  مورد عنايت  همه  آحاد جامعه  قرار بگيرد و نه تنها در معضلاتي  كه  پيش  مي آيد بايد به  احكام فقهي  مراجعه  كرد بلكه  احكام  فقهي ، مادر قوانين  هستند و برمبناي  احكام  فقهي  قوانين  اساسي ،عرفي  و عادي  را بايد طراحي  و تنظيم  كرد. بعلاوه  فقه  مثاركثرت  است . فتواي  فقها متعدد و متفاوت است ، براي  اجرا در حوزه  عمومي  چاره اي  جز گزينش  و انتخاب  نيست . چنين  گزينشي  بعلاوه  لزوم عنايت  به  پيامد فتاوا باعث  مي شود كه  منزلت  حقوق  را پاس  بداريم  و نخواهيم  با تمسك  به  فقه  و حكم  شرعي  به  حقوق  و قانون  بي توجهي  كنيم . نتيجه  اين كه  دين  به جاي  قانون  نمي نشيند آن چنان  كه دين  به  جاي  علم  نمي نشيند زيرا نشاندن  دين  و فقه  به  جاي  قانون  و به  جاي  علم  موجد اشكالات  و معضلات  عديده اي  خواهد شد. از موارد ديگر آسيبها، عدم  توجه  به  نتيجه  عمل  مي باشد ما در زمان  جنگ  به  خاطر آن  شور و حماسه  موجود در جامعه  بيشتر به  نفس  عمل ، وظيفه  و تكليف  توجه  مي كرديم  و به  نتيجه  حاصله عنايت  كافي  نداشتيم . اما براي  برنامه ريزي  اجتماعي  در يك  جامعه  ديني  همچناني  كه  وظيفه  وتكليف  لازم  است  عنايت  به  نتيجه  هم  لازم  است . بنابراين  نمي توان  سخن  امام (ره ) را به  همه  شرايط

و مقاطع  زماني  تسري  داد كه  فرمودند ما مكلف  به  عمل  هستيم  نه  مكلف  به  نتيجه . سخن  امام (ره) مربوط به  آن  موقعيت  و شرايط خاص  دوران  جنگ  بود اما، در بسياري  از مسائل  اقتصادي  و اجتماعي  مكلف  به  نتيجه  هستيم  ما در برنامه ريزي هاي  سياسي ، اقتصادي  و اجتماعي  مكلف  به  اخذ نتيجه  هستيم .

از ديگر آفات  در انديشه  ديني  فعلي ، اهتمام  زياده  از حد به  مشكلات  مستضعفين  عالم  به طور اعم  و جهان  اسلام  به طور اخص  مي باشد. اين  توجه  به  بعضي  اوقات  به  حدي  است  كه  مي تواند ما را از حل  مشكلات  داخلي   غافل  نمايد. حكايت  فعلي  ما حكايت  تالس  ملطي  است  كه  در حال  رصد ستاره ها به  آستانه  چاهي  رسيده  بود فردي  از آن  سو مي گذشت  و به  وي  گفت : به  كار آسمانها پرداختي  و از كار زمين  غافل  شدي  لذا نزديك  است  به  چاه  بيفتي . ما تنها مكلف  هستيم  كه  به  امور جهاني  و بشري  در حد وسع  و توانمان  بپردازيم  اما مشروط بر اين كه  به  امور داخلي  خودمان  لطمه اي وارد نشود. حكايت  اين  نگرش  همچون  حكم  زكات  است  كه  در قدم  اول  بر مستحق  منطقه ، اقوام  و آشنايان  تعلق  مي گيرد و نبايد آن  را از محل  خارج  كرد.  لذا در حل  مسائل  و مشكلات  بايد اولويت  را به  امور داخلي  كشور داد سپس  جهان  اسلام ، سپس  كل  بشريت .از ديگر آفات  نوع سوم  دينداري  جزميت  در افكار و مسائلي  است  كه  في  حدنفسه  نسبي  هستند اگرچه  برخي  امور همچون  اصول  اعتقادي  نسبي  نمي باشند اما موارد كثيري  در انديشه  ديني  نسبي هستند و شارع مقدس  در اين  حوزه ها فراغ داده  و مباح  دانسته  است . اگر با اين  امور نسبي ، جزمي برخورد شود بعد از تغيير شرائط و تغيير امر نسبي  يا ابطال  آن  انديشه  ديني  با اشكال  مواجه  خواهد شد. ظريفي  در مورد نحوه  برخورد دينداران  مسيحي  با علم  نوشته  است : اينها در برخوردهاي  جديد در گام  اول  شديدا انكار مي كنند در گام  دوم  بعد از به  كرسي نشستن  آن  انديشه  انكار را كنار مي گذارند و سعي  مي كنند سازگاري  آن  را با كتاب  مقدس  نشان  دهند و در مرحله  سوم  مي گويند اين  مطلب  قبل از همه  نخستين  بار در كتاب  مقدس  بيان  شده  است . بنابراين  به  نسبيت  برخي  از حوزه هاي  معرفت ديني  بايستي  توجه  داشت  از صدور احكام  جزمي  و ثابت  نسبت  به  آنها شديدا اجتناب  كرد. عدم رعايت  احتياط در اين  موارد بشدت  انديشه  ديني  را با مشكل  مواجه  مي كند. از ديگر آفات ، تقدس  و تقديس  اموري  است  كه  في حدنفسه  فاقد قداست  هستند. برخي  از امور در جامعه  ديني  به  نظر شارع مقدس  فاقد قداست  هستند و لذا هر امر ديني  به  جهت  اين كه  صبغه  الهي دارد نبايد مقدس  شمرده  شود. امور مشخصي  مقدس  هستند همچون   خداوند، پيامبر(ص ائمه (ع)، قرآن ، ملائك . عالمان  دين  و فقيهان  محترمند اما مقدس  نيستند. قرآن  كريم  مومنان  را از تقديس  و اطاعت  كوركورانه  احبار و رهبان  بشدت  نهي  كرده  است : «اتخذوا احبارهم  و رهبانهم اربابا من  دون الله» (توبه  / َ۳۱) علامه  طباطبايي  در تفسير اين  آيه  متذكر شده  است : «و اتخاذهم  الاحبار والرهبان  اربابان  دون الله هو اصغائهم  لهم  و اطاعتهم  من  غير قيد و شرط و لايطاع كذلك  الاالله سبحانه » (الميزان ، ج  ۹، ص  ۲۴۵) اطاعت  مطلق  و تبعيت  محض  و بدون  قيد و شرط تنها مختص خداوند است  و اجراي  آن  در مورد بندگان ، شريك كردن  آنان  با خداوند است .مرحوم  كليني  در كافي  از امام  صادق (ع) در تفسير اين  آيه  نقل  كرده  كه  «بخدا قسم  آنها مردم  را به پرستش  خودشان  نخواندند، اگر چنين  كرده  بودند، مردم  دعوتشان  را اجابت  نمي كردند، لكن برايشان  حرام  را حلال  و حلال  را حرام  كردند، مردم  نيز نادانسته  آنها را پرستيدند: فعبدوهم  من

حيث  لايشعرون » استاد مطهري  در كتاب  نهضتهاي  صدساله  اخير يكي  از خصائص  شيعه  را عدم تقديس  رهبران  و فرمانروايان  دانسته : «مقام  قدسي  داشتن  حكام ، اختصاص  به  جهان  تسنن  دارد، در شيعه  هيچگاه  چنين  مفهومي  وجود نداشته  است ، تفسير شيعه  از «اولوالامر» هرگز به صورت  بالا نبوده  است .» لذا مقام  رهبري  و ولايت  فقيه  را تقديس كردن ، آنان  را  فوق  قانون  و فراتر از نظارت  و انتقاد و سوال  و استيضاح  دانستن  و آنان  را تقديس كردن  آفت  است . نتيجه  اين  تقدس گرايي  افراطي  به ايجاد تشكيك  در «مقدسات  واقعي » منجر خواهد شد. افراط در اجتماعي  ديدن  دين  و تفريط در معنويت  ديني  از ديگر آفات  انديشه  ديني  است . افراط و تفريط در اين  خصوص  مضرات  و مفاسد فراوان  داشته  است . زماني  از تمامي  مسائل  اجتماعي  ديني پرهيز مي كرديم  و به  معنويات  مي چسبيديم  و زمان  ديگر تمام  امور ديني  را اجتماعي  مي بينيم  و از معنويات  غافل  مي شويم . يك  روز دينداري  با انزواي  از سياست  و اجتماع معنا مي شدو امروز چنان ديانت  ما با سياست  عجيبن  شده  است  كه  گويي  فارغ از دريچه  سياست  نمي توان  به  دين  نگريست  و

بدون  شاقول  سياست  نمي توان  هيچ  امر ديني  را سنجيد. نه  به  آن  شوري  شور نه  به  اين  بي نمكي .از ديگر آفات ، پرهيز از بخشنامه اي كردن  اسلام  است  درحالي  كه  اسلام  را با دستور و بخشنامه نمي توان  به  پيش  برد بلكه  بايد رهبري  دلها را به  دست  آورد. زماني ، هيچ  وسيله  تبليغي  در دست نداشتيم  اما دلهاي  مردم  در دست  ما بود اما امروز تمام  ابزارهاي  تبليغي  را در دست  داريم  اما دل بسياري  از مردم  ما با ما نيست . بكله  از ما و روش  و منش  ما رميده  است . اگر تمام  تريبون ها دست  ما باشد اما قلب  انسانها در دست  ديگران  باشد، هنر نيست ، عين  شكست  است . از تبليغات  كليشه اي  و دينداري  باسمه اي  بشدت  بايد پرهيز كرد. مردم  را به  سمت  و سوي  خدا هدايت كردن  هنر و موهبت است . با هر روشي  و هر طريقه اي  نمي توان  نتيجه  مثبت  گرفت . اتخاذ بعضي  طرق  به  عكس  مقصود مي انجامد.

دين  با دل  مردم  سروكار دارد. ايمان  از مقوله  عشق  است . مطمئن  باشيد با كليشه ها و بخشنامه ها و فرامين  نمي توان  به  دل  احدي  بار عام  يافت . تنها مي توان  مزورانه  و رياكارنه  ظواهر را به  شعائر آراست . اما باطن  و معنويت  ديني  به  اين  طريق  بدست  نمي آيد. عدم  تسامح  و مدارا از ديگر آفات  انديشه  ديني  است . اسلام  شريعت  سهله  و سمحه  است  اصول كافي  در حديث  دوم  باب  درجات  الايمان  از امام  صادق (ع) حكايتي  نقل  مي كند كه  طي  آن  امام  رفتار شيعيان  را در برخورد با گروهي  تازه مسلمان  كه  مورد بي توجهي  شيعيان  واقع  شده  بودند مذمت  و نكوهش  مي كند و مي فرمايد: ما چيزهايي  مي دانيم  كه  شما نمي دانيد. آيا ما بايد به  خاطر اين  دانش  و اطلاعات  از شما برائت  بجوييم  امام (ع) اضافه  مي نمايد كه  ايمان  درجاتي  دارد و هر فرد يا گروه داراي  درجه  خاصي  مي باشد. امام (ع) سپس  به  ذكر داستان  مسلماني  مي پردازد كه  ابتدا يك  مسيحي  را مسلمان  و سپس  با اعمال  سخت گيرانه  خود او  را از مسلماني  خارج  ساخت  و در انتها امام  به نكوهش  اين  نحوه  برخورد مي پردازد.

بنابراين  با عنايت  به  تسامح  و تساهل  كه  در شريعت  اسلام  وجود دارد لازم  است  كه  در دعوت ديگران  به  آئين  و عمل  به  احكام  و تعاليم  آن  از سخت گيري هاي  بي فايده  بپرهيزيم  كه  اين  نحوه برخورد آفتي  بزرگ  در انديشه  ديني  ما محسوب  مي شود. ماحصل  كلام  بحث  ما درخصوص  آسيب شناسي  ديني  بود. مراد از آسيب شناسي  ديني  آفاتي است  كه  متوجه  دينداري  ما مسلمانان  شيعه  در جامعه  فعلي  ايران  است . به  علت  محدوديت  وقت  ما نيمي  از آسيبهايي  كه  درنظر داشتيم  مورد بحث  قرار گرفت  در تبليغ  و اشاعه  دين  اجبار نمي تواند باشد و اگر دين  به صورت  رسمي  و كليشه اي  درآمد آفاتي  در آن  پديد مي آيد كه  موجب  مقاومت  در مقابل  آن  خواهد شد و ضرورت  دارد كه  تمامي  دلسوزان  امر دين  و انقلاب  به  اين  مسئله  توجه  داشته باشند.

پرسش  و پاسخ :O

آفاتي  كه  مطرح  كرديد به  آفت  معرفت  ديني  حاكم  بر جامعه  فعلي  ما مربوط مي شود يا هر نوع جامعه  ديني  كه  تشكيل  شود با اين  آفت  مواجه  خواهد بود و آيا امكان  دارد كه  حكومت  ديني تشكيل  بشود ولي  دين  حكومتي  نشود يا دين  به عنوان  ابزار قدرت  مورد استفاده  قرار نگيرد  هر حكومت  ديني  ممكن  است  اين  آفات  را داشته  باشد و حكومت  ديني  ما هم  از اين  آفات  بري نيست . اما سخن  من  اين  نيست  كه  هر حكومت  ديني  لزوما در هر شرايطي  به  اين  آفات  مبتلا خواهد شد. يعني  اين  آفات  لازمه  يك  حكومت  ديني  نيست  اما در غالب  حكومت هاي  ديني  يا ايدئولوژيك ممكن  است  اتفاق  بيفتد و هرقدر بين  حكومت  ديني  و دين  حكومتي  يا بين  دولت  ديني  و دين  دولتي فاصله  كمتر باشد آفات  بيشتر است . تمام  سعي  ما بايد براين  باشد كه  از دولت  ديني  به  ورطه  دين دولتي  فرو نغلطيم . در زمان  معصومين  عليهم السلام ، ما حكومت  ديني  داشته ايم  اما قطعا به  دين دولتي  فرونيفتاده ايم . اما چه  بكنيم  كه  رغبت  مردم  به  دين  همچون  زمان  ائمه (ع) محفوظ بماند درحالي  كه  دولت  هم  به  ضوابط ديني  پايبند باقي  مانده  باشد در پاسخ  به  اين  سوال  پيشنهادهايي  مي توان  ارائه  داد از جمله  اين كه  دولت  حتي المقدور نظارت كند. مراد از دولت ، معناي  اعم  آن  است  يعني  كليه  كساني  كه  قدرت  سياسي  را در جامعه  در دست دارند بويژه  راس  هرم  قدرت  سياسي ، به  بيان  ديگر دولت  بايستي  ناظر بر مسائل  جاري  جامعه  بويژه مسائل  فرهنگي  باشد نه  عامل  مباشر تمامي  امور. بهتر است  كه  دولت  در عين  نظارت  عاليه ، خودش را درگير امور جزئي  و روزمره  نكند. دخالت  مستقيم  بويژه  در جريانهاي  فكري  مشمول  اين  ضرب المثل  عربي  مي شود كه  كل  شي  جاوز حده  انعكس  ضده  «هر چيزي  كه  از حد خودش  بگذرد به  ضد خودش  تبديل  مي شود» مسئله  دخالت  دولت  در امور فرهنگي  (و دين  كه  از مصاديق  بارز فرهنگ جامعه  است ) فوق العاده  ظريف  و حساس  است  به  نحوي  كه  اگر دولت  زياده  از حد در فرهنگ  و دين مردم  وارد شود با مقاومت  مردم  و دينداران  مواجه  مي شود. لذا آنچه  گفته  شد لازمه  ضروري  هر حكومت  ديني  نيست  مي توان  حكومتي  برمبناي  دين  داشت  و ضمنا اين  آفات  را به  حداقل  ممكن رسند.O

اگر مخاطبان  عام  در مسائل  و كارهاي  فرهنگي  مدنظر باشند آيا در نهايت  به  نزول  كيفيت برنامه هاي  رسانه هاي  جمعي  ما منجر نمي شود و آيا اين  اتفاق  تاكنون  در جامعه  ما نيفتاده  است ، علي الخصوص  در مورد رسانه اي  مثل  تلويزيون  با مخاطبان  گسترده اي  كه  دارد  برنامه  را طبق  سطح  فكر مخاطب ساختن  يك  مسئله  است  و تسليم  ضدارزشهاي  مخاطب شدن مسئله  ديگري  است . ما مي توانيم  «ساده » سخن  بگوييم  و برنامه  بسازيم  اما لازم  نيست  كه  «عوامانه » هم  سخن  بگوييم  و ارزشهاي  مقبول  خودمان  را هم  فراموش  كنيم . مي بايد پيامهاي  فرهنگي  را طبقه بندي  كرد و برخي  پيام ها را براي  عموم  و برخي  ديگر را براي  مخاطبين  خاص  درنظر گرفت .به نظر مفسرين  حتي  در قرآن  استفاده  اصلي  از برخي  آيات  مختص  علماست  گرچه  به ظاهر ممكن است  همگان  از اين  آيات  استفاده  بكنند.

به نظر مي رسد در شرايط فعلي ، ما در مقابل  ماهواره  منفعل  شده ايم  و با عنايت  به  توان  اندك موجود جهت  توليد برنامه  به  قول  شيميدان ها «نرماليته » برنامه ها كم  شده  است  كه  اتلاف  وقت  و بيهودگي  از آثار متعاقب  اين  افت  در كيفيت  و محتواست . مي شود برنامه هايي  را به صورت  كوتاه  و بااستفاده  از فرهنگ  بومي  تهيه  كرد في المثل  مي شود از اساطير و حماسه هاي  ملي  و تاريخي  همچون شاهنامه  فردوسي  جهت  تهيه  برنامه  استفاده  نمود متاسفانه  كودكان  ما اساطير ژاپن  و چين  را بهتر از اساطير ايراني  مي شناسند و اين  مقدمه  همان  تهاجم  فرهنگي  مشهور است  كه  به  آن  عنايتي  نمي شود. لذا ساده بودن  يك  مطلب ، حكايت  يا نكته اي  است  و بار فرهنگي  آن  چيز ديگر. مي شود يك  مطلب ساده  پخش  نمود درحالي  كه  بار فرهنگي  مفيد و خوبي  هم  داشته  باشد در عين  حال  اسير ارزش هاي عوام  هم  نباشد. اساطير ايراني  و قصه ها و حكايات  اسلامي  منبع  پايان ناپذيري  براي  توليد برنامه هاي عمومي  و براي  كل  افراد جامعه  است .O

آيا مي توانيم  يك  حكومت  ديني  داشته  باشيم  كه  همه  قوانين  و اصول  را از دين  گرفته  باشد  در مورد مسئله  حكومت  ديني  تعابير مختلفي  وجود دارد كه  چند تعبير را در اينجا ذكر مي كنم :۱. حكومت  ديني  حكومتي  است  كه  مجريان  آن  علماي  دين  باشند و برطبق  آنچه  خود شخصا مصلحت  نظام  مي دانند جامعه  را اداره  كنند.۲ . حكومت  ديني  حكومتي  است  كه  در كليات ، جزييات  و روشها و در همه  ساحت ها مبتني  و

سازگار با شريعت  و فقه  باشد.۳ . حكومت  ديني  حكومتي  است  كه  پرواي  دين  داشته  باشد يعني  اهداف  عالي  دين  را دنبال  كند و قوانين  آن  با احكام  شرع منافاتي  نداشته  باشند. كداميك  از اينها را تعبير صحيح  حكومت  ديني  مي دانيم  در اوايل  انقلاب  وقتي  طرحها و لوايح مصوب  مجلس  را به  شوراي  نگهبان  مي بردند معيار اساسي  شوراي  نگهبان  جهت  تصويب  يك لايحه  يا قانون  اين  بود كه  اين  قانون  مطابق  با شرع است  يا خير بعد از مدتي  به  اين  نتيجه  رسيدند كه اين  روش  مفيد نيست . لذا الان  مي نويسند اين  قانون  خلاف  شرع نيست  فرق  بين  «مطابق  شرع است » تا «مخالف  شرع نيست » فاصله  ۱۵ سال  تجربه  حكومت  ديني  در ايران  است . قاعده  و معياري  كه امروز مراد ما از حكومت  ديني  بيان  مي كند همان  تعبير سوم  است  يعني  حكومت  ديني  حكومتي است  كه  پرواي  دين  داشته  باشد يعني  اهداف  عالي  دين  را دنبال  كند و قوانين  آن  با احكام  شرع منافاتي نداشته  باشد. تعبير رسمي  از حكومت  ديني  يكي  از دو تعبير اول  و دوم  است . جناح  تهران  حاكميت از تعبير اول  و جناح  قم  آن  از تعبير دوم  طرفداري  مي كند. تعبير اول  حاكي  از نوعي  تئواتوكراسي  و تعبير دوم  نوعي  تئوآريستوكراسي  است  و تعبير سوم  نوعي  تئودمكراسي  است .O

از دين  چه  انتظاري  داريم بحث  غالب  من  در علوم  انساني  است . در علوم  انساني   غالبا سياست ، مديريت ، جامعه شناسي ، روان شناسي  مديريت  و… مطرح  مي شود.

در اين  حوزه ها از دين  چه  مي طلبيم  هريك  از شما اگر در اين  رشته ها تحصيل  كرده  باشيد اين سخن  را از اوايل  انقلاب  شنيده ايد كه  ما مي توانيم  جامعه شناسي  ديني ، روان شناسي  ديني ، اقتصاد ديني  و… داشته  باشيم . اين  جمله  را از مرحوم  مدرس  و سپس  از مرحوم  امام (ره ) هم  شنيده ايد كه «سياست  ما عين  ديانت  ماست » آيا مراد از اين  جمله  اين  است  كه  هر فعل  سياسي  ما، عينا فعل  ديني است . يعني  اگر من  نيت  بكنم  ثواب  مي برم  اين  را مي شود پذيرفت  اما اگر منظور اين  است  كه  هر فعل  سياسي ، شش دانگ  برخاسته  از فكر ديني  ماست  آن گاه  ما مي توانيم  افعال  سياسي  مختلف  كه همه  هم  برخاسته  از دين  باشد داشته  باشيم  ما مي توانيم  برمبناي  غايات  و كلياتي  كه  شريعت  مقدس معين  كرده  است  ده ها نقشه  و طرح  و برنامه  براي  سياست  و مديريت  جامعه  طراحي  كنيم . كداميك  از اين  برنامه ها غيراسلامي  و كداميك  اسلامي  است  في المثل  براي  مهار تورم  ده ها گونه  برنامه مي توان  ريخت  و… در اين  گونه  مسائل  انساني ، بايد بگرديم  و ببينيم  كه  كداميك  خلاف  شرع است .در نظريه هاي  سياسي ، اقتصادي ، اجتماعي  و… نبايد به  دنبال  اين  باشيم  كه  ثابت  كنيم  كداميك غيرشرعي  است . فقها مي گويند غالب  مسائل  اجتماعي  عقلايي  هستند و رهنمودهاي  شرعي  در اين گونه  امور امضايي  است  نه  تاسيسي .

مسئله  معاملات  برخلاف  مسئله  عبادات  عقلايي  است  و شارع مقدس  در آن  دسته  از امور عقلايي  كه  نپسنديده  حاشيه  زده  و آن  را تحريم  كرده  است . في المثل  در مسائل  اقتصادي  بيع  را تحليل و ربا را علي رغم  عقلايي بودن  تحريم  كرده  و اگر موارد ديگر عقلايي  را تحريم  نكرده  بنابر اباحه آنهاست . بنابراين  در مسائل  مختلف  اجتماعي  از جمله  سياست ، مديريت ، اقتصاد و… (كه  عقلايي هستند) ما نهي  شارع مقدس  را بر سر مي نهيم  و اگر نهي  نشده  باشد منطقه الفراغ شرعي  است  كه  در اين  مسائل ، ما برمبناي  تجارب  بشري  سياستگذاري  مي نمائيم  و چون  سياست گذاري  ما براساس غايات  ديني  است  و منافي  با محرمات  شرعي  هم  نيست  مي تواند ديني  باشد. ديني بودن  سياستهاي  ما بدين  معناست  كه  مخالف  ضوابط ديني  و احكام  شرعي  نيست  و به  دنبال  اهداف  دين  است . يعني  اولا منافي  احكام  شرعي  نيست  و ثانيا پيرو اهداف  دين  است . ما از دين  انتظار برنامه ريزي  نداريم  و از فقيه  برنامه  نطلبيده ايم . فقيه  شبيه  حقوقدان  است . از حقوقدان  انتظار مديريت  روا نيست . حقوقدان حكم  مي دهد. هكذا از فقه  انتظار برنامه  اقتصادي  هم  نيست . تنها كليات  و ارزشهاي  عام  را بايد از دين انتظار داشت  و اين  كليات  در حدي  است  كه  بتواند به  جامعه  جهت  بدهد. لذا اگر بنا باشد بحث  را خلاصه  نماييم  بايد بگوييم  كه  ما از دين  ارائه  ارزشهاي  عام  و كليات  امر هدايت  انسان  و جامعه  را انتظار داريم  و برنامه ريزي  و آنچه  كه  بشر توان  انجام  آن  را دارد جز از ناحيه امضا) نبايد از دين  انتظار داشته  باشيم .O

مرحوم  امام  خميني (ره ) فرموده اند: «فقه  تئوري  اداره  جامعه  و انسان  از گهواره  تا گور است » مراد حضرت  امام  از بيان  اين  جمله  چيست  به ويژه  در ارتباط با بحثي  كه  ارائه  كرديد  مرحوم  امام  داراي  تلقي  خاصي  از فقه  بودند كه  با تلقي  فقه  سنتي  معاصر منافات  و تعارض  دارد امام  فرمودند كه  با اين  فقه  نمي توان  جامعه  را اداره  كرد و اوج  ستيز ايشان  با فقه  سنتي  به  تاسيس مجمع  تشخيص  مصلحت  نظام  منجر شد. اما يك  نوع فقه  در ذهن  امام (ره ) بود كه  به  كمك  آن مي توان  جامعه  را اداره  كرد. اما امام  توفيق  ارائه  ضوابط اين  فقه  را نيافتند. ليكن  ما با فقه  فعلي  و موجود نمي توانيم  اين  وظيفه  را انجام  دهيم . فقه  موجود تنها براي  رفع  نيازهاي  حقوقي  ما كافيست  و تحريرالوسيله  امام  هم  برمبناي  سنت هاي  فقهي  مرسوم  تدوين  شده  است  و لذا چون  فقه  مورد نظر امام  كه  علاوه  بر كاركرد حقوقي ، كاركرد اداره  و برنامه ريزي  و مديريت  را نيز دارد تدوين  نشده نمي توان  در خصوص  آن  بحث  كرد. فقه  رايج  فقه  موجود در تحريرالوسيله ، مكاسب  شيخ  انصاري  و جواهر است  و آنچه  كه  فعلا از فقه  موجود است  در دست  است  «فقه  خصوصي » است  بدون  اين كه عنصر حكومت  در آن  مطرح  و ملحوظ شده  باشد و اگر بناست  كه  «فقه الحكومه» تاسيس  شود پيش فرض هاي  جديدي  مي طلبد كه  نخست  بايد تكليف  خود را با آنها روشن  كنيم ، به عنوان  مثال مدار چنين  فقهي ، «مصلحت » خواهد بود. آشنايان  با علم  اصول  فقه  مطلعند كه  ورود عنصر مصلحت به  ساحت  استنباط مستلزم  چه  انقلابي  در فقه  خواهد بود.O

آيا علم  و تجربه  را برتر از دين  مي شناسيد  برتري  اسلام  قطعي  است  اما برتري  اسلام  در حوزه هايي  است  كه  مدعي  ارائه  مطلب  است . اسلام هرگز در علوم  تجربي  ادعايي  نكرده  كه  ما بپنداريم  بين  اسلام  و تجربه  تعارض  وجود دارد و اسلام  از تجربه  برتر است . في المثل  جوش آمدن  آب  در صددرجه  در فشار صفر يك  امر تجربي  است  و اثبات يا رد آن  ربطي  به  اسلام  نخواهد داشت . علامه  شعراني  در تعليقه  خود بر شرح  اصول  كافي  ملاصالح مازندراني  در مورد هدايت  قرآن  مي فرمايد: «هرآنچه  كه  در قرآن  آمده  است  به  هدايت  بشري  مرتبط است  و اگر امري  به  هدايت  بشري  مربوط نباشد و در متون  ديني  شاهد آن  باشيم  وظيفه  شارع بماهو شارع ارائه  اين  گونه  مطلب  نبوده  است .» ما در عين  اين كه  به  برتري  جاودان  اسلام  اعتقاد داريم  اما اين مسئله  را قبول  نداريم  كه  در هر زمينه اي  بايد از دين  كمك  گرفت  بلكه  بايد در مسائل  تجربي ، عقلايي و بشري  از مراجع  و صاحبنظران  مربوطه  سوال  نمود و پاسخ  هرآنچه  كه  با هدايت  انسان  مرتبط است را بايستي  در دين  جستجو نمود.


[۱] .سخنراني درچهارمين كنگره فرهنگي جهادهاي دانشگاهي سراسر كشور، رشت ، شهريور ۱۳۷۴. يادنامه  كنگره ، ص  ۱۵ َ۲۵.