سجده بر مُهر، تربت حسینی و فرشهای رایج

 

سجده بر مُهر و تربت حسینی در نماز


نمازگزار می باید بر زمین یا آنچه از زمین می روید سجده کند، به شرط آنکه روئیدنی مأکول و ملبوس (خوردنی و پوشیدنی) نباشد. اهل بیت سجود بر غیر اینها را مجاز نمی دانند، اما اهل سنت به چنین انحصاری باور ندارند.
مستند اینگونه فتاوا روایاتی است که در باب ۱۶ ابواب مایسجد علیه وسائل الشیعه (باب استحباب سجود بر تربت حسین (ع) و لوحی از آن و تسبیح متخذ از آن …، ج ۵ ص ۳۶۵)، باب ۹ از ابواب مشابه در کتاب مستدرک الوسائل (ج۴، ص ۱۲) و باب ۱۲ ازابواب مشابه در کتاب جامع احادیث الشیعة (ج ۵ ص ۲۶۸) آمده است. در منبع اخیر که جامع دو منبع قبلی است مجموعا ۱۶ روایت در این موضوع نقل شده است. این روایات مرسله یا به لحاظ سندی غیرمعتبر هستند. از این روایات تنها یک روایت در کتب اربعه یعنی «من لایحضره الفقیه» نقل شده است، که آن نیز مرسله است:
محمد بن علي بن الحسين قال: قال الصادق (ع): «السجود على طين قبر الحسين (عليه السلام) ينور إلى الأرضين السبعة، ومن كانت معه سبحة من طين قبر الحسين (ع) كتب مسبحا وإن لم يسبح بها.» (سجود بر تربت قیر حسین (ع) ارضین سبعة را منور می کند، کسی که تسبیحی از تربت قبر حسین (ع) با او باشد به عنوان مسبّح نوشته می شود حتی اگر به آن تسبیح نکند.)
روش رایج فقها در امور استحبابی تسامح در ادله سنن است، یعنی مشکلات سندی را  قادح نمی دانند. باید توجه داشت که هیچ فقیه شیعی درباره‌ سجود بر تربت حسینی بیش از جواز یا استحباب فتوا نداده است، یعی سجده بر هر خاکی مجاز است، این تربت هم از آن حیث که خاک است سجده یقینا بر آن مجاز است، استحباب سجود بر آن نیز در گرو اثبات اعتبار روایات مرتبط است.
فقیهانی که به استحباب سجود بر تربت حسینی فتوا داده اند عبارتند از:
– أبو يعلى حمزة بن عبد العزيز الديلمي الملقب به ‍سالار (م۴۶۲) :«… وما يستحب السجود عليه، وهو الألواح من التربة الحسينية المقدسة…».
– عماد الدين أبو جعفر محمد بن علي بن حمزة الطوسي معروف به ابن حمزة: «… ويستحب السجود على الألواح من التربة – الحسينية – وخشب قبور الأئمة (ع) ان وجد ولم يتق.»
– أبو زكريا يحيى بن أحمد بن يحيى بن الحسن بن سعيد الهذلي (قرن ۷): «ويستحب السجود على التربة الحسينية، والله أعلم».
– محمد محسن فيض كاشاني (م۱۰۹۱)، «… ممكنا جبهتك من الأرض، وأفضلها التربة الحسينية – على صاحبها أفضل التسليمات – …»
–  سيد كاظم يزدي در العروة الوثقى: «السجود على الأرض أفضل من النبات والقرطاس، ولا يبعد كون التراب أفضل من الحجر. وأفضل من الجميع التربة الحسينية، فإنها تخرق الحجب السبع وتستنير إلى الأرضين السبع». (فصل فی مسجد الجبهه من مکان المصلی، مسئله‌ ۲۶) «سجود بر زمین افضل از گیاه و کاغذ است، و بعید نیست که خاک افضل از سنگ باشد، و افضل از جمیع تربت حسینی است، که حجابهای هفت گانه را می شکافد  و ارضین سبع را منور می گرداند.»
بر طبق روایاتی که اعتبار سندیشان اثبات نشده است، از امام سجاد (ع) به بعد ائمه (ع) بر تربت حسینی سجده می کرده اند. بر طبق روایاتی در منابع اهل سنت پیامبر (ص) درباره فضیلت تربت کربلا نکاتی فرموده اند. (السجود، مفهومه و آدابه و التربة الحسینیة، ص ۹۰) هرچند درباره سجده نیست.
اولیاء دین یقینا بر زمین و گاه بر روئیدنیها سجده می کرده اند، اینکه مشخصا از مُهر استفاده کرده باشند، دلیل معتبری در دست نیست.
در این موضوع تک نگاریهایی منتشر شده است، از جمله:
– عبدالحسین امینی، السجود علی التربة الحسینیة عند الشیعة الامامیة
– محمد حسین ال کاشف الغطاء، الارض و التربة الحسینیة

نتیجه:
۱. سجده در نماز بر تربت حسینی مجاز است، اما دلیل معتبری بر استحباب آن در دست نیست.
۲. سجده بر خاک افضل بر سجده بر سنگ، و سجده بر سنگ افضل بر سجده بر روئیدنیهای غیرملبوس و غیرمأکول و کاغذ است.
۳. خاکی که به صورت مُهر در سجده‌ نماز استفاده می شود می باید مطلقا از هر نقش و نوشته‌ای خالی باشد.
۴. زمانی که استفاده از مُهر در سجده‌ی نماز باعث سوء تفاهم دیگر مذاهب نسبت به مذهب اهل بیت (ع) می شود، احتیاط در استفاده از سنگفرش مساجد یا سجاده‌ حصیری و مانند آن و عدم استفاده از مُهر است.

(۹ فروردین ۱۳۹۱)

 

جواز سجده بر فرشهای رایج

در فقه امامیه سجده بر زمین و روئیدنیهای غیر مأکول و غیرملبوس و کاغذ جائز است. سجده بر دیگر چیزها از جمله منسوجات پنبه ای، کتانی، پشمی و غیر آن تنها در ضرورت از قبیل سردی یا گرمی هوا و تقیه مجاز دانسته شده است.
این قول اجماعی فقه امامیه است. اما مستند حکم فوق روایاتی از امام صادق و نیز امام باقر (ع) است، که در میان آنها روایات معتبر کم نیست. مرحوم علی احمدی میانجی در کتاب «السجود علی الارض» مسئله را از زاویه‌ روایات منقول از اهل سنت و شیعه به شکل تطبیقی مورد بحث قرار داده و نتیجه گرفته است که جواز سجده بر غیر زمین و روئیدنهای غیر ماکول و ملبوسش یعنی حکم رایج در فقه اهل سنت بدعت و خطای در اجتهاد است.
نتیجه‌ی تحقیق من به این قرار است:
یک. در مورد سجده گاه مستند قرآنی در دست نیست.
دو. آنچه از سنت رسول الله (ص) در دست است، اولا ایشان به سجده بر زمین از باب تذلل در پیشگاه خداوند اهتمام ویژه داشته اند، ثانیا بر خمره (سجده گاهی به اندازه‌ صورت بافته شده از برگ نخل) و حصیر سجده می کرده اند. مورد نخست متواتر و مورد دوم مستفیض است. ثالثا به نقل برخی روات اهل سنت پیامبر (ص) گاهی بر پاره ای از لباس خود از قبیل دنباله‌ی عمامه یا بر سجاده ای غیر از حصیر و بوریا برای فرار از سرما و گرما نیز سجده می کرده اند. این روایات مورد مناقشه‌ جدی فقیهان شیعه قرار گرفته است. اثبات سجده‌ی پیامبر (ص) به غیر زمین و غیر خمره و حصیر جدّا مشکل است.
سه. ائمه‌ی اهل بیت (ع) سجده‌ پیامبر (ص) بر خمره و حصیر را سجده بر روئیدنی های غیرمأکول و غیرملبوس تعبیر کرده اند. علاوه بر آن در مهمترین روایت باب علت عدم جواز سجده بر روئیدنی های مأکول و ملبوس نیز ذکر شده است:
محمد بن علي بن الحسين بإسناده عن هشام بن الحكم أنه قال لأبي عبد الله (ع) أخبرني عما يجوز السجود عليه وعما لا يجوز، قال: السجود لا يجوز إلا على الأرض أو على ما أنبتت الأرض إلا ما اكل أو لبس، فقال له: جعلت فداك ما العلة في ذلك؟ قال: لان السجود خضوع لله عز وجل فلا ينبغي أن يكون على ما يؤكل ويلبس، لان أبناء الدنيا عبيد ما يأكلون ويلبسون، والساجد في سجوده في عبادة الله عز وجل، فلا ينبغي أن يضع جبهته في سجوده على معبود أبناء الدنيا الذين اغتروا بغرورها، والسجود على الأرض أفضل لأنه أبلغ في التواضع والخضوع لله عز وجل. (من لایحضره الفقیه ج۱ ص۱۷۷، ش۸۴۰؛ علل الشرایع ج۱ ص۳۴۱)
شیخ صدوق از هشام بن الحکم روایت می کند، وی به امام صادق (ع) می گوید: به من خبر دهید سجده بر چه چیزی صحیح و بر چه چیزی ناصحیح است؟ امام: سجده جایز نیست جز بر زمین یا آنچه از زمین می روید مگر خوردنی ها و پوشیدنی ها. پرسیدم: جانم به فدایتان! علت این [حکم] چیست؟ پاسخ داد: زیرا سجود خضوع بر خداوند عز و جل است، پس شایسته نیست بر آنچه خورده می شود یا پوشیده می شود صورت گیرد. چرا که فرزندان دنیا بندگان چیزهایی هستند که می خوردند و می پوشند، و سجده کننده در سجودش خدای عز و جل را می پرستد، پس شایسته نیست پیشانیش را بر معبود فرزندان دنیا که فریفته‌ی غرور آن شده اند بگذارد. و سجود بر زمین افضل است، چرا که به تواضع و خضوع برای خداوند عز و جل نزدیک تر است.
کلینی در روایت دیگری از زراره از امام باقر (ع) روایت کرده که سجده بر پوشش پنبه ای، پشمی، هر امر متخذ از حیوانات و میوه های زمینی و پر جایز نیست. (کافی ج۳ ص۳۳۰ ش۲)
چهار. از سوی دیگر روایاتی دال بر جواز سجده بر مفرش پنبه ای، پشمی، پوستی و غیر آن نیز از ائمه صادر شده است. برخی از این روایات جواز محدود به ضرورت و برخی دیگر محدود به تقیه اند، اما برخی روایات مطلق هستند، به عنوان نمونه:
شیخ طوسی از داود صرمی روایت می کند: سألت أبا الحسن الثالث (عليه السلام) هل يجوز السجود على القطن والكتان من غير تقية فقال: جائز. (التهذیب ج۲ ص۳۰۷ ش۱۲۴۶)
راوی از امام علی النقی الهادی (ع) می پرسد: آیا سجده بر پنبه و کتان بدون تقیه جایز است؟ امام: جایز است.
شیخ طوسی این روایت را حمل بر ضرورت کرده است، یعنی در حال اختیار جایز نیست، اما در حال ضرورت از قبیل سرما و گرما سجده بر منسوجات پنبه ای و کتانی جایز است. داود صرمی اگر چه در کتب رجال توثیق نشده اما در ضمن اسانید کامل الزیارات مذکور است، بر این أساس بر مبنای مذکور روایت موثق محسوب می شود.
پنج. اصحاب در تعارض این دو دسته روایات به دسته‌ نخست (عدم جواز) عمل کرده‌اند، تا آنجا که عدم جواز سجده بر  غیر ارض و غیر نباتات غیرماکول و غیرملبوس به قول اجماعی شیعه بدل شده است.
اگر علت مذکور در صحیحه‌ هشام بن الحکم حکمت حکم نباشد و تمام علت حکم بوده باشد، در این صورت هر زمان که سجده بر چیزی پرستش آن محسوب شد همانند سجده بر طلا و جواهر آلات یقینا سجده بر آن باطل است. سجده بر گیاهان خوردنی و پوشیدنی نیز اگر پرستش آنها یا احترام به معبود دنیاداران محسوب شود پذیرفته نیست، اما به نظر می رسد حداقل در زمان ما سجده بر فرشهای رایج در مساجد یا منازل معادل احترام به معبود دنیاداران محسوب نمی شود و نفس سجده کردن تواضع در برابر خداوند به حساب می آید. البته سجده بر خاک افضل است و درجه‌ بیشتری از خشوع و تواضع را می رساند.
شش. به نظر می رسد اجماع صورت گرفته در میان فقیهان امامیه و اعراض از روایات معتبر جواز بر اساس مخالفت با اهل سنت بوده باشد. اگر این مبنای اصولی مورد مناقشه قرار گیرد – کما اینکه من در مباحث اصولی مناقشه کرده ام – در این صورت راه عمل به روایات جواز هموار می شود و حاصل آن جواز سجده بر موارد یادشده است.

نتیجه: سجده بر فرشهای رایج در مساجد و منازل مجاز است. افضل سجده بر خاک و زمین و در درجه بعدی فضیلت سجده بر رستنیهای غیرماکول و غیرملبوس است.

(۲۵ خرداد ۱۳۹۲)