مناسک

مسافر کسی است که حداقل مسیر یک روز معتدل (رفت و برگشت) در حدود ۱۰ ساعت با احتساب استراحت راه بپیماید. مسیر یک روز با وسیله نقلیه عمومی متعارف در زمان ما در جاده ای معتدل با سرعت متوسط حدود ۸۰۰ کیلومتر است. بین دو ملاک زمانی پنج ساعت و ملاک مکانی ۴۰۰ کیلومتر هرکدام زودتر محقق شد فرد مسافر است. در سفر هوایی هشت ساعت سفر (حداقل چهار ساعت رفت) و مسافت طی شده توسط هواپیمای مسافربری (معادل ۳۲۰۰ کیلومتر) ملاک است، نه مسافت اتوبوس یا شتر در زمین.

اگرچه خواندن نماز قضا فوریت ندارد و به شرطی که منجر به مسامحه در ادای تکلیف و سستی در عبادت نشود، فرد تا آخر عمر فرصت دارد؛ اما از آنجا که نخواندن نماز قضا در نخستین فرصت و انباشته شدن آنها غالبا منجر به انجام «صورت بی سیرت نماز» (و نوعی اسقاط تکلیف شکلی) می شود، پسندیده است که انسان نگذارد تعداد زیادی نماز قضا بر ذمه او باقی بماند. قضای نماز، روزه‌و حج میت به ویژه با اخذ اجرت (عبادات استیجاری) محل اشکال است. 

أوقات نماز در کتاب و سنت مطابق مناطق معتدل تعیین شده است. در مناطقی که شش ماه سال شب و شش ماه سال روز است، و مناطقی که در برخی فصول سال شب بسیار کوتاه و روز بسیار بلند دارند از جمله مناطق بالای مدار ۴۳ درجه، أوقات نماز مشابه ساعات یکی از شهرهای مناطق معتدل (مثلا مکه) در همان روز تعیین می شود، ولو در شهر مورد بحث در مورد نماز صبح یا مغرب به ترتیب آفتاب چند ساعت قبل طلوع کرده باشد یا چند ساعت بعد غروب کند.

افضل اقامه‌نمازهای پنج‌گانه در پنج وقت است وقتی که عذری در کار نباشد، اما جمع بین ظهر و عصر، و مغرب و عشا بدون عذر در حضَر جایز است. اوْلی قرار دادن دستها بر رانها در زمان قیام نماز است، البته با بستن دستها نماز باطل نمی شود. شیعیان مجاز نیستند در نمازهایشان بعد از قرائت حمد آمین بگویند و اگر عالمانه وعامدانه کلمه ای به قصد جزئیت به نمازشان اضافه کنند نمازشان باطل می شود. از مجموعه ادله بیش از استحباب جهر در برخی نمازها بدست نمی آید.

زکات فطره توسط نان آور خانواده – به شرطی که فقیر نباشد یعنی مخارج سالیانه خود و افراد تحت تکفلش را ولو بالقوه داشته باشد – به تعداد تمام افراد تحت تکفل مطلقا اعم از اعضای خانواده و غیر آنها حتی کودک شیرخوار پرداخت می شود. دین و مذهب افراد تحت تکفل شرط نیست. فطریه تمام آنها با هر دین و مذهبی بر فرد نان آور واجب است. مراد از نان‌خور بودن (عیلولة) پرداخت مخارج سالانه است، نه در شب عید فطر مهمان کسی بودن! در دوران ما زکات فطره را به هر مستحقی می توان داد از جمله فقرای بنی هاشم. زکات فطره از قوت غالب یاغذای متعارف یا قیمت آنها پرداخت می شود. اگر غذای مکلف از قوت غالب یا غذای متعارف متوسط مردم گران تر است، احوط آن است که در فطریه به قوت غالب یا غذای متعارف متوسط مردم اکتفا نکرده متناسب با غذای خود فطریه را محاسبه کند. مقدار زکات فطره به ازای هر یک از افراد تحت تکفل سه کیلوگرم است. مصرف زکات فطره مصرف زکات مال است. مکلف مجاز است شخصا زکات فطره را به مصارف زیر برساند: رفع حوائج فقرا و مستمندان، ادای دین بدهکاران، آزاد کردن زندانیان، ادای مخارج در راه ماندگان، تألیف قلوب، امور خیریه و به طور کلی امور فی سبیل‌الله (از قبیل تعلیم و تربیت و تبلیغ دین). رعایت آبروی مستحقین در زمان پرداخت فطریه الزامی است. لزومی ندارد دریافت کننده بداند زکات و فطریه دریافت می کند.
نماز عید فطر و عید قربان همانند نماز جمعه واجب است و از این حیث تفاوتی بین زمان حضور یا غیبت ائمه نیست. در وجوب این دو نماز تفاوتی بین زن و مرد نیست.
کسانی که روزه قضا بر گردنشان است، بعد از رفع عذر، به احتیاط مؤکد باید تا قبل از فرارسیدن ماه رمضان بعدی روزه های قضای خود را بگیرند، اما به تاخیر انداختن آن به بعد از رمضان بعدی حرام نیست. البته اگر عمدا روزه قضا را بدون عذر شرعی به تاخیر انداخته علاوه بر قضا باید کفاره تاخیر هم بپردازد. اگر روزه قضا بعد از رفع عذر تا رمضان سال بعد انجام نشده باشد، در صورت دشواری روزه، کفاره می دهد؛ هرچند در غیر بیماری احتیاط در قضای روزه های فوت شده است.

نویسنده همانند برخی علمای اصولی به «قاعده تسامح در ادله سنن» (آسان‌گیری در سند أمور مستحب) مبحوث در علم أصول فقه باور ندارد. این قاعده بر فرض اعتبار تنها ثواب أمور مستحب را تضمین می کرد نه صحت آنها را! دعاهای « اللهم ادخل علی اهل القبور السرور»، «یا علیّ یا عظیم یا غفور یا رحیم انت الرب العظیم»، «اللهم ارزقنا توفیق الطاعة وبُعد المعصیة» و دعای سحر به لحاظ دلالت اعوجاجی ندارند، هرچند سند معتبری ندارند. دعای افتتاح فاقد سند معتبر است و انتساب آن به امام زمان قابل اثبات نیست. اما به لحاظ دلالت – به استثنای اواخر آن – برگرفته از معارف مسلم قرآنی است. دعای جوشن کبیر را نخستین بار کفعمی (م ۹۰۵) در کتب خود البته بدون سند نقل کرده است. جلالت قدر جناب کفعمی ما را از تحقیق سندی دعا بی نیاز نمی کند، اما علوّ مضمون آن ما را مجاز به قرائتش می کند. دعای نشر قرآن منتسب به امام باقر (ع) سندا ضعیف است، اما به لحاظ مضمون لابأس به و قابل عمل است. دعای قرآن به سر شبهای قدر مسندا تنها از جانب شیخ طوسی (قرن ۵) در کتاب امالیش نقل شده است. روات طبقه اول و دوم آن «غلات کذاب» هستند و روایت «جدا ضعیف» است و به هیچیک از روایات محمد بن سلیمان دیلمی به تصریح نجاشی اعتنایی نیست. اصحاب طراز اول هر یک از ائمه بعد از امام ششم از امام بعدی خبر نداشتند و به همین دلیل فرق فراوانی از قبیل واقفیه و فطحیه و غیر ایشان در میان اصحاب ائمه پدیدار شد. یقینا در زمان امام صادق (ع) اسم شش امام بعدی غیر از امام کاظم (ع) بر زبان ایشان رانده نشده است و اصحاب ایشان از نام ائمه‌ی بعدی اطلاع نداشته اند. دعای قرآن به سر شبهای قدر از مجعولات غلات کذاب و مایه‌ی وهن مذهب است.

با بهائیان چگونه برخورد کنیم؟ پاسخ کوتاه من این است: با بهائیان به عنوان انسان برخورد کنیم. آئین و باور کسی و اصولا هر مسلمان یا غیرمسلمانی با هر عقیده‌ای باعث سلب حقوق انسانی وی نمی‌شود. این مبنایی متفاوت با تفکر سنتی دینی است. کدام قانونی بهائیان را از حقوق انسانی خود در جمهوری اسلامی ایران محروم می‌کند؟ در حد اطلاع من چنین قانونی وجود ندارد! بهائیان با احکام غیرقانونی از حقوق انسانی یا شهروندی محروم شده و می‌شوند. اگر برخورداری از نعمتهای الهی منوط بر ایمان و عمل صالح نیست، چگونه و بر اساس کدام دلیل و حجت معتبری برخورداری از حقوق اجتماعی منوط به باور به دین و عقیده خاصی باشد؟ نقد علمی و اقامه حجت و دلیل در مباحث دینی و اعتقادی در کنار رعایت حقوق پایه همگان، حتی آنها که دیندار نیستند، یا به آئین باطلی باور دارند، معنای رواداری و مدارا و رحمت اسلامی است. روشهای خشن و ظالمانه، چه در گذشته چه در حال، چه علیه بهائیان چه علیه هر فرقه دیگری، مردود و مذموم است. اگرچه در متون اصلی آئین بهائیت عباراتی یافت می شود که همانند برخی اقوال صوفیه یا غلات شیعه ظاهراَ با اصل توحید منافات دارد، اما بهائیان اینگونه عبارات را به معنی توحید متداول تاویل کرده، خود را موحد می دانند. بنابراین بهائیان اگرچه صراحتان خود را غیرمسلمان می‌دانند (به دلیل انکار خاتمیت پیامبر اسلام (ص) و اعلام نسخ شریعت او) و مسلمانان نیز آنان را نامسلمان می‌شمارند، اما چون خود را موحد می‌دانند نمی‌توان آنها را کافر دانست. اما بطلان دین و عقیده لزوما باعث نجاست نمی‌شود، و قول به نجاست اهل توحید و نبوت محل اشکال است. بهائی‌ها محکوم به طهارتند.

اجتهاد در مبانی و اصول تمام ابواب فقهی اعم از عبادات و معاملات را دربرمی‌گیرد و اختصاصی به معاملات ندارد. احکام عبادات نیز همانند معاملات مقید به شرائط زمان و مکان نزول است و هرگونه تعمیم حکم به دیگر ازمنه و امکنه نیازمند دلیل است. اوقات نماز و روزه در کتاب و سنت مطابق شرائط اقلیمی مناطق استوایی و مشابه آن (زیر مدار ۴۳ درجه) است و قابل تعمیم به حدود ۳۰٪ مناطق مسکونی کره‌ی زمین نیست، والا به حرج و مشقت نوعی روزه‌داران می‌انجامد. در مناطقی از نیم‌کره‌ی شمالی بین مدار ۴۳ تا ۶۶ درجه که طول روز در اردیبهشت تا مرداد ماه هجده ساعت یا بیشتر است یعنی تمام کشورهای اروپایی (به استثنای اسپانیا، پرتقال، یونان و جنوب ایتالیا)، کانادا، شمال آمریکا، روسیه، مغولستان، قزاقستان، شمال ازبکستان و شمال چین، روزه‌داران در ماه رمضان به میزان ساعات روز مکه (یا هر شهر دیگری در مناطق معتدل) امساک کرده و سپس افطار می‌نمایند، ولو به افق محلی شروع یا پایان روزه یا هر دو منطبق بر طلوع فجر و غروب آفتاب نباشد. در مناطق فوق در ایام یادشده زمان شروع یا پایان روزه در طول روز به شرط رعایت طول آن و ممتد بودنش تخییری است.

غسل اعم از واجب و مستحب مجزی از وضو است. هرچند در غسلهای مستحب گرفتن وضو مستحب است. فردی که از جمله به نیت غسل به حمام یا استخر می رود و خود را می‌شوید غسل کرده است. جواز صحت وضو و غسل در مورد ناخن لاک زده شده چه در دستها چه در پاها و موی رنگ شده بعید نیست. سرمه‌ی خارج از چشم اگر غلیظ نباشد مانع صحت وضو یا غسل نیست. در حمامهای فعلی (دوش) بعد از زایل شدن نجاست احتمالی از بدن و شستن آن همین‌که آب تمام بدن را هم‌زمان در بر می‌گیرد غسل محقق شده مانند ارتماس در آب استخر و ترتیب خاصی لازم نیست (اول سر و گردن بعد طرف راست و بعد طرف چپ). قرائت قرآن در هر حالی مجاز است، قرائت آیات سجده بر جنب و حائض مکروه است نه حرام.

هرآنچه از جانب طبع سلیم انسانی و اصول بهداشتی ناپاک شناخته می‌شود از مصادیق نجاست است و اجتناب از آن برای نظافت و در زمان عبادت لازم است. اجتناب از کلیه‌ی نجاسات منصوص در زمان نماز و حج واجب و تطهیر از نحاسات غیرمنصوص (امور غیربهداشتی مورد نفرت طبع انسانی) در زمان عبادات بلکه مطلقا مطابق احتیاط و افضل است. آب مطلق – اعم از قلیل و کثیر – مطلقا در ملاقات با نجس یا متنجس نجس نمی‌شود، مگر این‌که نجاست بر آب غلبه کرده فاسد شود، به‌نحوی که رنگ، بو یا مزه‌ی آن تغییر کند. حجم یا وزن آب کثیر به عنوان کُر موضوعیت ندارد، و ملاک انفعال آب در ملاقات با نجاست یا منتجس است. تطهیر با غیر آب به شرط زوال کامل آثار ادرار مجاز است. متنجس با زوال یا ازاله‌ی عین نجاست طاهر می‌شود. آب کشیدن بعد از آن احتیاط مستحب است نه واجب. کفر، شرک، دین باطل و عقیده‌ی فاسد از علل نجاست محسوب نمی‌شود. عقیده و دین باعث نجاست ظاهری نیست. سگ نجس العین نیست و محکوم به طهارت است. هرچند از آب دهان سگ باید اجتناب کرد. مشروبات الکلی اگر چه نوشیدنشان (ولو یک قطره حتی پائین تر از حد مستی) از محرمات مؤکد است، اما نجس نیستند.

برای انعقاد ظهور روایات مستفیضه معتبره در اطلاق باید احراز شود که متکلم از جهت زمان محرومیت در مقام بیان بوده است. موضوع حکم مرکب است و رکن آن حیات نبی یا حضور ولیّ است، جزء غیر رکن اقربای نبی یا ولیّ بودن است، یا حیات نبی (یا حضور ولیّ) حیثیت تقییدیه در موضوع حکم است. واضح است که با وفات نبی یا عدم حضور ولیّ خویشاوندی یا هم قبیلگی مفید فایده‌ای نیست. رکنیت حیات نبی یا حضور ولیّ قرینه‌ی مطمئنه‌ی عقلیه‌ای می‌شود تا در مقام بیان بودن متکلم احراز نشود و در نتیجه تمسک به اطلاق لفظی روایات مذکور میسر نیست. اگر پیامبر مردم را به زکات امر می‌کرد و خود هم از آن بهره‌مند می‌شد و خانواده و عشیره‌اش که در حکم او بودند نیز از زکات برخوردار می‌شدند در این صورت متهم می‌شد که برای نفع شخصی از مردم زکات گرفته است. با وفات پیامبر (ص) چنین توهمی درباره خانواده و عشیره‌اش منتفی شده است.

بر اساس دو روایت معتبر در التهذیب، الاستبصار و من لایحضره الفقیه حسن بن علی (ع) در روز عرفه روزه نمی‌گرفته و حسین بن علی (ع) روزه می‌گرفته است. بر اساس روایت سالم (در من لایحضره الفقیه و علل‌الشرایع) و مرفوعه‌ی مسروق (در کتاب التعازی) که اعتبار سندیشان احراز نشد دلیل این اختلاف به عنوان امامت باز می‌گردد نه به شخص امام. امام روزه نگرفته تا این روزه سنت نشود. لذا حسین بن علی (ع) در دوران امامت برادرش روزه‌دار بوده و در دوران امامت خودش روزه نگرفته است.

در نماز جماعت، زن و مرد نباید مختلط بایستند. امام جماعت زن فی حد نفسه مشکل شرعی ندارد. نماز جماعت تنها در نمازهای واجب تشریع شده است. در مواقعی که امام جماعت سخن خلاف شرعی نمی گوید شرکت در جماعت وی اشکالی ندارد. می توان نماز خواند و برای استماع مطالب خلاف شرع ننشست. مسجد و نمازخانه را نباید به عمله‌استبداد دینی واگذار کرد. در زمان ما حضور در نماز جمعه در شعاع ۲۰۰ کیلومتری احتیاطا واجب است. در زلزله و طوفان دلیل معتبری بر نماز آیات در دست نیست.

نمازگزار ولو کسی او را نبیند باید بدن خود را بپوشاند، مرد نمازگزار در حد شرمگاه و اولی پوشاندن از ناف تا زانو است، و زن نمازگزار پوشاندن تمام بدن به استثنای صورت، کفین (دست تا مچ) و قدمین (پا تا مچ). تزیین به طلا در زمان نماز بر مرد مجاز نیست، و در غیر نماز حرام نیست، اما اولی اجتناب از آن است. تراشیدن ریش حرام نیست، اما احتیاط در نتراشیدن موی صورت از ته است.

سجده در نماز بر تربت حسینی مجاز است، اما دلیل معتبری بر استحباب آن در دست نیست. خاکی که به صورت مُهر در سجده‌ نماز استفاده می شود می باید مطلقا از هر نقش و نوشته‌ای خالی باشد. سجده بر فرشهای رایج در مساجد و منازل مجاز است. افضل سجده بر خاک و زمین و در درجه بعدی فضیلت سجده بر رستنیهای غیرماکول و غیرملبوس است.

اذان دو شهادت بیشتر ندارد: شهادت به وحدانیت خداوند و شهادت به رسالت محمد بن عبدالله (ص). در اذانی که پیامبر (ص) به مسلمانان تعلیم کرده شهادت ثالثه نبوده است، اذان ائمه (ع) نیز فاقد چنین جمله ای بوده است. شیخ صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه اضافه کردن این جمله به اذان را به مفوضه [غلاة] نسبت داده است. اذان از عبادات توقیفی و تعبدی است و می باید بر آنچه پیامبر (ص) تعلیم داده اند بی یک کلمه کم یا زیاد اکتفا کرد.

ميزان در تشخيص قبله در هر مکان تشخیص خود مکلف با ابزار علمی مطمئن یا امارات شرعیه است. در مثلثات کروی، برای تعیین قبله هر نقطه از کره زمین باید دایره عظیمه ای که از آن نقطه و مسجد الحرام می گذرد بیابیم و با تعیین زاویه انحراف دایره عظیمه از نصف النهار شهر مورد نظر زاویه انحراف قبله آن مکان را نسبت به شمال و جنوب جغرافیایی پیدا کنیم. بر این اساس جهت قبله در آمریکا و کانادا به سمت شمال شرقی است.