نظريه هاي دولت در فقه شيعه

رویکرد سیاسی فقیهان شیعه را از آغاز ــ یعنی شروع کبری‌در سال ۳۲۹ ــ تا امروز می‌توان به چهار مرحله تقسیم کرد: مرحله اول‌: عصر شکوفایی فقه خصوصی‌ این مرحله عصر شکوفایی فقه خصوصی که از اوایل قرن چهارم تا آغازقرن دهم‌هجری را دربرمی‌گیرد دوران تأسیس‌، رشد وشکوفایی‌فقه فردی‌است‌. وهنوز به فقه عمومی‌، مسائل سیاسی و حقوق اساسی عنایت نشده‌است‌. نه شرایط بیرونی مهیای طرح این‌گونه مسائل است و نه ذهنیت‌فقیهان آماده حل آنها. اگرچه واژه‌هایی از قبیل حاکم‌ِ شرع‌، سلطان و امام باوظایفی همانند مراحلی از امر به معروف…

در این بحث مراد از دولت (state) اصطلاح سیاسی آن است‌، هرچند درفقه معاصر شیعه غالباً از آن به عنوان «حکومت‌» یاد می‌شود. منظور ازدولت «ساخت قدرتی است که در سرزمین معین بر مردمانی معین تسلط‌پایدار دارد و از نظر داخلی نگهبان نظم به شمار می‌آید و از نظر خارجی‌پاسدار تمامیت سرزمین و منافع ملت و یکایک شهروندان خویش به‌شمار می‌آید. این ساخت قدرت به صورت نهادها و سازمانهای اداری‌،سیاسی‌، قضایی و نظامی فعلیت می‌یابد.» واضح است که تلقی از«دولت‌» در طول زمان دستخوش تطور شده‌است اما عناصر اصلی آن‌اجمالاً…

در فقه شیعه درباره دولت به دو گونه بحث شده‌است‌: یکی سلبی ودیگری ایجابی‌. مراد از بحث سلبی اتخاذ مواضع منفی در برابر دولتهای نامطلوباست‌. فقیهان شیعه با ظرافت و موشکافی تمام ابعاد حقوقی یک مبارزه‌منفی را علیه دولتهای جائر ترسیم کرده‌اند. در احکام فقهی ما مرزبندی‌دقیق شیعیان با دولتهای جائر به‌وضوح قابل مشاهده است‌. اظهار نظرقاطع فقیهان شیعه در مسائلی از قبیل جوایز سلطان‌، ولایت از جانب‌سلطان جائر، اعانت ظالمین و اراضی خراجیه‌ از اسباب حفظ هویت‌فرهنگی و استقلال شیعه در طول قرنها بوده است‌. اگرچه در این مواضع…

نظریه‌های دولت را به گونه‌های مختلف می‌توان طبقه‌بندی کرد. مهم‌ترین‌معیارهای طبقه‌بندی نظریه‌های دولت عبارت است از: منشأ و ماهیت‌دولت‌؛ غایت دولت‌؛ حدود آزادی فرد و اقتدار دولت‌؛ و منبع مشروعیت‌قدرت سیاسی‌. گروه‌بندی نظریه‌های حقوقی‌ِ دولت بر اساس معیار منبع‌مشروعیت قدرت سیاسی روشن‌تر از سایر گروه‌بندی‌هاست‌. اینکه‌قدرت دولت را ناشی از خداوند یا حقوق فطری یا اراده ملت بدانیم‌، برمیزان قدرت دولت و حدود آزادی فرد تأثیر می‌گذارد. با توجه به نظریه‌های موجود دولت در فقه شیعه می‌توان آنها را براساس معیارهای زیر طبقه‌بندی کرد: ۱٫ منبع مشروعیت قدرت سیاسی‌(انتصاب از…

نظریه ولایت انتصابی فقیهان در امور حسبیه (شرعیات‌) و سلطنت‌مسلمان ذی‌شوکت (در عرفیات‌) که به اختصار آن را سلطنت مشروعه‌نامیده‌ایم‌، مورد عمل بسیاری از فقیهان بوده‌است‌، اما کمتر از دیگرنظریه‌ها مورد بحث و مطالعه واقع شده‌است‌. در میان نُه نظریه ارائه شده‌در فقه شیعه از معدود نظریاتی است که در عمل نیز تجربه شده‌است‌،بلکه تجربه عملی آن از نظریه‌های دیگر طولانی‌تر است‌. بر اساس مبانیفقه شیعه و با عنایت به عملکرد سیاسی فقیهان و تکیه بر پاره‌ای‌اظهارنظرهای فقهی‌، این نظریه را به‌گونه زیر می‌توان گزارش کرد: نظریه از دو رکن…

نظریه ولایت انتصابی عامه فقیهان  و ولایت انتصابی مطلقه فقیهان نقاط‌مشترک فراوانی دارند و تفاوتشان در محدوده اختیارات دولت است‌. ازاین قدر مشترک می‌توان به ولایت انتصابی فقیهان تعبیر کرد. ویژگی‌های‌ولایت انتصابی فقیهان یا نقاط مشترک دو نظریه را می‌توان در ضمن چهاررکن یعنی نوع حکومت‌، نحوه به حکومت رسیدن‌، شرایط حاکم الهی‌، وقلمرو اختیارات حکومت اسلامی شماره کرد. رکن اول‌: ولایت‌ ولایت پاسخ به این سؤال کلیدی است‌: شارع چه نوع حکومتی به حاکمالهی تفویض کرده است‌؟ حکومت الهی چگونه حکومتی است‌؟ حاکمالهی با مردم چه رابطه‌ای دارد؟ پاسخ…

«ولایت شورایی‌» در مقابل ولایت فردی است‌. در اکثر نظریه‌های دولت‌در فقه شیعه یک فرد ــ و غالباً فقیه ــ در رأس هرم قدرت سیاسی قرارمی‌گیرد. اما دراین نظریه اگر چه شرط فقاهت با قید اضافی مرجعیت‌تقلید لحاظ شده‌است‌، اما به جای یک فقیه‌، شورایی از مراجع تقلیدولایت‌امر و تصدی امور امت را به عهده می‌گیرند. در قانون‌اساسی‌جمهوری اسلامی ایران‌، مصوب‌۱۳۵۸ شورای رهبری متشکل از سه یاپنج مرجع واجدشرایط رهبری با شرایطی به رسمیّت شناخته می‌شود.قبل از آن «ولایت شورایی‌» در هیچ متن معتبر فقهی شیعی منتشر شده‌یافت نشده‌است‌. پس از…

نظريه ابتكاري معمار بزرگ جمهوري اسلامي حضرت امام خميني‌(قدس‌سره‌) ولايت انتصابي مطلقه فقيهان در دو نكته ولايت و انتصاب با نظريهولايت انتصابي عامه فقيهان مشترك است و در دو نكته ديگر با نظريه‌يادشده متفاوت است‌: 1. قلمرو ولايت‌؛ 2. تلقي از فقاهت‌. امام راحل درهر دو مورد به توسعه قائل شده‌اند. در اين مجال علاوه بر آنچه در مقدّمهو نظريه دوّم ذكر كرديم‌ تنها به تبيين دو محور جديد اين نظريه‌مي‌پردازيم‌. ولايت مطلقه‌ ولايت مطلقه فقيه يعني‌: 1. تقيد به امور عمومي و حكومت و سياست‌؛ 2. تقيد به مصلحت…

دو قرن پيش از اين‌، جهت حل يكي از مشكلات اساسي «حاكميت‌مطلقه‌»، يعني مسئله انتقال حاكميت و تداوم آن‌، «نظريه دولت مشروطه‌»عرضه شد. اين نظريه مبتني بر مجموعه قواعد و اصولي است كه به‌موجب آن دگرگوني قدرت سياسي به شكل مسالمت‌آميز ممكن گرديده‌و بر نهادينه شدن روابط قدرت تأكيد بسيار دارد و در عين حال مناصبي‌واجد حقوق و تكاليف مشخص در درون چهارچوب قواعد مشخص پديدمي‌آورد. در اين نظريه چگونگي تغيير قواعد نيز تعيين مي‌شود. ارزش وحيثيت فردي‌، بنياد نظريه دولت مشروطه است‌. ويژگي اصلي دولتمشروطه محدوديت و تفرق قدرت…

آيت‌الله شهيد سيدمحمدباقرصدر (1353-1400هـ.ق‌) از متفكران‌برجسته انديشه اسلامي معاصر به حساب مي‌آيد. وي طي عمر كوتاه اماپربار خود در علوم فقه‌، اصول‌، تفسير، فلسفه‌، منطق‌، اقتصاد، اخلاق‌،تاريخ و سياست آثاري با ارزش حاوي‌آراء ابتكاري و ديدگاه‌هاي بديع به‌يادگار گذاشته است‌. صدر عالمي بصير و مسلط به معارف زمان خود بودو در پاسداري از جوانب مختلف انديشه‌اسلامي غيرتمند بود. وي درآستانه رهبري انقلاب‌اسلامي‌عراق توسط حكومت بعث مظلومانه به‌شهادت رسيد. فقدان او ثلمه‌اي بر فكر اسلامي معاصر به حساب‌مي‌آيد. شهيد صدر در طول حيات پربركت خود به سه نظريه سياسي دست‌يافته است‌:…

پس از ارائه دو نظريه دولت مشروطه و خلافت مردم با نظارت مرجعيت‌بر مبناي مشروعيت الهي مردمي از سوي فقيهان حوزه علميه نجف‌اشرف‌، ولايت انتخابي مقيده فقيه نخستين كوشش فقيهان حوزه علميه قمبر همان مبنا در باب دولت به شمار مي‌آيد. فقيهان ايراني بر اساس‌تجارب دو نظريه پيشين تركيبي از نظريه سنتي ولايت‌فقيه ــ در حد ارائه‌شرايط رئيس دولت از سوي شارع ــ از يك سو و حق حاكميت ملي ومشاركت عمومي از سوي ديگر عرضه داشته‌اند. نخستين جوانه‌هاي اين نظريه را مي‌توان در آثار استاد شهيد مرتضي‌مطهري‌(ره‌) مشاهده كرد.…

در چهار دهه اخير سه متفكر شيعه عراقي و لبناني به طور جداگانه‌نظريه‌اي را ابراز كرده‌اند كه ما آن را دولت انتخابي‌اسلامي ناميده‌ايم‌. باتوجه به نقاط مشترك فراوان آراي ايشان‌، آن را سه تقرير مختلف يك‌نظريه به حساب آورديم نه سه نظريه مجزا. اين سه تقرير عبارتند از: 1. تقرير شهيد آيت‌الله سيد محمد باقر صدر(ره‌) كه آن را در سال‌1378 هـ ق در تعاليم حزبي الاسس‌الاسلاميه‌ ابراز داشته است‌. آن‌چنان كه پيشتر اشاره كرديم‌، اين نظريه اولين نظريه سياسي شهيدصدر محسوب مي‌شود، و وي در مراحل بعدي تطور انديشه…

آخرين نظريه‌اي  كه در باب دولت در فقه شيعه بر مبناي مشروعيت‌الهي‌ ـ مردمي تاكنون عرضه شده‌، نظريه وكالت مالكان شخصي مشاع‌است كه در كتاب حكمت‌ و حكومت‌ مطرح شده‌است‌. اگرچه اين نظريه‌با نظريه هشتم‌، يعني دولت انتخابي اسلامي‌، قرابتهايي دارد، اما برخي‌ملاحظات نظري باعث مي‌شود آن را مستقلاً و به عنوان يك نظريه و نه به‌عنوان تقريري از نظريه هشتم مورد بحث قرار دهيم‌. اين ملاحظات‌عبارتند از: بنا كردن مشروعيت سياسي بر قاعده فقهي مالكيت‌؛ بنا كردن‌مسأله انتخاب بر قاعده فقهي وكالت‌؛ و از همه مهم‌تر مشخص كردن‌جايگاه دين و به ويژه فقه…