حسنین (ع) و روزه‌ی روز عرفه

چرا مشی امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در روزه‌ی روز عرفه متفاوت بوده است؟ چرا در این روز حسین (ع) روزه گرفته و حسن (ع) روزه نگرفته است؟ مستند این اختلاف چیست؟
شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهر در شرح کلام محقق حلی درباره‌ی استحباب روزه روز عرفه نوشته است:
«(و) السابع (صوم يوم عرفة) وهو اليوم التاسع من ذي الحجة (لمن لم يضعفه) الصوم عما عزم عليه (من الدعاء) كما وكيفا (ويحقق الهلال) على وجه لا يقع في صوم العيد» وی پس از ذکر مستندات روزه‌ی عرفه اضافه کرده است: «إلى غير ذلك من النصوص التي لا ينافيها وقوع ترك صومه من بعضهم (ع) المحتمل كونه للضعف عن الدعاء، ومخافة الوقوع في صوم العيد، ومخافة التأسي به، فيكون واجبا، كما نص عليه الحسين (ع) في خبر سالم عن أبي عبد الله (ع)» و بعد از ذکر این خبر اضافه کرده است: «ولعله على ذلك ينزل خبر محمد بن مسلم “سمعت أبا جعفر (ع) يقول: إن رسول الله (ص) لم يصم يوم عرفة منذ نزل صيام شهر رمضان ” وعلى أن المراد لم يصمه بعنوان الوجوب، أو لأنه يضعفه عن الدعاء، فإن الذي يظهر من النصوص أن الدعاء فيه أفضل من صومه». (۱)
روزه در روز عرفه نهم ذیحجه به دو شرط مستحب است یکی اینکه برای کسی که قصد دعا دارد روزه باعث ضعف نشود، چرا که دعا در این روز افضل از روزه است. دیگر اینکه درباره هلال ذیحجه دقت کافی کرده باشد تا اشتباها روزه استحبابی روز نهم در روز دهم که عید اضحی است و روزه در آن حرام است واقع نشود.
روایات مرتبط با روزه در این روز دو دسته هستند: دسته‌ی اول استحباب روزه‌ی عرفه، دسته‌ی دوم منع روزه. (۲) از جمله روایات دسته‌ی دوم روایاتی است که به تفاوت مشی حسنین (علیهم السلام) در این روز دلالت دارد. موضوع بحث این وجیزه بررسی همین روایات (تفاوت مشی حسنین در روز عرفه) است.
در جوامع روایی شیعه مجموعا حداقل چهار روایت متفاوت در این زمینه به چشم می خورد که برخی با بیش از یک سند در من لایحضره الفقیه، التهذیب، الاستبصار، علل الشرایع، و التعازی نقل شده‌اند:
روایت اول:
«علي بن الحسن بن فضال عن يعقوب بن يزيد عن أبي همام عن عبد الرحمن بن أبي عبدالله عن أبي الحسن (ع) قال: صوم يوم عرفة يعدل السنة، وقال: لم يصمه الحسن (ع) وصامه الحسين (ع). (۳)
شیخ طوسی همین روایت را با سندی دیگر در استبصار نقل کرده است: «أخبرني أحمد بن عبدون عن أبي الحسن علي بن محمد بن الزبير عن علي بن الحسن بن فضال عن يعقوب بن يزيد عن أبي همام عن عبد الرحمن بن أبي عبد الله عن أبي الحسن (ع)» (۴)
عبدالرحمن بن أبي‌عبد‌الله از امام کاظم (ع) نقل می کند که روزه روز عرفه معادل با یک سال [روزه] است. و افزود: حسن (ع) در این روز روزه نمی‌گرفت و حسین (ع) روزه می‌گرفت.
سند روایت معتبر است. در این روایت اولا استحباب روزه‌ی عرفه تاکید شده، ثانیا تصریح شده که حسن (ع) این روز را روزه نمی‌گرفته و حسین (ع) روزه می‌گرفته است.
روایت دوم:
وروي عن يعقوب بن شعيب قال: ” سألت أبا عبد الله عليه السلام عن صوم يوم عرفة قال: إن شئت صمت وإن شئت لم تصم وذكر أن رجلا أتى الحسن والحسين عليهما السلام فوجد أحدهما صائما والآخر مفطرا، فسألهما فقالا: إن صمت فحسن وإن لم تصم فجائز “. (۵)
یعقوب بن شعیب از امام صادق (ع) از روزه روز عرفه پرسیده است. امام روزه این روز را اختیاری دانسته و از فعل حسنین (ع) در این روز یاد کرده: فردی نزد ایشان رفت یکی از ایشان را صائم و دیگری را مفطر یافت، از ایشان پرسید، گفتند: اگر روزه بگیری خوب است، و اگر روزه نگیری جائز است.
سند: اگر راوی مباشر يعقوب بن شعيب بن ميثم بن يحيى التمار باشد، «وی از أصحاب الباقر والصادق والكاظم (ع) و ثقة است. طريق صدوق نیز به او صحيح است.» (۶)
دلالت: این روایت صرفا به تفاوت حسنین (ع) در امر روزه در روز عرفه اشاره می‌کند، بی آن که مشخص کند کدام صائم بوده و کدام مفطر و بدون ذکر خصوصیت دیگری.
روایت سوم:
وروى عبد الله بن المغيرة، عن سالم عن أبي عبد الله (ع) قال: ” أوصى رسول الله (ص) إلى علي (ع) وحده، وأوصى علي (ع) إلى الحسن والحسين عليهما السلام جميعا، وكان الحسن (ع) إمامه فدخل رجل يوم عرفة على الحسن (ع) و وهو يتغدى والحسين (ع) صائم، ثم جاء بعدما قبض الحسن (ع) فدخل على الحسين (ع) يوم عرفة وهو يتغدى وعلي بن الحسين (ع) صائم، فقال له الرجل: إني دخلت على الحسن (ع) وهو يتغدى وأنت صائم، ثم دخلت عليك وأنت مفطر؟ فقال: إن الحسن (ع) كان إماما فأفطر لئلا يتخذ صومه سنة وليتأسى به الناس فلما أن قبض كنت أنا الامام فأردت أن لا يتخذ صومي سنة فيتأسى الناس بي “. (۷)
صدوق روایت را با سند کامل در بابی مستقل در علل الشرایع هم نقل کرده است: «باب ۱۱۷ – العلة التي من أجلها كان لا يصوم الحسن (ع) یوم عرفة ويصومه الحسين (ع): ۱. حدثنا جعفر بن علي عن أبيه، عن جده الحسن بن علي الكوفي، عن جده عبد الله بن المغيرة عن سالم عن أبي عبد الله (ع)» (۸)
عبد الله بن المغيرة از سالم از امام صادق (ع) نقل می‌کند که وصی پیامبر (ع) علی (ع) به تنهایی بود و وصی علی (ع) حسنین (ع) بودند. در زمان امامت حسن (ع) در روز عرفه مردی بر حسن (ع) وارد شد و ایشان را در حال خوردن غذا یافت، در حالی که حسین (ع) روزه دار بود. آن مرد بعد از رحلت حسن (ع) در روز عرفه بر حسین (ع) وارد شد در حالی که وی غذا می‌خورد و علی بن الحسین (ع) روزه دار بود، پس از او [حسین (ع)] پرسید: من [چند سال قبل] بر حسن (ع) وارد شدم ایشان روزه نبود در حالی که شما روزه بودید، اکنون بر شما وارد شده‌ام در حالی که روزه‌دار نیستید، [چرا؟ حسین (ع)] پاسخ داد: در ان زمان حسن (ع) امام بود، پس روزه نگرفت تا روزه عرفه به عنوان سنت محسوب نشود تا مردم بخواهند به وی تأسی کنند، با رحلت او من امام شدم، من نیز [روزه نگرفتم] خواستم که روزه‌ام به عنوان سنت اتخاذ نشود تا مردم [با این عنوان] به من تأسی کنند.
شیخ حر عاملی در ذیل روایت توضیح داده: «المقصود دفع توهم الناس وجوب صوم عرفة لا استحبابه، وتقدم ما يدل على النهي عن صومه، وقد عرفت وجهه.» (۹).
سند: عبد الله بن المغيرة أبو محمد البجلي كوفي ثقة ثقة از أصحاب الرضا والكاظم (ع) است. (۱۰) سالم مشترک بین ثقه و مجهول و ضعیف است. اعتبار سند به دلیل سالم قابل احراز نیست.
در این روایت تفاوت مشی حسنین (ع) به دوران امامتشان بازگردانده شده است. امام (هر که باشد) در روز عرفه روزه نگرفته تا پنداشته نشود روزه‌ی این روز سنت است. غیر امام روزه گرفته تا از استحباب آن سود جوید. حسین (ع) در زمان امامت برادرش روزه گرفته اما در زمان امامت خودش روزه نگرفته است. پس تفاوت به عهده‌داری منصب امامت است نه شخص حسن یا حسین علیهم السلام.
روایت چهارم:
الشريف الزاهد أبو عبد‌الله محمد بن علي بن الحسن العلوي [۴۴۵-۳۶۷]، في كتاب التعازي: بإسناده عن محمد بن منصور، عن مرة الجعفي، عن أبي حازم الجريري، يرفع به إلى مسروق، قال: دخلت يوم عرفة على الحسين بن علي (ع)، وأقداح السويق بين يديه وبين يدي أصحابه، والمصاحف في حجورهم، وهم ينتظرون الافطار، فسألته عن مسألة، فأجابني، فخرجت فدخلت على الحسن بن علي (ع)، والناس يدخلون على موائد موضوعة، عليها طعام عتيد، فيأكلون ويحملون، فرآني وقد تغيرت، فقال: ” يا مسروق، لم لا تأكل؟ فقلت: يا سيدي أنا صائم، وأنا اذكر شيئا، فقال: ” أذكر ما بدا لك ” فقلت: أعوذ بالله أن تكونوا مختلفين، دخلت على الحسين (ع)، فرأيته ينتظر الافطار، ودخلت عليك وأنت على هذه الصفة والحال، فضمني إلى صدره وقال: ” يا ابن الأشرس، أما علمت أن الله تعالى، ندبنا لسياسة الأمة، ولو اجتمعنا على شئ، ما وسعكم غيره، إني أفطرت لمفطركم، وصام أخي لصوامكم – إلى أن قال – وأهل الحقائق الذين نادت الناس بناديهم، وهم الرسل والأئمة (ع)، كانوا على حال واحد على النحو الذي أرادوه منهم، فكان سليمان بن داود في ملكه ما سخر الله له من الجن والإنس والطير، مجاهدا مكابدا في أمر الله وطاعته، فقال تعالى: «ووهبنا لداود سلیمان نعم العبد إنه أوّاب» (ص ۳۰) وقال لأيوب في سقمه ودوده وجهده «انا وجدناه صابرا نعم العبد إنه أوّاب» (ص ۴۴) وهكذا ينبغي لأهل الحقائق أن يكونوا لسيدهم، في السراء والضراء، والشدة والرخاء، على الحال الذي يرضاه منهم.» (۱۱)
سریق در روز عرفه بر حسین بن علی (ع) وارد می شود در حالی که قدحهای سویق [آش گندم یا جو] در برابر وی و یارانش بود و قرآن‌ها در دامنشان و منتظر افطار بودند، پس مسئله ای از ایشان پرسیدم، پاسخ داد، بیرون آمدم ، پس بر حسن بن علی (ع) وارد شدم، مردم بر سفره های گسترده بودند که بر آنها طعام آماده بود، می خوردند و با خود می بردند، ایشان مرا دید، تغیّر کردم، گفت: ای مسروق چرا نمی خوری؟ گفتم: آقای من! من روزه دارم، عرضی دارم .گفت: آنچه به نظرت رسیده بگو.
عرض کردم: به خدا پناه می برم که [شما اهل بیت] مختلف باشید. بر حسین (ع) وارد شدم، دیدم منتظر افطار است، بر شما وارد شدم و شما بر این حال و صفت هستید. ایشان مرا در آغوش گرفت و گفت: ای پسر اشرس! آیا نمی‌دانی که خدا ما را به تربیت امت منصوب کرده است؟ اگر بر یک طریق اتفاق می کردیم، شما را به غیر آن اختیار نمی‌یافتید. من برای آنها که روزه نمی گیرند روزه نگرفتم، و برادرم برای روزه داران [روزه گرفت].
تا این که ادامه داد: اهل حقایق که مردم به ایشان اقتدا می‌کنند یعنی پیامبران و ائمه (ع) بر حال واحدی هستند همان نحوی که از ایشان خواسته‌اند، پس سلیمان بن داود که خداوند در مُلکش جن و انس و طیر را مسخر او کرده بود، در اطاعت امر الهی مجاهدت شدید می‌کرد، پس خداوند در حقش فرمود: «ما به داود سلیمان را بخشیدیم، چه بنده‌ی خوبی! همواره به سوی خدا بازگشت می‌کند» و در زمانی که ایوب مبتلی به درد و بیماری و سختی بود گفت: «ما او را صابر یافتیم، چه بنده‌ی خوبی! همواره به سوی خدا بازگشت می‌کند». اهل حقایق باید همین‌گونه نسبت به مولای خود باشند، در توانگری و تنگدستی، در شدت و آسانی، بر همان حالی باشند که [خدا] از ایشان راضی است.»
نکات روایت مسروق به این شرح است:
اولا مجلس حسین بن علی (ع) در روز عرفه مجلس روزه و قرائت مصحف بوده، اما مجلس حسن بن علی (ع) در همان روز مجلس اطعام عمومی بوده است.
ثانیا سخنان امام حسن (ع) در تفسیر این دو فعل متفاوت این است که ما به عنوان سائسان امت «ولو اجتمعنا على شئ، ما وسعكم غيره» متکثر عمل می‌کنیم تا آزادی انتخاب بیشتری برای مردم باشد. امام اضعف المأمومین را در نظر گرفته و روزه نگرفته و حسین (ع) (که علی القاعدة آن زمان امام نبوده است) اسوه‌ی روزه داران بوده، و هر دو هم مشروع بوده است.
ثالثا اهل حقایق یعنی پیامبران و ائمه که اسوه های مردم هستند در عین مدارا با تکثر مردم اما همواره رضای خدا را در عمل شخصی خود به دقیق‌ترین وجه ممکن رعایت می‌کنند.
مشکل اصلی این روایت سند آن است. روایت مرفوعه و فاقد اعتبار سندی است.
نتیجه:
یک. بر اساس معتبره‌ی عبدالرحمن بن أبي‌عبد‌الله (روایت اول) و معتبره‌ی يعقوب بن شعيب (روایت دوم) حسن بن علی (ع) در روز عرفه روزه نمی‌گرفته و حسین بن علی (ع) روزه می‌گرفته است.
دو. بر اساس روایت سالم و مرفوعه‌ی مسروق که اعتبار سندیشان احراز نشد دلیل این اختلاف به عنوان امامت باز می‌گردد نه به شخص امام. امام روزه نگرفته تا این روزه سنت نشود. لذا حسین بن علی (ع) در دوران امامت برادرش روزه‌دار بوده و در دوران امامت خودش روزه نگرفته است.
سه. در مرفوعه‌ی مسروق نکات بیشتری درباره مجلس متفاوت حسنین (ع) در روز عرفه و مدارا با تکثر مردم در عین رعایت دقیق رضایت الهی آمده، که در صورت اعتبار سندی قابل اعتنا بود.

یادداشتها:
(۱) الجواهر، ج۱۷ ص۱۰۴-۱۰۳.
(۲) السبزواری، ذخیرة المعاد، ج۳ ص ۵۲۰ ط حجری.
(۳) تهذیب الاحکام، ج۴ ص ۲۹۸، ح۶؛ اقبال الاعمال، ج ۲ ص ۶۰؛ الوسائل، ابواب الصوم المندوب، باب۲۳، ح ۵ ج۱۰ ص۴۶۵.
(۴) الاستبصار، ج۲ ص ۱۳۳، ح۱ باب ۷۷: باب صوم عرفة.
(۵) من لایحضره الفقیه ج۲ ص ۸۷، ح۱۸۰۹؛ الوسائل، ابواب الصوم المندوب، باب۲۳ ح ۸ و ۹، ج۱۰ ص ۴۶۶.
(۶) معجم رجال الحدیث، ج۲۱ ص ۱۴۹ ش ۱۳۷۵۸.
(۷) من لایحضره الفقیه ج۲ ص ۸۷، ح ۱۸۱۰؛ اقبال الاعمال، ج ۲ ص ۵۹-۶۰ عن الفقیه؛ الوسائل، ابواب الصوم المندوب، باب۲۳ ح ۱۳، ج۱۰ ص۴۶۷.
(۸) علل الشرائع، باب ۱۱۷، ح۱، ج۲ ص ۳۸۶.
(۹) الوسائل، ابواب الصوم المندوب، باب۲۳، ج ۱۰ ص ۴۶۸.
(۱۰) معجم رجال الحدیث، ج۱۱ ص۳۶۰ ش۷۱۸۶.
(۱۱) مستدرک الوسائل، ابواب الصوم المندوب، باب ۲۳، ح۴، ج ۷، ص ۵۲۹-۵۲۷.

فهرست منابع:
– الشیخ محمد بن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل المسائل الشریعة، طبع مؤسسة آل البیت (ع) لاحیاء التراث، قم، ۱۴۱۲ق.
– السید ابوالقاسم الموسوی الخویی، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، الطبعة الخامسة، قم، ۱۴۱۳ق.
– الملا محمدباقر السبزواری، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، مؤسسة آل البیت (ع) لاحیاء التراث، قم، طبع حجری.
– الشیخ الصدوق محمد بن علي بن الحسين بن بابويه، من لایحضره الفقیه، تصحیح و تعلیق علی اکبر الغفاری، منشورات جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، قم، ط۲، [بی‌تا].
– الشیخ الصدوق، علل الشرایع، مکتبة الحیدریة، نجف، ۱۳۸۵ق.
– شيخ الطائفة أبي جعفر محمد بن الحسن الطوسي، الاستبصار فيما اختلف من الاخبار، تحقیق و تعلیق السيد حسن الموسوي الخرسان، دار الكتب الاسلامية، تهران، ۱۳۹۰ق.
الشیخ الطوسی، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة، تحقیق و تعلیق السيد حسن الموسوي الخرسان، دار الكتب الاسلامية، تهران، ۱۳۹۰ق.
– الشیخ محمد حسن النجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تصحیح عباس القوچانی، دار الكتب الاسلامية، تهران، ط۳، ۱۳۶۷ش.
– المیرزا حسین النوری الطبرسی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، طبع مؤسسة آل البیت (ع) لاحیاء التراث، بیروت، ۱۴۰۸ق.