کلیسای کاتولیک علیه اعدام؛ دستگاه دینی اسلام چه می کند؟
علی کلائی، رادیو زمانه، ۲۴ مرداد ۱۳۹۷
کلیسای کاتولیک برای قرنها مجازات اعدام را «در شرایطی» مجاز میشمرد و لازم میدانست. گرچه از عصر پاپ ژان پل دوم، کلیسای کاتولیک رم رویه خود را تغییر داد و از سال ۲۰۱۳ به این سو، با انتخاب پاپ فرانسیس به عنوان رهبر کلیسای کاتولیک، حرفهای بیشتری علیه این مجازات از سوی مقامات رسمی این کلیسا زده شد. در نهایت اما در روزهای ابتدایی ماه آگوست سال جاری میلادی، کلیسای کاتولیک و رهبر آن پاپ فرانسیس، صراحتا مجازات اعدام را «غیر قابل پذیرش» خواند و گفت این مجازات «غیرقابل قبول» است، به این دلیل که «ناقض شخصیت و کرامت انسانی» به شمار میرود. به این ترتیب مجازات اعدام از آموزههای رسمی کلیسای کاتولیک حذف شد.
البته پیش از این و در ژوئن سال ۲۰۱۶ نیز پاپ فرانسیس در اسلو، پایتخت نروژ و در جریان ششمین کنگره جهانی علیه اعدام صراحتا با مجازات اعدام مخالفت کرده بود و گفته بود هیچ جایی برای مجازات بدون امید وجود ندارد: «مجازاتی که از عنصر امید خالی باشد، خود یک شکنجه است و نه مجازات.»
کلیسای کاتولیک که یادآور قرون سیاه وسطاست اما در حالی مجازات اعدام را از آموزههایش حذف میکند که ایران در روزگار جمهوری اسلامی با قوانین قضایی و جزایی برآمده از اسلام، در سال گذشته میلادی رتبه دوم اعدام را (پس از چین و برای چندمین بار) از آن خود کرده است: گزارش سالانه عفو بینالملل: بیشترین اعدامها در ایران صورت گرفته
جمهوری اسلامی مدعی است که دستگاه قضایی آن بر اساس آموزههای دینی عمل میکند و حتی بنیانگذار آن مخالفان لایحه قصاص در سالهای اول پس از پیروزی انقلاب را «مرتد» خوانده است.
در این شرایط پرسش این است که آیا اصولا امکان دارد روزی دستگاه رسمی دینی در اسلام -چه شیعیان و چه اهل سنت- بپذیرند که مجازات اعدام از آموزههای دینیشان حذف شود؟ اصولا آیا میان مساله قصاص و اعدام در متن مقدس اسلامی تفاوتی هست؟ آیا با توجه به وجود مساله قصاص در متن مقدس، امکان حذف اعدام و مجازاتهایی شبیه به آن وجود دارد؟
و در آخر، دلیل حذف اعدام از آموزههای کلیسای کاتولیک چیست و آیا ما با رفرمی دینی مواجه هستیم یا این اقدام تصمیمی غیردینی و سیاسی و عرفی است؟
زمانه این پرسشها را با سه نفر از اندیشمندان و پژوهشگران دینی در میان گذاشته و جویای پاسخ آنها شده است. پاسخهای عبدالکریم سروش، محسن کدیور و حسن یوسفی اشکوری را بخوانید.
***
محسن کدیور: مجازات اعدام از احکام موقت، موسمی و منسوخ دینی محسوب میشود
محسن کدیور، نویسنده، دینپژوه و استاد پژوهشی دانشگاه دوک آمریکا اما در پاسخ به پرسش ابتدایی زمانه، ضمن توضیح این نکته که «امکان عقلی» حذف مجازات اعدام از آموزههای اسلامی منتفی نیست، میگوید: «اما “امکان وقوعی” آن در چهارچوب “اجتهاد سنتی” بسیار بعید به نظر میرسد و در چارچوب مذکور در خوشبینانهترین حالت تنها میتوان اعمال مجازات اعدام را به شدت کاهش داد.»
این دینپژوه همچنین در ادامه سراغ رویکرد «اجتهاد در مبانی و اصول» میرود و میگوید: «اما در رویکرد “اجتهاد در مبانی و اصول”، حقوق کیفری از دو ناحیه جرمشناسی در غالب موارد و تعیین کیفر مطلقا از جمله امور عرفی شمرده شده، به نهادهای مربوطه عرفی واگذار میشود. بنابراین امکان حذف مطلق مجازات، حذف مجازات اعدام و تبدیل آن به مجازاتهای اخف در بسیاری موارد، و به مجازات درجه یک (اشد مجازات در هر نظام حقوقی غیر از اعدام) در موارد معدودی ممکن است. مجازات اعدام از احکام موقت، موسمی و منسوخ دینی محسوب میشود.»
دکتر کدیور اما در پاسخ به پرسش دوم زمانه درباره قصاص و اعدام در متن مقدس، میگوید: «اعدام در اسلام سنتی تلازمی با قصاص ندارد. قصاص در قتل نفس عمد تنها گزینه مجازات نیست، گزینههای همعرض دیه (خونبها) و عفو (بخشش) نیز هست، در حالی که گزینه اخیر افضل گزینهها شمرده شده است.»
او پاسخ به این پرسش را با رجوع به فقه سنتی ادامه میدهد و میگوید: «در چهارچوب فقه سنتی اعدام منحصر به قتل نفس عمد نیست و حداقل برای ۱۰ جرم دیگر مجازات اعدام پیشبینی شده است، همانند سلب امنیت جامعه به شکل مسلحانه (که در زبان دینی از آن به محاربه و افساد فی الارض تعبیر میشود و معادل تروریست و گانگستر در فرهنگ معاصر است)، برخی جرائم جنسی (تجاوز به عنف، زنای با محارم، زنای محصنه، لواط، و مساحقه محصنه)، سبّ النبی، ادعای نبوت، سحر (اگر مسلمان باشد)، ارتداد مذکر، و تکرار جرائم منجر به حدّ شرعی برای بار سوم. واضح است که در اسلام سنتی حذف مجازات اعدام در قتل نفس عمد (قصاص) معادل حذف مجازات اعدام در حداقل ۱۰ مورد دیگر نیست و حذف مجازات اعدام در موارد مذکور در چارچوب اجتهاد سنتی بسیار مستبعد است.»
این دین پژوه همچنین میگوید: «بنا بر اجتهاد در مبانی و اصول در مورد قصاص، اولا تفسیر قشری “مماثلت بدنی جنایت و مجازات” نسخ شده، تفسیر “مماثلت در شدت تنبّه و بازدارندگی مجازات با جنایت” جایگزین آن میشود. ثانیا با توجه به “عنصر عمومی جرم” در قتل عمد اجرای حکم اعدام متوقف به اذن دادستان است و منحصر به “عنصر شخصی” (اراده اولیای دم) نیست.»
این نویسنده و پژوهشگر دینی اما پیشتر و در گفتوگویی با عنوان «حکم قصاص از منظر اجتهاد در مبانی و اصول» که با نرگس توسلیان انجام شده و در فروردین سال ۱۳۹۴ در سایت “ایران وایر” منتشر شده، توضیحات بیشتری درباره این استدلالها داده است.
او اما درباره موارد غیرقصاص به زمانه میگوید: «در غیر قصاص، از برخی موارد یادشده (از قبیل ارتداد و همجنسگرائی) جرمزدایی شده، در دیگر موارد در صورت محرز بودن جرم، مجازات اعدام به مجازاتهای جایگزین تبدیل، و کلا تعیین مجازات در کلیه موارد، و جرمانگاری در غالب موارد به مراجع عرفی واگذار میشود. بنابراین در نهایت حکم مجازات اعدام از هیچ مرجع اسلامی صادر نخواهد شد.»
محسن کدیور اما در پاسخ به پرسش سوم درباره دلیل حذف اعدام از آموزههای کلیسای کاتولیک میگوید: «از یک سو کلا مسیحیت “الهیات محور” از ابتدا با یهودیت “قانون محور” و اسلامی که “شریعت محور” تلقی شده متفاوت بوده است، لذا در مسیحیت دیانت از قانون از آغاز مجزا بوده است. به همین دلیل در متون انجیلی موارد اندکی به مجازات از جمله اعدام پرداخته شده است. مجازات اعدام در قرون وسطی متمرکز در تکفیر و بدعت بوده و منشأ خشونتهای شدیدی شده است. با سالبه به انتفاء موضوع شدن عناوینی از قبیل بدعت در غالب جوامع مسیحی در قرون اخیر، اعدام عملا از حیث دینی مدتهاست فاقد موضوع شده است. نظرسنجیهای مختلف علمی هم نشان میدهد که غالب مسیحیان معتقدند نظر حضرت عیسی مسیح مصلوب به اعدام منفی بوده است.»
این پژوهشگر دینی و تاریخی در تکمیل پاسخ خود و درباره “واتیکان” میگوید: «واتیکان چند دهه است این نکته را دریافته و خود را با افکار عمومی زمانه تطبیق میدهد، به خصوص که حذف مجازات اعدام هزینه دینی بسیار اندکی در الهیات کاتولیک معاصر دارد. پیامدهای سیاسی این اقدام هم به ارائه چهره نرمتری از کلیسای کاتولیک منجر میشود. با توجه به نکات فوق بسیار دشوار است حذف مجازات اعدام را به معنای رفرم دینی در مسیحیت کاتولیک تلقی کنیم، هر چند در مجموع نمیتوان منکر اهمیت نمادین دینی و پیامدهای عرفی و سیاسی فراوان آن شد. بحث درباره تبیینهای دینی اعلام شده از سوی واتیکان و مقایسه آن با ادامه ممنوعیت سقط جنین و طلاق در مسیحیت کاتولیک هم مجال دیگری میطلبد.»
