مصائب کتابخانههای الکترونیک ایرانی
محدودیتهای ایدئولوژیک و پولی بودن دو نقیصه اصلی کتابخانههای الکترونیک ایرانی است که باعث به حاشیه رانده شدن آنها از صحنه رقابت بین المللی کتابهای الکترونیک شده است.
۱
یکی از قالبهای بسیار مفید کتاب در چند دهه اخیر کتاب الکترونیکی است که طی آن متن چاپ شده کتاب کاغذی در قالب سند قابل حمل (Portable Document Format) با پسوند سه حرفی پی دی اف (PDF) قابل دسترسی و مطالعه است. این قالب از دهه نود میلادی رایج شده است یعنی حدود یک ربع قرن. در حالی که کتابخانه کاغذی فضای فراوانی اشغال می کند، کتابخانه الکترونیکی در یک مخزن بسیار کوچک کامپیوتری یعنی (external storage device) قابل ذخیره، جابجایی و استفاده است. کتابخانه های الکترونیکی مجانی قدم بلندی برای اشاعه فرهنگ و گسترش فرهنگ کتابخوانی در میان توده مردم است.
در کشورهای غربی که قانون حق تکثیر (copy right) رعایت می شود نسخه های پی دی اف تابع ضوابط خاص قانونی است. بحث من در کتب الکترونیکی به زبانهای فارسی و عربی است. کشورهای عربی زبان و فارسی زبان به هر دلیلی تابع قانون تکثیر نیستند و کتب الکترونیکی به این دو زبان در فضای اینترنت به وفور یافت می شود. در این مجال می خواهم تجربه شخصی و مشکلات کتب الکترونیکی فارسی و عربی خصوصا کتابخانه های الکترونیکی ایرانی را به اشتراک بگذارم.
به عنوان یکی از خوانندگان پر و پا قرص کتابهای الکترونیکی از ابتدای غربت غربیه کتابخانه شخصی الکترونیکی متناسب با حوزه مطالعاتیام دست و پا کردم. در زمینه کتب عربی تقریبا هیچ مشکلی نیست و اغلب قریب به اتفاق کتب مورد نیاز را در چهار کتابخانه الکترونیکی زیر می توان یافت.
۲
اول. آرشیو اینترنتی کتابها (Internet Archive Books) که مرکز آن در سانفرانسیسکو است و از ۱۹۹۶ بزرگترین پایگاه اطلاع رسانی بین المللی در کلیه زبانهاست، با این نشانی:
https://archive.org/details/internetarchivebooks
بخش عربی این کتابخانه الکترونیکی بسیار غنی است، بر خلاف بخش فارسی آن متاسفانه!
کتابخانه دوم «مکتبة نور» است مخصوص کتب عربی الکترونیکی خصوصا کتب غیرسنتی با این نشانی:
کتابخانه سوم مختص کتب عربی اسلام اهل سنت است با نام «المکتبة الوقفیة» با این نشانی:
می توان گفت این کتابخانه دربردارنده کلیه کتب کلاسیک سنتی اسلام اهل سنت به زبان عربی است. در آن حتی متن کامل بسیاری پایان نامه های دانشگاهی کشورهای عربی را هم می توان پیدا کرد.
کتابخانه الکترونیکی چهارم «شبکة الفکر للکتب الکترونیة» از بزرگترین کتابخانههای الکترونیکی شیعی به زبان عربی است با این نشانی:
۳
مشکل اصلی در کنابخانه های فارسی است. بزرگترین کتابخانه های الکترونیکی ایرانی دو کتابخانه زیر است:
اول. کتابخانه های «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)» که خود را «بزرگترین تولیدکننده نرم افزارهای اسلامی» معرفی کرده، در سال ۱۳۶۸ تاسیس شده و متعلق به دفتر رهبر جمهوری اسلامی است، با این نشانی:
دو کتابخانه این مرکز عبارتند از
الف. «کتابخانه دیجیتال نور» با این نشانی:
https://www.noorlib.ir/view/fa/default
ب. «پایگاه مجلات تخصصی نور» که خود را «بزرگترین بانک مقالات علوم اسلامی و انسانی» معرفی کرده با این نشانی:
کتابخانه دوم «کتابناک» است با این نشانی:
در صفحه مشخصات مکتبة الوقفیة، مکتبة نور، «شبکة الفکر للکتب الکترونیة» و کتابناک مشخصات این کتابخانه های الکترونیکی اعم از محل استقرار و منبع بودجه آنها ذکر نشده است.
در مورد دو کتابخانه الکترونیکی ایرانی می توان گفت: کتابناک عمدتا کتابخانه کتب فارسی است، در حالی که «کتابخانه دیجیتال نور» و «پایگاه مجلات تخصصی نور» عرضه کننده کتب و مقالات فارسی و عربی است و عمدتا متعلق به حوزه علوم اسلامی است. محدودیتهای ایدئولوژیک تابناک کمتر از کتابخانه و پایگاه مجلات نور است. این کتابخانه و پایگاه همان محدودیتهای خشک ایدئولوژیک جمهوری اسلامی را دارند، که اظهر من الشمس است. ایدئولوژیک بودن هم که ذاتی نظام است و درمان پذیر نیست!
۴
اما فرق بزرگ این دو کتابخانه الکترونیکی ایرانی (نور و کتابناک) با چهار کتابخانه الکترونیک پیش گفته در مجانی نبودن آنها از چند سال اخیر است، در حالی که چهار کتابخانه یادشده کاملا مجانی هستند. غیرمجانی بودن یا به اصطلاح پولی بودن این دو کتابخانه الکترونیکی عملا به دور از دسترس ماندن کالای آنها (کتب فارسی و ایرانی) در رقابت بین المللی منجر شده است.
بیشک کتابخانه های بین المللی یا عربی یا شیعی غیرایرانی نیز هزینه دارند و طرقی قانونی و متعارف برای تامین مخارج خود پیدا کرده اند. چگونه است که فقط کتابخانه های الکترونیکی ایرانی پولی شده اند؟! این سوء تدبیر قبل از تحریمهای اخیر پیش گرفته شده و مطمئنا معلول تحریمها نیست. زمانی که برای مراجعه کاربران به مراکز اینترنتی فرهنگی صاحبان آنها مبالغ هنگفتی هزینه می کنند، پولی کردن خدمات کتابخانه های الکترونیکی ایرانی نه تنها جاذبه ندارد که عین دافعه است. در کشوری که سرانه کتابخوانی آن باعث شرمندگی عمیق است اینگونه ندانمکاری ها و سختگیری ها بد را بدتر می کند. در شرایط تحریم و دشواری های مراوده مادی با ایران برای ساکنان خارج از کشور این پولی کردن عملا پراندن خوانندگان اندک کتب فارسی و ایرانی است.
تجارت کردن با فرهنگ قطعا به اشاعه آن فرهنگ کمک نمی کند. فرهنگ از جمله اموری است که باید برایش سوبسید داد و کتابخانه مجانی الکترونیکی قطعا یکی از جاهایی است که غیر از کتابخانه های وابسته به ایران همه جا مجانی است. از گردانندگان این کتابخانه ها می توان پرسید پولی کردن کتابخانهها چقدر درآمد داشته و چه تاثیری در ازدیاد مراجعه کاربران داشته است؟ جالب اینجاست که نظام حاکم بر ایران در موارد متعدد غیرضروری بی حساب خرج می کند و در جایی که باید خرج کند اینگونه خست می ورزد!
با اطمینان می توان گفت پولی کردن این کتابخانه های الکترونیکی سیاستی بیخردانه و غیرمدبرانه است. همه چیزمان به همه چیزمان می آید. اگر یک جو تدبیر در مدیریت فرهنگی جمهوری اسلامی بود کتابخانه های الکترونیکی ایرانی همانند کتابخانه های الکترونیکی غیرایرانی مجانی بود.
البته کتابخانه های الکترونیکی فارسی کوچک مجانی این گوشه و آن گوشه اینترنت یافت می شوند که به همت برخی فرهنگ دوستان مشفق شمع زبان فارسی یا فرهنگ ایرانی را روشن نگاه داشته اند اما کتابخانه های بزرگ و جامع یا پشتیبانی دولتی می طلبد یا بنیادهای موقوفه خیّران بلند همت. اگر شما کتابخانه های الکترونیکی بزرگ مجانی فارسی سراغ دارید معرفی کنید. امیدوارم این یادداشت باعث شود افرادی که توانایی فعالیت در این عرصه را دارند برای رفع این نقیصه بکوشند.
۱ مهر ۱۳۹۸