ادامه نبوت منهای وحی

به نام خدا

گفتیم که از تشیع نیز می­توان دو قرائت داشت، همانطور که از اسلام حداقل دو قرائت داریم. و آن دو قرائت عبارتند از قرائت سنتی از تشیع و دیگری قرائت نواندیشانه یا روشنفکرانه یا متجددانه از تشیع.

ممکن است سوالی پیش بیاید که آیا ما مجاز هستیم از تشیع قرائت دیگری داشته باشیم؟ و در صورتی که باید اجازه بگیریم، از چه کسی باید اجازه گرفت؟ شاید اگر به متولیان قرائت اول رجوع کنید چنین اجازه ای را ندهند، قرائت دوم هم جایی مدون نشده است، مشکل هم در همین نقطه است، شاید همین جلسات نشانه تولد قرائت دوم باشد. البته کوششهایی در این سده اخیر صورت گرفته، از این کوششها می توان از کوششهای زنده یاد دکتر شریعتی نام برد که در برخی مطالب مذهبی نوآوریهایی داشته است اما به نظر می رسد که این نوآوریها علیرغم نفوذ آن چندان بنیادین نبوده است، ما امروز نیاز به یک بازنگری بنیادی داریم.

معنای اصطلاحی تشیع

در رابطه با معنای لغوی تشیع صحبت شد. اما به شکل اصطلاحی، تشیع حداقل در سه معنا در قرون اولیه استعمال شده است، می خواهیم ببینیم کدام یک از اینها مراد نظر ماست. توجه شود که آنچه ذکر می کنم کاملا مستند است و در کتابهای اعتقادی به این شکل آمده است.

تشیع در معنای اول یعنی کسی که علی و اولاد او را دوست می دارد، پس ملاکش حب علی است و هیچ چیز بیش از این نیست، اگر حب علی ملاک باشد، اکثر مسلمانان شیعه هستند، غیر از نواصب که گروهی بودند که بغض علی را در دل می پروراندند و معاویه به آنها پول می داده تا بر سر منابر علیه علی بن ابی طالب سخن بگویند، اما اکثر اهل سنت حب علی را دارند مثلاً شافعی ها در بین اهل سنت بیش از دیگران این حب را ابراز می دارند.

در معنای دوم، شیعیان کسانی هستند که علی را بر عثمان یا بر ابوبکر برتری می داده اند، یعنی علی، خلیفه چهارم مسلمانان را بر خلیفه اول یا خلیفه سوم افضل میدانسته اند. اما در این قول صحبتی از عصمت و علم غیب و مرتبه فوق بشری و امثالهم نیست، صرفاً یک افضلیت علمی است. در کتابهای رجالی، یعنی کتابهایی که درباره سند احادیث بحث می کند، رجالیون اهل سنت، بسیاری از افراد را به این عنوان شیعه خوانده اند و طردشان کرده اند. توجه شود درباره اصطلاح صحبت می کنم. وقتی یک رجالی می گوید مثلاً فلانی «تشیع و هو مردود» معنایش این است که او علی را که خلیفه چهارم باشد، بر ابوبکر که خلیفه اول باشد و بر عثمان که خلیفه سوم باشد برتری می داده است و او را افضل صحابه پیامبر می دانسته و به همین دلیل قولش مردود محسوب می شود، اما خود واژه تشیع را به این نام بکار برده اند. غالب معتزله بغداد این اعتقاد را داشته اند و علی را افضل می دانسته اند بدون اینکه قائل به عصمت یا علم غیب یا منصوبیت باشند.

تشیع در معنای اصطلاحی سوم، یعنی آنکه علی و اولاد علی یا علی و اهل بیت پیامبر را جانشینان پیامبر بدانیم و تمام مقامات پیامبر به استثناء وحی را برای آنها نیز قائل باشیم، یعنی گرچه به اینان وحی نمی شود، اما هر اختیاری که پیامبر داشته، هر فضیلتی پیامبر داشته، این افراد نیز دارا هستند. پس معنای سوم تشیع یعنی قائل شدن به استمرار نبوت بدون نبی و وحی، اما تمام ویژگیهای پیامبر غیر از این دو مورد در افراد خاص دیگری متجلی می شود.

به نظر می رسد با توجه به این سه اصطلاحی که ذکر کردم، امروزه منظور از شیعه اصطلاح سوم باشد، نه اصطلاح اول و اصطلاح دوم، بدین معنا، امروز، افرادی شیعه هستند و اکثر مسلمانان شیعه نیستند. این افرادی که شیعه نیستند اگر علی را دوست بدارند، به معنای اول شیعه هستند، ممکن است علی را افضل هم بدانند مثل ابن ابی الحدید شارح نهج البلاغه، معتزلی است، علی را افضل می داند اما به معنای سوم شیعه نیست.

ادامه نبوت منهای وحی

پس از این پس وقتی می گوییم شیعه، معنای سوم را مدنظر داریم. در یک جمله شیعیان یعنی قائلین به ادامه نبوت منهای وحی. مهم آن است که پس از پیامبر قرار است چه چیزی ادامه پیدا کند؟ ذکر می کنند پیامبر دینی را تاسیس کرده، این دین احتیاج به حافظ دارد، این حافظ در زمان پیامبر شخص پیامبر بوده اما پس از پیامبر نمی توان دین را رها کرد. کسانی که وظیفه حفاظت و ترویج و تبیین دین را پس از پیامبر به عهده دارند افراد دیگری به نام امامان هستند. و این امامان کسانی هستند که همانند پیامبر معصوم از گناه و خطا هستند، نه گناه می کنند و نه اشتباه می کنند. گناه با اشتباه تفاوت دارد. گناه یعنی معصیت کردن، یعنی خلاف امر خدا عمل کردن. خطا کردن یعنی خلاف واقع گفتن یا رفتار کردن. بسیاری از خطاها گناه محسوب نمی شود اما خطا هست. عصمت در هر دومقام، یعنی اینان اولا در مقابل خدا عصیان نمی کنند، و ثانیا اشتباه نمی کنند و لازمه چنین مقامی این است که اینها از علمی بالاتر از علم کسبی که از معلم می آموزند برخوردار باشند، یعنی علمی موهبتی، علم لدنی یا علم غیب، علم از طرق غیر عادی. برای پیامبر نیز این مقام را قائلند. هم می گویند به لحاظ منش و روش معصوم از گناه و خطاست و هم علمی فراتر از علم عادی دارد. ما نزد معلم می آموزیم، آنها نیازی به معلم ندارند. ویژگی سومی که این افراد دارند آن است که از جانب خودشان این دو کمال برایشان حاصل نشده، اینها از جانب خداوند به این مرتبه رسیده اند. البته ما هرچه داریم از خداوند داریم ولی گفته می شود که اینها را ما نمی توانیم بشناسیم، بلکه باید توسط خدا متمایز شوند، تعیین شوند و شناسانده شوند. پس اینجا قصه انتخابات نیست که ما کسی را انتخاب کنیم که امام ما باشد. آنان توسط خدا نصب می شوند و پیامبر این نصب را اعلام می کند و ما کشف می کنیم که منصوب کیست یا اعلام می کنیم که ما نصب را قبول داریم. اگر اطاعت کردیم، به واسطه آن ثواب می بریم. این سه تا ویژگی است که پس از پیامبر با رحلت پیامبر نمی میرند و ادامه پیدا می کنند. ویژگی چهارم پاسخی به این سئوال است که تا کجا افرادی که قرار است دین را حفظ، تبیین و تشریح کنند، ادامه خواهند داشت؟ کسی می تواند اشکال کند که اگر قرار است امروز بی نیاز از امام باشیم چرا پس از پیامبر بی نیاز از امام نباشیم؟ هر زمانی شبیه زمان بعد از پیامبر می شود. پاسخ آن است که در حالت وسط هستیم، یعنی هم امام باشد هم امام نباشد که مفهوم امام حی غایب است. هست یعنی زنده است، و نیست، یعنی ما در محضرش نیستیم. و نحوه استفاده بردن از این امام غایب مثل نحوه استفاده بردن از خورشید پشت ابر است، خورشید پشت ابر نور دارد، اما نور غیر مستقیم دارد و مگر همه فیوضات وجود امام ظاهری بوده است؟ امام فیوضات معنوی هم دارد و در زمان غیبت از آن فیوضات معنوی اش استفاده می شود. پس غیبت چهارمین مفهوم کلیدی تشیع سنتی است. این چهار مفهوم در تشیع یا حداقل بگوییم تشیع سنتی نقش کلیدی را بازی می کنند.

توجه شود که شیعیان قائلند که سخن امام حجت است. لذا در کافی که کتاب اصلی روایی شیعه است بعد از کتب “العقل و الجهل” و کتاب “فضل العلم” و کتاب “التوحید” چهارمین کتاب “الحجة” است. مباحث ابتدایی این کتاب درمورد نبوت و اکثر قریب به اتفاق مباحثش درمورد امامت است. شیعه با یک واژه هم نبی و هم امام را طبقه بندی می کند، و آن واژه حجة است. حجة در منطق هم بکار می رود و به معنی استدلال است، یعنی چیزی که با آوردن آن شخص ساکت می شود. حجة بودن یعنی سند دینی بودن و پس از آن چرایی وجود ندارد. شیعیان اعتقاد دارند که حجت سه چیز است: خدا، که خودش مستقیم با ما سخن نمی گوید، و از زبان پیامبر با ما سخن می گوید. پس دو حجت باقی می ماند: یکی پیامبر و دیگری امام.

سئوال مهم در قرن اول

یقین داریم که بعد از رحلت پیامبر، افرادی بنام شیعه علی شناخته شده اند، حتی افرادی وقتی می گفتند شیعه منظور آن افراد بودند، این افراد حدود ۵۰ نفر از شاخص ترین صحابه اند که نامشان هم موجود است، در زمان قیام امام حسین در کتبی که دقیقاً در همان قرون نوشته شده گفته می شود که برخی شیعیان مثلاً به خانه سلیمان بن سرد خزائی رفت، یعنی این واژه در آن زمان، سال ۵۰ هجری یا ۶۰ هجری در قرن اول بدون مضاف الیه هم بکار برده می شده است، در نامه امام حسن مجتبی به معاویه این واژه بکار برده شده است، کسانی به جرم شیعه بودن شهید شدند، نام این شهدا را هم نوشته اند، کسانی که به جرم شیعه بودن اعدام شده اند، در زمان معاویه و درزمان خلفای بعدی. سوال جدی من در حوزه قرن اول این است: آیا این نکاتی که از قرن سوم و چهارم به بعد به عنوان ممیزات شیعه گفته می شود در قرن اول هم بوده است؟ توجه کنید که شیعه از قرن سوم و چهارم دقیقاً همین چهار خصوصیتی که گفتم را داشته است. اما در قرن اول وقتی می گفتند سلمان شیعه است، ابوذر شیعه است، یعنی اینها دقیقاً به این نکات چهارگانه قائل بوده اند؟

به نظر می  رسد این اعتقاد یک اعتقاد مستحدثی است، یعنی بعداً این اعتقادات کم کم ایجاد شده است، آیا این بدان معنا است که این افراد این ویژگیها را نداشته اند؟ در این باره صحبت خواهیم کرد.

ویژگیهای خاصی که امروزه برای امام مطرح میکنند، در سال ۱۱ هجری، پس از وفات پیامبر، در هیچ سندی ذکر نشده است. بحثی که در سقیفه مطرح می شود، استدلالی که مهاجرین می کنند، استدلالی که انصار می کنند و مطالبی که علی پس از آنکه خبر را می شنود، همه اش خوشبختانه ثبت شده، بخشی در نهج البلاغه آمده است و بخشی در کتابهای تاریخ. در اولین کتاب تاریخ که موجود است، نکته این است که علی جانشین پیامبر باشد یا دیگران. اما چرا باید علی باشد، بحث این است که علی از ذی القربی است، علی از بنی هاشم است و دیگران نیستند. مهاجر و انصار دعوا می کنند، به انصار گفته می شود که ما از قریشیم و شما از قریش نیستید، چون ابوبکر و عمر قریشی و از طائفه بنی عدی هستند، وقتی مطلب به گوش علی بن ابی طالب می رسد، می گوید اگر استدلال این باشد، پس ما هم از بنی هاشم هستیم و شما از بنی هاشم نیستید. استدلال علي این نبوده است که من منصوب الهی هستم یا من علم غیب دارم. در زمان به خلافت رسیدن، پس از مرگ عثمان، علی می گوید من شبانه بیعت نمی کنم، فقط با رضایت مسلمانان خلافت را قبول می کنم. شیعیان سنتی در مورد این نصوص می گویند که امام مماشات کرده است، واقعیت مطلب را نگفته است، در حقیقت جدل کرده، یعنی اینکه مسئله چیز دیگری بوده اما چون ظرفیت نداشتند، واقعیت را نگفته است. بحث امام حسن مجتبی هم با معاویه این است که چرا بیعتت را شکستی؟ حسین بن علی هم می گوید «انی احق عليکم من هذا الامر»، من نسبت به شما محقم نسبت به این امر، امر خلافت، امر ولایت، امر زمامداری، نه بحث نصب است نه بحث عصمت و نه بحث علم غیب. بحث شایستگی است، این شایستگی در نهج البلاغه هم موج می زند: ما اهل بیت از شما اولاییم به این امر زیرا سوادمان بیشتر است، انسمان با پیغمبر بیشتر بوده، بیشتر قرآن را می فهمیم.

چند متن اصیل و قدیمی را تفحص کرده ام، شاید این کتابها برای شنوندگان غیر متخصص چندان مفید نباشد. اما مطالبی که عرض می کنم تماما مستند است، مثلاً یک مورخی به نام مسعودی وجود دارد که شیعه است و کتابی بنام وصیت دارد، او از قدیمی ترین مورخان در این حوزه است، آنجا می گوید که «ان علیاً اقام و من معه من شیعته فی منزله»، علی برخواست و شیعیان او. واژه را بکار برده، اما شیعته است، شیعه نیست. “مقتل ابی مخنف”، قدیمی ترین مقتل درمورد امام حسین است و طبری از روی آن نوشته است. اوایل قرن دوم نوشته شده و می گوید که «اجتمعت الشیعة فی منزل سلیمان  ابن  سردالخزائی»، شیعه مشخص است، یعنی در زمانی که این کتاب نوشته شده، شیعه کاملاً به همین معنا بکار برده  می شده است. در “فرق شیعه” نوبختی، که قدیمی ترین فرقی است که الان موجود است، می گوید اولین فرقه ی شیعه، فرقه علی بن ابی طالب است که در زمان پیامبر هم شیعه نامیده شده است، گفتم که در زمان پیامبر، شیعه علی بن ابی طالب داریم اما بدون مضاف الیه نیست. ابوالحسن اشعری، رئیس اشاعره در کتاب “مقالات الاسلامیین” شیعه را معرفی کرده است، «لانهم شایعوا علیاً»، اینها از علی بن ابی طالب پیروی می کنند که یکی از اصحاب پیامبر است، در “ملل و نحل شهرستانی” که متن قرن ۶ و ۷ است، آمده است که شیعه کسانی هستند که پیروی ویژه از علی بن ابی طالب می کنند و «قالوا بامامته و خلافته نصباً و وصیتاً»، می بینیم در قرن ۶ کمی غلیظتر شد، قبلاً “شایع” بود و حالا این قیود بدان اضافه شده است.

کسانی که در زمان پیامبر به شیعه معروف بودند، ۵۰ نفر از مشهورترین صحابه بودند که ۲۱ نفر آنها از بنی هاشم و ۲۹ نفر از غیر بنی هاشم هستند. اینها افراد بسیار مشهوری هستند، اینطور نیست که بتوان گفت ایرانیها یا زرتشتی ها ساخته اند! در هر حوزه ای، اینها شاخصترین اصحاب پیامبر هستند.

از نصوصي که درباره خلافت پس از پيامبر است نيز چند مثال مي آورم. در “الامامة والسیاسة” که نوشته ابن قتبیه دینوری است، و قدیمی ترین کتابی است که وقایع صدر اسلام را درباره شیعه و سنی گزارش کرده، آمده است که علی گفت «انا احق بهذا الامر منکم» و «انتم اولی بالبیعتي»، «اخذتم هذا الامر من الانصار» شما مهاجرین این مطلب را از دست انصار گرفتید، «احتججتم علیهم بالقرابة» گفتید ما اقرب به پیغمبر هستیم، «و تاخذه  منا اهل البیت غصباً»، شما این مطلب را از ما اهل بیت غصب کردید، «نحن احق بهذا الامر منکم»، ما در این امر اولویت داریم. سپس ویژگیهای خودش را ذکر می کند: «ما فینا قارء لکتاب الله»، بین ما کسانی که با قرآن آشنا باشند بیشتر از شما هستند. «الفقیه فی دین الله»، ما بهتر از شما دین را می شناسیم. «العالم بسنن رسول الله»، ما سنت پیغمبر را بهتر از شما می دانیم. «المتدبر لامر الرعیة»، ما بهتر از شما می توانیم امر مردم را تدبیر کنیم. «الدافع عنهم عن امور السیئة»، ما بهتر از شما می توانیم شرور را را از مردم دور کنیم. «القاضی بینهم بالسویة»، ما بهتر از شما می توانیم عدالت اقتصادی را برقرار کنیم.

این قول در صفر ۱۱ هجری ذکر شده و قدیمی ترین مطلبی است که می توانیم بگوییم از حضرت علی نقل شده است.

در خطبه ۶۷ نهج البلاغه، مسئله خلافت نقل شده است. مطلب سقيفه به گوش علي مي رسد، در حالي که علي مشغول کفن و دفن پيامبر است. سخناني که مهاجرين به سرکردگي عمر و ابوبکر مي گفتند را نقل مي کنند. بعد آمده است که حضرت فرمود انصار چه گفتند؟ (همان طور که گفته شد، مهاجرين قرابت را مطرح کردند) پاسخ دادند که: «منا اميرٌ و منکم اميرٌ». يک دوره شما امير باشيد و يک دوره ما. حضرت مي گويد که چرا قريش حرف اينها را نپذيرفتند، جواب دادند که: «احتججت بانها شجرة الرسول» آنها استدلال کردند که ما از طائفه بني عدي، از قريش هستيم و شما از قريش نيستيد، يکي از شرايط امام و خليفه اين است که قريشي باشد. امام علي بن ابي طالب گفت: «احتجوا بالشجرة و اضاعوا الثمرة» گفتند ما از درخت پيغمبريم اما من ميوه پيغمبرم، احتجاج به درخت کرديد اما ميوه را تلف کرديد. اهل بيتش ثمره آن درختند، شما سراغ آن درخت آمديد و ميوه اش و شکوفه اش را لگدمال کرديد. شعري هم در حکمت شماره ۱۹۰ در مورد مسئله شورا و مسئله سقيفه بني ساعده از زبان مولا نقل شده است. در آن شعر آمده است که مستشاران در شوراي شما غايب بودند. و اگر به قرابت احتجاج کرديد، من از شما به پيامبر نزديکتر بودم، چرا که من با پيامبر قرابت نسبي دارم. همين طور در خطبه ۶۲ و خطبه سه نيز در اين مورد امده است. از جمله نکاتي که در خطبه دو ذکر مي کند که خطبه مشهوري است، دليلي است که براي پذيرش خلافت ذکر مي کند و مي گويد که: اگر خدا از عالمان پيمان نگرفته بود که بر شکمبارگي ظالمان و گرسنگي مظلومان وظيفه دارند، خلافت را قبول نمي کردم. دليلي که براي پذيرش خلافت ذکر مي کند، يک دليل علمي و ديني است.

از جمله برجسته ترین عباراتی که از زبان علی بن ابی طالب می توانیم بر وفاق تشیع سنتی پیدا کنیم، در خطبه دوم نهج البلاغه آمده است: «لایقاس بآل محمد من هذا الامة احدٌ»، احدی از این امت با آل محمد قابل مقایسه نیست، «ولا یسوی بهم من جرت نعمتهم علیه ابدا» ، و کسانی که از نعمت و بخشش ایشان بهره مند هستند با آنان هم رتبه نیستند، «هم اساس الدین»، آل محمد اساس دین هستند. «عماد الیقین»، ستون یقین هستند. «الیهم یفیئ الغالی و بهم یلحق التالی»، انهایی که از حد گذشتند باید به ايشان برگردند و آنهایی که کند رفتند باید خودشان را به اینها برسانند. «ولهم خصائصٌ حق الولایة و فیهم الوصیة و الوراثة»، اینها خصیصه حق ولایت بر امت را دارند و در اینها وصایت و وراثت است. این از جمله بالاترین عباراتی است که در نهج البلاغه نزدیک به اندیشه تشیع سنتی یافت می شود. در بقیه نهج البلاغه به جای اینکه بگوید من معصوم هستم، می گوید: «الست فی نفسی بفوق عن اخطئ»، در خطبه ۲۱۶ است، خطبه حقوق نهج البلاغه، من فی حد ذاته اگر خدا کمکم نکند بالاتر از اینکه خطاکار باشم نیستم. درست مقابل آن اندیشه ای که می خواهد تقدیسی نسبت به این وجودها قائل شود، می گوید من احتمال خطا دارم، به من نصیحت کنید و مشورت بدهید.

پس من هم می توانم مانند مالک اشتر، کمیل و حجر، بگویم که علی شایسته تر از دیگران برای هدایت جامعه اسلامی است. لازم نیست برای این مطلب حتماً گنبد و بارگاه بر امام علی بن ابی طالب بسازم. می توانم بگویم علی از ديگران افضل است و قائل هم هستم. اما با افضلیت آغاز می شود و سپس برای این افضلیت شاخ و برگ ساخته می شود و البته این شاخ و برگها در آن محیط فرهنگی طبیعی است، شاید من هم اگر در آن محیط می بودم همینگونه فکر می کردم. آنها نمی توانستند باور کنند که فردی اینهمه کمالات داشته باشد و اکتسابی باشد. تشیع سنتی می گوید این تفسیر، برگرفته از یک منبع دست اول به نام “حجة” است. و شما می خواهید در دنیایی زندگی کنید که خود قول مهمتر از قائل آن است، چارچوبی که من و تو، امروز در آن زندگی می کنیم به قائل کاری ندارد، می گوید خود قول چه فایده ای دارد. من در اين چارچوب، نمی خواهم بگویم که آنها خطا می کردند، در مسائل دینی خطا نمی کردند. در مسائل غیر دینی هم مهم نیست. پیغمبر هم باشد، می خواهد به خانه کسی برود، اگر مثلا از این کوچه نرود، اشتباها از ان کوچه برود، خدشه ای به پیغمبری اش وارد می شود؟ از طرفی دیگرانی هم هستند که گناه نمی کنند، آدمهای پاکیزه ای و با تقوایی هستند. لازم هم نیست که بگویید حتماً با غیب مرتبطند. شما می توانید یک مبنا را بپذیرید که مرتبطند، اما لزومی ندارد که مرتبط باشند، اما اگر بخواهد این مطالب درست باشد استدلالی قرآنی می طلبد. این اعتقاد بدون هیچ تعارفی هم  عرض نبوت است، همانقدر که نیاز به معجزه ای برای اثبات نبوت است، مثلا باید قرآنی بیاید، تداومش هم به چنین مدرکی نیاز دارد.

نکته بسیار مهم دیگری نیز در این حوزه وجود دارد. امروز، ما با دودسته روایات مواجهیم، روایاتی از اهل سنت که می گوید به بهشت که وارد شدید، ابتدا نوشته اند محمدبن عبدالله رسول الله، و بعد ابوبکر، عمر، عثمان، و علی بن ابی طالب.

روایت هایی هم داریم که می گوید در بهشت، ابتدا نام پیغمبر، سپس امام اول علی بن ابی طالب، امام دوم حسن بن علی و … نوشته شده است. جالب اینجاست کمی بعد در قرن دوم، هنگامی که امام باقر از دنیا می رود پیروان او چند فرقه می شوند، در زمان امام هفتم، مسئله جعفر کذاب مطرح می شود. هرکدام از این چند امام آخر که به رحمت خدا می روند، یک به یک سوال مطرح می شود، بحث مطرح می شود که امام بعدی کیست، شیعه تقریبا به هفتاد فرقه تقسیم می شود، فتحیه، کیسانیه و … یک یک اینها افراد دیگری را امام دانسته اند. پس به آن روایات با تامل بیشتری باید توجه شود. در این حوزه متنی را از قرن پنجم و از شیخ طوسی می خوانم، کتاب “عقاید الجعفریة”، یک رساله کوچک است. در مسئله ای ابتدا نام تمامی ائمه اثنی عشر را ذکر می کند و در مسئله بعدی (مسئله ۳۸) آمده است: «یجب ان یکون المعصومین، المطهرین من ذنوب کلها صغیرة و کبیرة، عمداً و سهواً و من السهو فی الاقوال و الافعال» واجب است که ائمه معصوم مطهر باشند از گناه ها، چه کوچک چه بزرگ، چه عمدی چه سهوی، چه در اقوال و افعال، بدلیل اینکه اگر معصوم نباشند از قلوب مردم می افتند و اعتبار آنها ساقط می شود. و چگونه افرادی که گناه می کنند، افراد گمراه را هدایت کنند. هیچ معصومی جز ائمه اثنی عشر نیست. پس امامتشان اثبات شد.

آنچه که از این بحث بر آمد آن است که در آغاز، تشیع امری بسیط بود، پیروی علی به دلیل افضلیت، این امر به تدریج شاخ و برگ پیدا کرد و گسترش یافت. این امور سه یا چهار گانه مطالبی است که در قرن چهار قطعاً بوده است اما چه اتفاقی بین قرن یک تا قرن چهار افتاده که این اعتقادات به تشیع اولیه اضافه شده است؟ سخنم صرفاً در بحث تاریخی این مطالب است. اسنادی که از قرن اول موجود است نمی گوید که این ویژگیها بوده است، اما در قرن چهار و پنج هست، در این میان چه اتفاقی افتاده است؟ محور سخن ما در جلسه بعد، در رابطه با همین اتفاقات است.