خاتمه
الف. مدعی شدهاید: «از برخی شبهات چنین برمیآید که به شیوۀ اجتهادیِ رایجِ حوزهها انتقاد دارند و برحسب برخی از مبانی انسانشناسی و جهانشناسی و علم تفسیر متون، باید شیوۀ جدیدی را در اجتهاد پایهریزی کرد. در اینکه آیا چنین ادعایی صحیح است یا خیر؟ مجال مستقل و بحث دیگری لازم است. آنچه که ما در این نوشتار آوردهایم بر طبق شیوۀ اجتهادی هزار سالۀ روحانیت است؛ برایناساس هیچ تردیدی در حکم وجوب قتل مرتدّ نیست و این حکم بهعنوان یک حکم غیرموقت است و اینچنین نیست که سیاسیِ محض باشد، اگرچه میتواند این جنبه را نیز داشته باشد. شیوۀ پیشنهادی برخی، مستلزم تغییر کثیری از احکام دین است و نتیجۀ آن چیزی جز اضمحلال دین و پناهبردن به قوانین ساختۀ دست بشر نیست و بهعبارتدیگر اندراس آثار اهلبیت و فقه ائمۀ طاهرین(ع) را بهدنبال دارد.»
پاسخ: اولاً، نظر مخالف را «شبهه» اعلام کردن، ملازمِ خود را حقّ مطلق دانستن است. کسانی که خود را حقّ مطلق میدانند، لباس کبریایی به تن کردهاند که ورای قابلیتهای بشری است.
ثانیاً، منظور از «شیوۀ اجتهادی هزار سالۀ روحانیت» شیوۀ اجتهاد سنتی فقهاست. در این نوشتارِ بلند، مشخص شد که شما حتی در شیوۀ اجتهاد سلف صالح نیز موفق نبودهاید:
الف. ترک احتیاط در دماء؛
ب. تمسک به یک تکروایت در مهدورالدّم اعلامکردن مرتد؛
ج. جواز صدور حکم قضایی از غیر حاکم شرع؛
د. غفلت از تبدل موضوع در احکام ارتداد؛
هـ. بیتوجهی به مبنای بسیار مهم عدم حجّیّت خبر مخالف قرآن.
این موارد، تنها پنج نمونه از تخطی مبنایی شما از شیوۀ اجتهاد سنتی فقهاست.
اما به چه دلیل شیوۀ اجتهاد سنتی، خود نیاز به اجتهاد و تکمیل و ارتقا ندارد؟ چه دلیلی بر انسداد اجتهاد در اصول و مبانی فقه، اقامه شده است؟ در همین نوشتار حداقل در دو موضع، ناکارآمدی اجتهاد مصطلح عیان شد:
اول. عدم حجّیّت خبر واحد در امور مهمّه (بهتفصیل).
دوم. عدم لحاظ روح قرآن بهعنوان زمینۀ استنباط احکام شرعی (بهاجمال).
باصراحت باید گفت تا مبانی انسانشناسی و جهانشناسی و علم تفسیر متون متحول نشود، حاصل کار، جز تقلید از فقهای سلف چیزی نخواهد بود. با تصلب در مبانی و انجماد اصول فقه، باب اجتهاد منسدّ شده و فقهِ قرونِ ماضیه به متدینین تحمیل میشود.
ثالثاً، احکام ظاهری اجتهاد مصطلح، فهم بشریِ فقهایی است که به عرف زمانۀ خود بیتوجهی میکنند. در روش پیشنهادی با تصحیح مبانی و اصول اجتهاد، احکام ظاهری دیگری بهدست میآید که آنها نیز فهم بشریِ دیگری از کتاب و سنت و عقل است و امتیازات متعددی بر اجتهاد مصطلح دارد. اندراس آثار اهلبیت و فقه ائمۀ اطهار(ع) با تقدس عرفیات حجاز و عراقِ قرنِ اول تا سوم و غفلت از موازین قرآنی و سنت قطعی و احکام عقل، حاصل میشود.
ب. نوشتهاید: «فرصت را مغتنم شمرده و اعلام مینمایم که مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع) که مرکزی است تخصصی در مسائل فقهی، آمادگی بحث و مناظره در این موضوع را دارد و دیناندیشان و فقهپژوهانی که بخواهند این بحث را فارغ از جار و جنجالهای سیاسی[۱] و تمایلات غربی دنبال کنند، میتوانند از این طریق به موضوع بپردازند.»
به عرضتان میرساند:
اولاً، از اینکه آمادگی مرکز خود را برای بحث و مناظره اعلام کردهاید، تشکر میکنم. ضمن قبول، نخستین گام عملی، پاسخ به ادله و استدلالهایی است که در این نوشتار اقامه شده است.
ثانیاً، پاسخ شما برای آشنایی همگان در وبسایت اینجانب[۲] بدون هرگونه مقدّمه و مؤخرهای عیناً منتشر شد. آیا شما از این سعۀ صدر برخوردارید که این رسالۀ جوابیه را در وبسایت خودتان و رسانۀ مرکز تخصصیتان منتشر کنید؟!
ثالثاً، تجربۀ مشترک بشری و نتیجۀ خرد جمعی تاریخی انسان که اکنون در اوساط علمی معاصر غرب بروز کرده و شامل نحلههای گوناگون و گاه متعارض است را یکسره ردّ کردن، از نشانههای تحجر، خودشیفتگی و کماطلاعی است. «ما قال» را بنگرید نه «من قال» را. بههرحال من پروندۀ این بحث را مفتوح میدانم و از انتقادات و پیشنهادات علمی استقبال میکنم.
ج. نتیجه
۱. حکم به مهدورالدّم بودن افراد به اتهام ارتداد یا سبّالنبی فاقد مستند معتبر شرعی از کتاب و سنت و اجماع و عقل است؛ بلکه برخلاف قرآن و عقل بوده و بهدلیل مفاسد متعدد مترتب بر آن، یقیناً موجب وهن اسلام است.
۲. صدور حکم قضایی تنها بهعهدۀ محکمۀ صالح و اجرای آن تنها در صلاحیت ضابطین قضایی است. حکم فقیه جامع شرایط فتوا، از محکمۀ صالحه کفایت نمیکند.
۳. حکم قتل مرتدّ و سابّالنبی فاقد مطلق مستند قرآنی است.
۴. در اجتهاد مصطلح و فقه سنتی، حکم وجوب قتل مرتدّ و سابّالنبی متکی بر برخی اخبار واحد صحیحه یا موثقه و ادعای اجماع است.
۵. حکم وجوب قتل مرتدّ و سابّالنبی بهدلایل هفتگانۀ زیر غیرقابل اجراست:
اول. توقف اجرای حکم قتل مرتدّ و سابّالنبی بهدلیل عنوان ثانوی وهن اسلام (نفی ضرر یا مصلحت یا حکم حکومتی).
دوم. لزوم تعطیل یا توقف در اجرای حد مطلقاً یا دستکم حدود منجر به قتل در زمان غیبت ائمۀ اطهار(ع).
سوم. نفی حکم وجوب قتل مبتنی بر خبر آحاد موثق بهدلیل وجوب احتیاط در دماء.
چهارم. نفی حکم وجوب قتل بهدلیل عدم حجّیّت اخبار واحد موثق در امور مهمه.
پنجم. نفی حکم وجوب قتل مرتدّ بهدلیل تبدل موضوع مرتد.
ششم. نفی حکم وجوب قتل مرتدّ و سابّالنبی بهدلیل عدم حجّیّت اخبار مخالف با محکمات قرآن.
هفتم. نفی حکم وجوب قتل مرتدّ و سابّالنبی بهدلیل عقلی موهونبودن اعدام افراد برای خروج از دین و اهانت به مقدسات.
۶. خروج از دین و ارتداد هیچ مجازات دنیوی ندارد.
۷. اعدام افراد بهدلیل اهانت به پیامبر(ص) و قرآن مجید و مقدسات دینی، امری غیرقابل دفاع است.
والسلام
فهرست منابع[۳]
الف. منابع عربی
– قرآن کریم
– قاضی عبدالعزیز ابن البرّاج، المهذّب، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۶ق.
– احمد الاردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تحقیق مجتبی العراقی، علیپناه الاشتهاردی، و حسین الیزدی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۳ق.
– مرتضی بن محمد أمین الأنصاری، فرائد الأصول، إعداد و تحقیق لجنة تحقیق تراث الشیخ الأعظم، مجمع الفکر الاسلامی، قم، ۱۴۱۹ق.
– محمد بن اسماعیل البخاری، الصحیح، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
– احمد بن محمد بن خالد البرقی، المحاسن، تصحیح و تعلیق السید جلالالدین الحسینی (المحدث)، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۳۰ش.
– محمدتقی التستری، قاموس الرجال، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۹ق.
– محمد بن الحسن الحرّ العاملی، وسائل الشیعــة، تحقیق مؤسسة آلالبیت علیهمالسلام لاحیاء التراث، قم، ۱۴۱۴ق.
– السید بن الزهرة الحلبی، غنیــة النزوع، تصحیح ابراهیم البهادری، مؤسسة امام الصادق(ع)، قم، ۱۴۱۷ق.
– ابوالصلاح الحلبی، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان، مکتبة الامام امیرالمؤمنین العامة، ۱۴۰۳.
– علی بن الحسن بن ابیالمجد الحلبی، اشارة السبق، تصحیح ابراهیم البهادری، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۴ق.
– ابن ادریس الحلی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۰ق.
– حسین الحلی، دلیل العروة الوثقی، تقریرات به قلم حسن سعید تهرانی (چهلستونی)، نجف، ۱۳۸۲ق.
– یحیی ابن سعید الحلّی، الجامع للشرائع، التصحیح باشراف جعفر السبحانی، مؤسسة سیدالشهداء(ع)، قم، ۱۴۰۵ق.
– ابن فهد الحلی، مهذب البارع، تصحیح مجتبی العراقی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷ق.
– جعفر بن الحسن (المحقق الحلی)، شرایع الاسلام، مع تعلیقات السیدصادق الشیرازی، انتشارات استقلال، تهران، ۱۴۰۹ق.
ــــــــــ ، المختصر النافع، مؤسسة البعثة، تهران، ۱۴۱۰ق.
– حسن بن یوسف (العلامة الحلی)، تحریرالاحکام الشرعیة، تصحیح ابراهیم البهادری، مؤسسة امام الصادق(ع)، قم، ۱۴۲۰ق.
ــــــــــ ، مختلف الشیعــة، تحقیق مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۳ق.
ــــــــــ ، منتهی المطلب، الطبع الحجری.
– عبدالله بن جعفر الحمیری، قرب الاسناد، تحقیق مؤسسة آلالبیت علیهمالسلام لاحیاء التراث، قم، ۱۴۱۳ق.
– السیدعلی الخامنئی، دررالفوائد فی أجوبة القائد، دارالوسیلة، بیروت، ۱۴۱۳ق.
– محمدکاظم الخراسانی، کفایــة الاصول، تحقیق مؤسسة آلالبیت علیهمالسلام لاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق.
– سید احمد الخوانساری، جامع المدارک، تصحیح علی اکبر غفاری، مکتبة الصدوق، تهران، ۱۳۵۵ش.
– السید ابوالقاسم الموسوی الخوئی، البیان فی تفسیر القرآن، دارالزهراء، بیروت، ۱۳۹۵ق.
ــــــــــ ، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، کتاب الطهارة، تقریرات به قلم المیرزا علی الغروی التبریزی، دارالهادی للمطبوعات، قم، ۱۴۱۰ق.
ــــــــــ ، مبانی تکملــة المنهاج، نجف، ۱۳۹۶ق.
ــــــــــ ، مستند العروة الوثقی، کتاب الزکاة، تقریرات به قلم مرتضی بروجردی، منشورات مدرسة دارالعلم، قم، ۱۴۱۳ق.
ــــــــــ ، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقات الرواة، ۱۴۱۳ق.
– علی بن عمر الدارالقطنی، السنن، تحقیق مجدی بن منصور بن سید الشوری، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۷ق.
– الشریف الرضی، نهجالبلاغه، تحقیق صبحی الصالح، قاهره، ۱۹۸۰م.
– سیدمحمدباقر شفتی، مقالة فی تحقیق اقامــة الحدود فی هذه اعصار، تحقیق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، ۱۴۲۷ق.
– محمد بن المکی (الشهید الاول)، الدروس الشرعیــة، تحقیق مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۲ق.
– زین الدین بن علی (الشهید الثانی)، الرعایــة فی علم الدرایــة، تحقیق عبد الحسین محمد علی بقال، مکتبة آیةاللهالعظمی المرعشی النجفی، قم، ۱۴۰۸ق.
ــــــــــ ، حاشیة الارشاد، منضم به کتاب غایة المراد فی شرح نکت الارشاد للشهید الاول، تحقیق رضا مختاری، مرکز الابحاث والدراسات الاسلامیة، قم، ۱۳۷۳ش.
– السید محمدباقر الصدر، بحوث فی علم الاصول، تقریرات به قلم السید محمود الهاشمی، نحف، ۱۳۹۶ق.
– محمد بن علی بن الحسین ابن موسی ابن بابویه (الشیخ الصدوق)، الامالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، ۱۴۱۷ق.
ــــــــــ ، من لایحضره الفقیه، تصحیح و تعلیق علی اکبر الغفاری، تهران، ۱۳۹۲ق.
ــــــــــ ، الهدایة، تحقیق و نشر مؤسسة الامام الهادی(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
– السید محمدحسین الطباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم.
– السید علی الطباطبائی، ریاض المسائل، تحقیق مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۲ق.
– أبی علی الفضل بن الحسن الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۱۵ق.
– محمد بن جریر الطبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۴۰۳ق.
الشیخ الطائفة أبیجعفر محمد بن الحسن الطوسی، اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی، تصحیح وتعلیق میرداماد الاستربادی، تحقیق السید مهدی الرجائی، مؤسسة آلالبیت علیهمالسلام، قم، ۱۴۰۴ق.
ــــــــــ ، الاستبصار، تحقیق و تعلیق السید حسن الموسوی الخرسان، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۰ق.
ــــــــــ ، التبیان، تحقیق و تصحیح أحمد حبیب قصیر العاملی، ۱۴۰۹ق.
ــــــــــ ، تهذیبالأحکام، تحقیق و تعلیق السیدحسن الموسوی الخرسان، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۰ق.
ــــــــــ ، الخلاف، تحقیق ونشر مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷ق.
ــــــــــ ، المبسوط، تصحیح و تعلیق السید محمدتقی الکشفی، المکتبة المرتضویةلاحیاء الآثار الجعفریة، تهران، ۱۳۷۸ق.
– ابوحامد محمد الغزالی، احیاء علوم الدین، تصحیح عبدالعزیز عزالدین سیروان، بیروت.
– قطبالدین سعید بن هبةالله راوندی، فقه القرآن، تحقیق السید احمد الحسینی الاشکوری، مکتبه آیةاللهالعظمی النجفی المرعشی، قم، ۱۴۰۵ق.
– الفاضل الهندی بهاء الدین محمد بن الحسن الاصفهانی، کشف اللثام فی شرح قواعد الاحکام، تحقیق ونشر مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۶ق.
– علی بن الحسین (المحقق الکرکی)، الرسائل، تحقیق محمد الحسون، مکتبة المرعشی النجفی، قم، ۱۴۰۹ق.
– محمد بن یعقوب الکلینی، الکافی، تصحیح و تعلیق علیاکبر الغفاری، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۸۸ق.
– قطبالدین البیهقی الکیدری، إصباحالشیعةبمصباحالشریعة، تحقیق الشیخ إبراهیم البهادری، مؤسسة الامام الصادق(ع)، قم ۱۴۱۶ق.
– السید الگلپایگانی، تقریرات الحدود و التعزیرات، به قلم محمدهادی المقدس النجفی، قم.
– محمد فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعــة فی شرح تحریر الوسیلــة، کتاب الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر، مرکز فقه الأئـمّة الأطهار علیهمالسلام، قم، ۱۴۳۰ق.
ــــــــــ ، تفصیل الشریعــة فی شرح تحریر الوسیلــة، کتاب الحدود، مرکز فقه الأئـمّة الأطهار علیهمالسلام، قم، ۱۴۲۷ق.
– محمدباقر مجلسی، مرآت العقول فی شرح اخبار آل الرسول(ص)، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۴۰۴ق.
ــــــــــ ، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الاخبار، تحقیق مهدی الرجائی، مکتبه آیةالله المرعشی العامه، قم، ۱۴۰۶ق.
– الشریف المرتضی علمالهدی علی بن الحسین، الانتصار فی ماانفردت به الامامیة، تحقیق ونشر مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۵.
– محمد بن محمد بن نعمان (الشیخ المفید)، المقنعة، تحقیق ونشر مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۰.
– السید عبدالکریم الموسوی الاردبیلی، فقه الحدود و التعزیرات، انتشارات دانشگاه مفید، قم، ۱۳۸۴ش.
– محمدحسن النجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایعالاسلام، تصحیح عباس قوچانی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۶۷ش.
– أبو حنیفة القاضی النعمان بن محمد التمیمی المغربی، دعائم الاسلام وذکر الحلالوالحرام، والقضایا والأحکام عن أهلبیت رسولالله(ص)، تحقیق آصف بن علی أصغر فیضی، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
– حسین النوری الطبرسی، مستدرکالوسائلومستنبطالمسائل، تحقیق مؤسسة آلالبیت علیهمالسلام لاحیاء التراث، قم، ۱۴۰۸ق.
ب. کتابهای فارسی
– شیخ بهائی (و نظامالدین ساوجی)، جامععباسی، انتشارات فراهانی، تهران، بیتا.
– عبدالهادی حائری، نخستین رویاروییهای اندیشهگران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۲ش.
– سیدعلی خامنهای، رسالۀ استفتائات، تهران، پایگاه اطلاعرسانی مقام معظم رهبری (تاریخ مراجعه: بهار ۱۳۹۳).
– میرزا ابوالقاسم قمی، جامعالشتات، تحقیق مرتضی رضوی، انتشارات کیهان، تهران، ۱۳۷۱ش.
– ناصرکاتوزیان، قانونمدنی در نظم حقوقی کنونی، نشر میزان، تهران، ۱۳۸۴ش.
– محسن کدیور، حقالناس، انتشارات کویر، تهران، ۱۳۸۷ش.
ــــــــــ ، سیاستنامۀخراسانی، انتشارات کویر، تهران، ۱۳۸۵ش.
محمدجواد فاضل لنکرانی، تلقیحمصنوعی، مرکز فقهی ائمۀ اطهار (علیهمالسلام)، قم، ۱۳۸۵ش.
محمدباقر مجلسی، رسالۀ حدود و قصاص و دیات، تصحیح علی فاضل، نشر آثار اسلامی، ۱۳۶۲ش.
ناصر مکارم شیرازی و همکاران، ترجمۀقرآنکریم.
ــــــــــ ، حکومت دینی و حقوق انسان، قم، ۱۳۸۶ش.
ــــــــــ ، پاسخ به پرسشهایی پیرامون مجازاتهای اسلامی و حقوق بشر، قم، ۱۳۸۷ش.
ــــــــــ ، رسالۀحقوق، قم، ۱۳۸۳ش.
رحیم نوبهار، اصل قضائیبودن مجازاتها، تحلیل فقهی حقّ بر محاکمۀ عادلانه، مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش، تهران، ۱۳۸۹ش.
ج. مقالات فارسی
– مهدی حائری یزدی، اسلام و اعلامیۀ حقوق بشر، سالنامۀ مکتب تشیّع، شمارۀ ۴، ۱۳۴۱.
– محمد رئیسزاده، [مدخل] جامع عباسی، دانشنامۀ جهان اسلام، جلد نهم، تهران، ۱۳۸۴.
– محسن کدیور، مقالۀ قرائت فراموششده، بازخوانی نظریۀ علمای ابرار تلقی اولیۀ اسلام شیعی از اصل امامت؛ فصلنامۀ مدرسه؛ سال اول؛ شماره سوم؛ اردیبهشت ۱۳۸۵.
ــــــــــ ، مقالۀ «آزادی عقیده و مذهب در اسلام و اسناد حقوق بشر»، مجموعه مقالات همایش حقوق بشر و گفتگوی تمدنها (اردیبهشت ۱۳۸۰)، انتشارات دانشگاه مفید، قم، ۱۳۸۰؛ ماهنامۀ آفتاب، شمارۀ ۲۳، تهران، اسفند ۱۳۸۱.
ــــــــــ ، مجازات مخالفان با قوانین فلهای، مروری اجمالی بر مهمترین قوانین کیفری جمهوری اسلامی ایران، جرس، فروردین ۱۳۸۹.
– سیدمصطفی محققداماد، مقالۀ حدود در زمان ما: اجرا یا تعطیل؟ مجلۀ تحقیقات حقوقی دانشگاه شهید بهشتی، شمارۀ ۲۵ و ۲۶، تابستان ۱۳۷۸.
د. اسناد
– بیانیۀ رسمی آزادی مذهبی واتیکان، دسامبر ۱۹۶۵.
– قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۶۸.
– قانون مجازات اسلامی، روزنامۀ رسمی، ۱۳۹۲.
هـ. پایگاههای اینترنتی
– تنزیل: www.tanzil.net
– المکتبة الشیعیة: www.shiaonlinelibrary.com
– مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهلالبیت(ع): www.ahlolbait.ir/main
– پایگاه اطلاعرسانی آیتالله محمدجواد فاضل لنکرانی
– جرس، ستون اندیشه
[۱]. برای آشنایی با نمونۀ تأسفآوری از «جار و جنجالهای سیاسی» میتوان به فرمایشات اخیر شما بهمناسبت حماسه! نهم دی، ایرادشده در آغاز درس خارجتان منتشره در وبسایتتان اشاره کرد.
[۲]. به پیشنهاد اینجانب، مطلب جنابعالی عیناً در ستون اندیشۀ رسانۀ جرس منتشر شد:
http://www.rahesabz.net/story/46249/
[۳]. نگارنده در این رساله از چند کتابخانۀ اینترنتی استفاده کرده است. نام آنها را برای تشکر از گردانندگان آنها ذکر میکنم:
– المکتبــة الشیعیة: www.shiaonlinelibrary.com که به آن بیشترین مراجعه را داشتهام.
– مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهلالبیت(ع): www.ahlolbait.ir/main
– تنزیل www.tanzil.net ضمناً در ترجمۀ آیات نیز علیالأغلب از ترجمۀ آیتالله شیخ ناصر مکارم شیرازی و همکاران استفاده شده است البته با برخی ویرایشها.
– کتابخانههای مجازی مرحوم آیتالله شیخ حسینعلی منتظری نجفآبادی، مرحوم آیتالله شیخ محمد فاضللنکرانی، آیتالله سیدعبدالکریم موسویاردبیلی، آیتالله سیدمحمود هاشمیشاهرودی، شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی، مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران و قوۀ قضائیۀ جمهوری اسلامی ایران.