نقد و بررسی کتاب صحیح الدعوات
دعا و مناجات یکی از ابعاد غیرقابل انکار سبک زندگی مؤمنانه است. دعا راز و نیاز با جانان است. در کنار ادعیه معتبری که توسط رسول خدا (ع) و ائمه هدی (ع) به مؤمنان تعلیم داده شده اند و در غایت اتقان و زیبائی هستند، ادعیه و زیارت نامه های متعددی هم توسط دیگران ساخته شده و برخلاف واقع به پیامبر و خصوصا ائمه اهل بیت نسبت داده شده است. حجم این ادعیه چندین برابر ادعیه معتبرالسند است.
این ادعیهی فاقد اعتبار سندی نیز بر دو قسمند: برخی با معارف قرآنی و سنت معتبر رسول خدا یا ائمه هدی سازگارند. بخش معتنابهی هم ساخته و پرداخته غلات خصوصا مفوضه با ادبیات مخصوص ایشان است. کتب ادعیه شیعی از قبیل مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی (۱۲۵۴-۱۳۱۹) و اسلاف آن از قبیل زادالمعاد ملا محمد باقر مجلسی آکنده از هر سه قسم دعاست (معتبر السند، فاقد سند معتبر اما خالی از اعوجاج در دلالت، و ادعیه غلات مفوضه).
تهذیب و تکمیل مفاتیح الجنان، مورد نظر بسیاری از معاصرین بوده است و در حد اطلاع مفاتیح الجنان با ویرایش و تکمیل این نویسندگان منتشر شده است: علی مشکینی: مصباح المنیر (۱۳۶۲)، کریم زمانی: زبده مفاتیح الجنان (۱۳۷۰)، ناصر مکارم شیرازی: مفاتیح نوین (۱۳۸۴)، عبدالله جوادی آملی: مفاتیح الحیات (۱۳۹۱) (به عنوان جلد دوم مفاتیح الجنان). اما ویرایشهای انجام یافته در حد پیرایش مدح و تمجیدهای سلاطین صفوی، افزودن نشانی دعاها در کتب قبلی، افزودن برخی ادعیه و آداب، و ترجمه های امروزی ادعیه پیش تر نرفته است.
تهذیب ساختاری ادعیه به قصد معرفی دعاهای اصیل نبوی و علوی و دیگر ائمه از آرزوهای سه دهه قبل راقم این سطور است. اخیرا به طور اتفاقی به کتابی برخوردم با مشخصات زیر به زبان عربی: صحیح الدعوات، إعداد وتنسیق یاسر بن یوسف آل عودی، المرکز الإسلامیة الثقافی، لبنان، الطبعة الأولی ۱۴۳۵ه – ۲۰۱۴م، ۳۲۲ صفحة.
در نقد و بررسی این کتاب ده نکته قابل ذکر است:
۱. عنوان کتاب به فارسی می شود: دعاهای صحیح. نویسنده در مقدمه کوتاه خود بر کتاب ضمن برشمردن آشفتگی کتب رایج دعا و ذکر برخی مثالها از این ادعیه و زیارات که با اصول اعتقادی و محکمات قرآنی مخالفت حتمی دارد، تصمیم به استخراج ادعیه و زیارات معتبر کتاب مفاتح الجنان بر اساس آراء استادش سید محمد حسین فضل الله می گیرد. متن کامل این کتاب در وبسایت و فیس بوک مرحوم فضل الله در اختیار عموم قرار گرفته است.
۲. با مطالعه کتاب دریافتم که آل عودی در کار تهذیب مفاتیح نسبتا موفق بوده است و بسیاری از ادعیه و زیاراتی که توسط غلات مفوضه یا دیگران به ساحت ائمه هدی نسبت داده اند حذف کرده و کتابی نسبتا موثق از ادعیه شیعی فراهم کرده است. اجمالا می توانم بگویم اگر دعا یا زیارت نامه ای در این کتاب نیامده مطمئنا بی اعتبار بوده است. اما اینکه هر دعا و زیارتی که در این کتاب آمده معتبر است چنین نیست.
۳. وضعیت سه قسم ادعیه و زیارات پیش گفته در کتاب صحیح الدعوات به شرح زیر است. اولا تمام ادعیه شیعی داری سند معتبر در این کتاب آمده است. ثانیا اغلب قریب به اتفاق ادعیه فاقد سند معتبر اما فاقد اعوجاج در دلالت را می توان در این کتاب دید. ثالثا اکثر ادعیه و زیارات فاقد سند معتبر و دارای اعوجاج در دلالت از کتاب حذف شده است.
۴. به شکل جزئی برخی ادعیه و زیارات مشهور ضعیف السند والدلالة از قبیل دعای فرج، دعای توسل، دعای ندبه، زیارت عاشورا، و زیارت جامعه کبیره در کتاب به چشم نمی خورد. البته برخی ادعیه بی اعتبار و مجعول هنوز در این کتاب موجود است از قبیل دعای قرآن به سر شبهای قدر. نویسنده در قسم دوم ادعیه پیش گفته با گشاده دستی ادعیه را گزینش کرده است. در همین حد از تهذیب نسبی، این کتاب نخستین کتاب دعایی شیعه در نوع خود و قدم بلندی است.
۵. در ابتدا یا انتهای اندکی از ادعیه به اختصار فراوان نکته ای درباره سند آنها ذکر شده است که ای کاش درباره تمام ادعیه و زیارات کتاب این نکته رعایت میشد و نیز به طور مشروح تر این مهم نوشته می شد. از این بابت مفاتیح ویراسته چهار نویسنده ایرانی از صحیح الدعوات پیشرفتهتر است.
۶. اسم کتاب نیز قابل مناقشه است. اکثر ادعیه موجود در این کتاب با هیچ معیار شناخته شده ای در علم اصول بیشک صحیح السند نیستند. نهایتا بسیاری از آنها سندشان لابأس به (قابل اغماض) یا ضعیف السند اما مقبول الدلالة هستند.عنوان صحیح الدعوات با متن کتاب سازگار نیست. اگر قرار بود ادعیه به صحیح السند اکتفا می شد حجم کتاب به کمتر از یک پنجم حجم فعلی کاهش می یافت.
۷. لازم بود نویسنده روش و مبانی خود یا استادش را در گزینش ادعیه و زیارات کتاب به تفصیل در مقدمه تشریح می کرد. متأسفانه فقدان روش شناسی از ضعفهای عمومی تالیفات اسلامی اعم از شیعه و سنی است.
۸. با این همه و در مقایسه با ویرایشهای موجود مفاتیح مطمئنا صحیح الدعوات مهذب ترین آنهاست. در این کتاب در مقایسه با دیگر کتب ادعیه شیعی کمترین دعای بی اعتبار آمده است. از این بابت باید از نویسنده و دفتر مرحوم فضل الله تشکر کرد. برای تشویق متن کامل این کتاب را در شبکه های اجتماعی خود به مناسبت ماه رمضان منتشر میکنم تا علاقه مندان نیز از این کتاب بهره مند شوند.
۹. شایسته است کتاب به زبان فارسی، اردو و ترکی ترجمه شود. راستی آیا این کتاب یا ترجمه فارسی آن در ایران قابل انتشار خواهد بود!؟
۱۰. امیدوارم در ویرایشهای بعدی کتاب با توجه به نکات یادشده متن منقح تر و بهداشتی تری در قسم دوم و سوم ارائه شود. اتقان محتوا ارجح بر حجم بیشتر کتاب است.
درباره دعاهای معتبر و بی اعتبار مباحث بیشتری به امید خدا منتشر خواهم کرد.
الحمدلله
۱۷ رمضان ۱۴۳۷، ۲ تیر ۱۳۹۵