سيري در تعاليم سياسي امام جعفر صادق (ع)
دومين منبع انديشه اسلامي روايات بجا مانده از پيامبر (ص) و ائمه هدي (ع) است. بيشترين حجم روايات، احاديثي است كه از امام صادق (ع) نقل شده است، اهميت معارف منقول از جعفر بن محمد (ص) به ميزاني است كه شيعه به ايشان منسوب شده است: “شيعه جعفري”. كمتر مسئله ديني (اْعم از اعتقادي، اخلاقي و فقهي) بدون رجوع به قول امام صادق (ع) قابل حل است. كثرت روايات منقول از امام صادق (ع) به دو دليل است: يكي اينكه از ديگر ائمه عمر بيشتري نصيب ايشان شد و ايشان با شصت و پنج سال عمر شيخ الائمه محسوب مي شود (۱۴۸ – ۸۳ هجري) ، و ديگري كه به مراتب مهمتر از اولي است، شرائط زماني خاص حيات امام صادق (ع) است. دوران امامت امام ششم مصادف با دوران ضعف مفرط امويان، انتقال قدرت از امويان به عباسيان و آغاز خلافت عباسيان است. امام با حسن استفاده از اين فترت و ضعف قدرت سياسي به بسط و اشاعه معارف ديني همت مي گمارد. گسترش زائد الوصف سرزمين اسلامي و مواجهه اسلام و تشيع با افكار، اديان، مذاهب و عقايد گوناگون اقتضاي جهادي فرهنگي داشت و امام صادق (ع) به بهترين وجهي به تبيين، تقويت و تعميق “هويت مذهبي تشيع” پرداخت. از عصر جعفري است كه شيعه در عرصه هاي گوناگون كلام، اخلاق، فقه، تفسير و… صاحب هويت مستقل مي شود. عظمت علمي امام صادق (ع) در حدي است كه ائمه مذاهب ديگر اسلامي از قبيل ابوحنيفه و مالك خود را نيازمند به استفاده از جلسه درس او مي يابند. مناظرات عالمانه او با ارباب ديگر اديان و عقايد نشاني از سعه صدر و وسعت دانش امام است. اهميت اين جهاد فرهنگي امام صادق (ع) كمتر از قيام خونين سيد الشهداء (ع) نيست.
عليرغم اهميت فراوان معارف و تعاليم جعفري، محافل و منابر مذهبي ما همت خود را مصروف بيان فضائل و مناقب ائمه كرده اند و در اعياد و وفيات، بيشتر به تاريخ زندگي ائمه (ع) پرداخته مي شود. حال آنكه اسوه بودن امامان (ع) اقتضاي آن دارد كه از وقايع خاص حيات آن بزرگواران به تعاليم عام آنان هجرت كنيم، با آراء مختلف آنان آشنا شويم، از روش زندگي و سيره عملي آن الگوهاي جاويد درس بياموزيم و عملا به آنان اقتدا كنيم. مهم اينست كه در مباحث نظري مبتلا به بتوانيم عمق و كارايي و اعتبار آراء اهل بيت (ع) را نشان دهيم. جامعه ما بيش از آنكه به دانستن تاريخ تولد و وفات، نام مادر و همسر و فرزندان، القاب و كنيه ها، اسم سلاطين معاصر، معجزات و خوارق عادات، فضائل ومناقب و كرامات ائمه (ع) نياز داشته باشد به استخراج آراء امامان (ع) در عرصه هاي مختلف انساني نيازمند است. شرمسارانه بايد اذعان كنيم كه ما تشنه لبان در ساحل درياي معارف اهل بيت (ع) در عرضه مباني، اصول و قواعد آراء پيشوايان دينمان به زبان روز عذر تقصير داريم و از بسياري امامانمان هيچ نكته نظري و عملي بخاطر نداريم. اگر در هر سال در سالروز تولد يا وفات هر يك از امامان بكوشيم از مكتب آنان يك درس زندگي – ولو كوتاه – بياموزيم و مقيد به عمل همان يك درس شويم، شايد به حداقل وظائف يك شيعه اهل بيت جامه عمل پوشانده باشيم. تعاليم ائمه (ع) از “درس زندگي” آكنده است. بدون آشنايي با اين تعاليم مطمئن باشيم به بيراهه مي رويم.
از جمله ابعاد معارف اهل بيت (ع)، تعاليم سياسي ايشان است. مرادم از سياست مباحث مسائل مربوط به قدرت و سلطه است. اين تعاليم سياسي را از دو منبع مي بايد استخراج كرد: يكي آراء و اقوال سياسي و ديگري رفتار و عمل سياسي ائمه (ع). در بين تعاليم سياسي امامان (ع)، سياست علوي و سياست حسيني تا حدودي از اقبال بيشتري برخوردار بوده و مطالعات و مباحث مختلفي درباره آن انجام گرفته و منتشر شده است، اما نسبت به ديگر ائمه در اين زمينه كمتر بحث شده است. درباره سياست حسني، سياست جعفري يا سياست رضوي چه كرده ايم؟ اميد آن دارم كه با تدوين اصول، ضوابط و مباني سياست امامان (ع)، آنچه در عصر ما سياست ديني ناميده شده، در بوته نقد گذاشته شود و با ارزيابي و مقايسه با اين الگوهاي متعالي امكان اصلاح آن فراهم آيد.
در اين مجال بحث را بر آراء سياسي امام صادق (ع) متمركز مي كنم، به اين اميد كه در فرصتي ديگر با تكميل بحث با مطالعه رفتار سياسي آن امام همام توفيق ترسيم “سياست جعفري” نصيب شود. با توجه به گستردگي فراوان روايات بجا مانده از صادق آل محمد (ص) و در دست نبودن مسند جعفر بن محمد (ع) (مجموعه كامل روايات منقول از امام ششم) به بيان نمونه هايي از آراء سياسي ابوعبدالله (ع) اكتفا مي كنيم. به اين اميد كه به تدريج توفيق تدوين و انتشار مجموعه آراء سياسي امام (ع) حاصل شود، كه ما لا يدرك كله لايترك كله. پيشاپيش از تذكرات و انتقادات دوستداران اهل بيت (ع) استقبال مي كنم.
يك: نيازهاي اصلي جوامع بشري
جوامع انساني فارغ از عقيده و دين و مذهب و رنگ و نژاد و موقعيت جغرافيايي و پيشينه تاريخي نيازهاي مشتركي دارند، اين نيازها را مي توان به نيازهاي اصلي و نياز فرعي يا نيازهاي اوليه و نيازهاي ثانويه تقسيم كرد. شناخت صحيح نيازهاي اوليه و اصلي نخستين شرط يك سياست موفق است. مديريتي كه نيازهاي اوليه و اصلي جامعه خو را به رسميت نشناسد و بجاي بر آوردن اين نيازهاي حياتي امور ديگري را وظيفه خود بداند و با تبليغات به برجسته كردن آن امور ثانوي و غير اصلي بپردازد و در عمل از رفع حاجات اصلي مردم سرباز زند، چنين مديريتي غير علمي، غير ديني و محكوم به شكست است. امام صادق (ع) در گفتاري كوتاه و موجز سه نياز اوليه جوامع بشري را بر شمرده است: ثلاثة اشياء يحتاج الناس طرا اليها: الامن و العدل و الخصب.[۱] سه چيز است كه تمامي مردم به آنها نيازمندند: امنيت، عدالت، و فراواني. در اين حديث شريف سخن از نياز تمامي مردم است، نه تنها نياز مسلمانان، مؤمنان و متدينان. به عبارت ديگر سخن از نياز جامعه بشري است.
امام (ع) از اين نيازهاي طبيعي خبر مي دهد، جمله اخباري است، انشايي نيست، نمي فرمايد مردم مي بايد به اين امور احساس نياز كنند، از يك حقيقت گزارش مي دهد، بشر – از آن حيث كه انسان است،از آن حيث كه اجتماعي است – نيازها، حاجتها و مطالباتي دارد. صادق آل محمد (ص) بر اين نيازها صحه مي گذارد، آنها را رد نمي كند، آنها را حقير نمي شمارد، تهذيب نفس و بزرگ منشي را در بي اعتنايي به آنها نمي داند. بلكه برعكس اين نيازها را تصديق مي كند، مقايسه اين عبارت پر مغز با ديگر توضيحات امام صادق (ع) اين مهم را اثبات مي كند، مثلا امام نفرموده است مطلوبات مردم در دنياي فاني از اين قرار است[۲] تا دلالت بر مذمت اين مطلوبات كند، بلكه تصديق گونه واقعيتي اجتماعي را گزارش كرده است. آن سه نياز چيست؟ امنيت، عدالت و رفاه. خصب در لغت به معناي فراواني گياه و خير است، از آن – در اصطلاح امروز – مي توان به رفاه تعبير كرد. مراد از رفاه، در دسترس بودن حوائج مادي يك زندگي است از خوراك و پوشاك و مسكن و در نتيجه كار. خصب مقابل قحطي است.
در صدر نيازهاي بر حق مردم هر جامعه أي امنيت است. مراد از امنيت، محفوظ بودن جان، ناموس، مال و آبروي مردم است، يعني اينكه آحاد جامعه در پناه قانون در اين چهار ناحيه نترسند، خائف نباشند، احسان ناامني نكنند،احساس خطر نكنند. بدون امنيت نه سياست و اقتصاد پيشرفت مي كند، نه دين و فرهنگ رشد مي كند. نه ديندار توفيق عبادت مي يابد، نه خوشگذراني امكان عياشي. بالاترين وظيفه حكومتها در طول تاريخ برقراري امنيت بوده است. اگر حكومتي موفق به برقراري امنيت در جامعه مي شد بسياري از كاستي ها و نواقص آن حكومت عملا مورد اغماض مردم قرار مي گرفت. امنيت جاني يعني اينكه خون افراد محترم است و كسي بدون قانون و دادگاه كشته نمي شود. امنيت مالي يعني دارايي افراد بدون دليل و قانون مورد تعرض قرار نمي گيرد و سرمايه و ملك افراد در چهارچوب قانون محترم است. در يك جامعه سالم با آبروي افراد بازي نمي شود. به شخصيت افراد احترام گذاشته مي شود.
دومين نياز بر حق جوامع بشري عدالت است: توزيع عادلانه امكانات، موقعيتها و منابع جامعه در ميان مردم. عدالت مقابل ظلم و تبعيض است. قوام يك جامعه سالم به عدالت است. به فرموده پيامبر (ص) “الملك يبقي مع الكفر و لا يبقي مع الظلم” فرمانروايي با كفر مي ماند، اما با ظلم نمي ماند. به عبارت ديگر ظلم موريانه قدرت است و عدل سيمان بقا. جوامع به ميزان پاي بنديشان بر عدالت مي مانند، بعد از امنيت نوبت به عدالت مي رسد. عدالت نيز همانند امنيت از حوائج ما قبل ديني است. عدالت همزاد حق است. عدالت رعايت حق است. در جامعه أي كه حقوق شهروندان رعايت نمي شود. از عدالت خبري نيست. آنچه مردم را همواره رنج مي دهد تبعيض و ظلم است، عدالت تنها به حوزه اقتصاد منحصر نمي شود. عدالت مطلوب همه حوزه هاي انساني اعم از اقتصادي ، سياسي، فرهنگي و اجتماعي است. جامعه أي كه بجاي ايفاي حقوق بر مبناي تفضلات، امتيازات، عنايات ومصالح ويژه اداره مي شود از عدالت دور است.
سومين نياز يك جامعه انساني رفاه و فراواني است، اينكه آحاد مردم امكان رفع حوائج اوليه خود را داشته باشند. در تهيه حداقل خوراك، پوشاك، مسكن در مضيقه نباشند. افرادي كه امكان بر آوردن نيازهاي مادي خود و خانواده خود را نداشته باشند، دغدغه اصليشان جز اين نيست و تمامي مطالبات فرهنگي براي چنين افرادي در درجه دوم و مرتبه ثانوي قرار مي گيرد. فرمايش نبوي “كاد الفقر ان يكون كفرا” در راستاي همين سخن قابل فهم است.
واضح است كه نيازهاي تمام مردم و همه جوامع، در اين سه امر خلاصه نمي شود. اما قطعا اين سه امر نياز اوليه همگاني است. و ديگر امور با همه اهميتشان در مرتبه ثانوي قرار مي گيرد. در جامعه أي كه از امنيت، عدالت و حداقل رفاه خبري نباشد، چگونه مي توان از آزادي يا دينداري يا استقلال يا معنويت دم زد؟ دين، آزادي و… با همه ارزش و منزلتشان در مقايسه با سه امر ياد شده حاجت ثانوي عامه مردم است. از زاويه ديگر بدون تحقق امنيت، عدالت و حداقل رفاه جامعه ديني شكل نمي گيرد. ميزان توفيق هر حكومتي اعم از ديني و غير ديني ابتدا، با ميزان توفيق آن حكومت در سه عامل ياد شده سنجيده مي شود. اين سه امر از مقومات و ذاتيات يك جامعه موفق است. حكومت ديني حق ندارد به بهانه پرداختن به ارزشها و ظواهر ديني از تحقق امنيت، عدالت و تأمين رفاه سرباز زند، مگر ارزشي بالاتر از امنيت، عدالت و تأمين حداقل رفاه عمومي سراغ داريم؟ جالب اينجاست كه رئيس مذهب دينداري و تقيد به ارزشها را نياز عام مردم ذكر نكرده است، چرا كه در يك جامعه امن و عادلانه و مرفه نيازهاي ثانوي كه پرداختن به همان امور متعالي از قبيل دينداري، آزادگي و… باشد، آغاز مي شود. به هر حال جامعه مطلوب امام صادق (ع) جامعه أي است امن، عادلانه و مرفه. كوشش در ارتقاي امنيت، عدالت و رفاه جامعه حركت در راستاي رئيس مذهب و دين است. جامعه أي كه مردم از جان و آبروي خود بترسند، از تبعيض و ظلم رنج ببرند و به مشكلات معيشتي مبتلا باشند، ولو در آن اذان به گوش برسد و نمازهاي جمعه و جماعت برگزار شود و صوت قرآن در آن بلند باشد، چنين جامعه أي ديني نيست. دينداري ضابطه دارد.
از امام صادق (ع) در همين زمينه روايت شده است: ما قدست امة لم يؤخذ لضعيفها من قويها بحقه غير متعتع[۳] “امتي كه حق ضعيف از قوي بدون لكنت زبان گرفته نمي شود، فاقد قداست و پاكي است.” در يك جامعه سالم فرودستان بي آنكه با مشكلي مواجه شوند، بدون ترس و واهمه، بدون لكنت زبان حقوق خود را از فرادستان استيفا مي كنند. جامعه أي كه احقاق حق در آن نيازمند پارتي و رابطه و واسطه و امثال آن است، جامعه أي بيمار است. امكان دادخواهي عادلانه از جمله ويژگي هاي يك جامعه سالم است. اين روايت از جمله لوازم دو صفت امنيت و عدالت است كه پيشتر به آن اشاره شد. جامعه أي كه ضعفاي آن نتوانند از اقوياي آن شكايت كنند و اگر شكايت كنند اميد رسيدگي عادلانه نداشته باشند، چنين جامعه أي نه ديني است نه محترم. در جامعه مطلوب امام صادق (ع) فرودستان جامعه در دادخواهي خود زبانشان به لكنت و نفسشان به شماره نمي افتد. در چنين جامعه أي زور حاكم نيست. عدالت و قانون و رحمت حاكم است.
دو: وظائف حكومت در پاسخ امام صادق (ع) به نامه عبدالله نجاشي
عبدالله نجاشي از اصحاب امام صادق (ع) است كه در زمان ايشان از سوي خليفه به استانداري خوزستان منصوب مي شود. نجاشي طي نامه أي به امام جعفر صادق (ع) خبر مي دهد كه به ولايت اهواز مبتلا شده است،از امام (ع) راهنمايي مي خواهد تا كارش باعث تقرب به خدا و رسول (ص) شود. عبدالله نجاشي از امام (ع) به عنوان حجة الله در خواست مي كند تا برنامه أي عملي براي يك والي بطور خلاصه تدوين كند. امام صادق (ع) تقاضاي عبدالله نجاشي را اجابت كرده به تفصيل وظائف يك والي را متذكر مي شود. امام صادق (ع) در آغاز نامه مي نويسد“ از اين خبر كه به ولايت اهواز مبتلا شده أي هم شادمان شدم و هم غمگين، اما شادماني من از اين است كه چه بسا خداوند توفيق اين را داده باشد كه به داد بي پناهي برسي و ذليلي توسط تو عزيز شود، اما غمگين شدنم از اين است كه كمترين چيزي كه از آن نسبت به تو خائفم اين است كه به مؤمنان خيانت كني كه در اين صورت بوي بهشت به مشامت نخواهد رسيد”
پاسخ امام صادق (ع) به نامه والي اهواز عبدالله نجاشي را شهيد ثاني با سند خود در كتاب “كشف الريبة عن احكام الغيبة” نقل كرده است. شيخ حر عاملي در وسائل الشيعه آنرا در بابي تحت عنوان “ما ينبغي للوالي العمل به في نفسه و مع اصحابه و مع رعيته ” (آنچه شايسته است والي نسبت به خودش، با ياران و مردم انجام دهد) ذكر كرده است.[۴] شيخ مرتضي انصاري نيز به علت اهميت آن، در انتهاي بحث ولايت از جانب جائر از كتاب مكاسبش متن كامل رساله نجاشي را به عنوان (خاتمة فيما ينبغي للوالي العمل به في نفسه وفي رعيته) گزارش كرده است.[۵]
در اين مجال تنها به قطعاتي مختصر از اين رساله با ارزش اشاره مي كنم.
“واعلم ان خلاصك و نجاتك في حقن الدماء و كف الاذي عن اولياء الله و الرفق بالرعية و التأني و حسن المعاشرة مع لين في غير ضعف و شدة في غير عنف” أي عبدالله نجاشي رهايي و نجات تو در حفظ جان، و جلوگيري از آزار اولياء الهي و نرمش با مردم و مهلت دادن، برخورد نيكو توأم با ملايمت بدون ضعف و قاطعيت بدون درشتي است. مي دانيم كه شيعه در آن عصر در اقليت بود،و همواره مورد آزار و ايذاء حكومت بوده است، عبدالله نجاشي با تقيه ايمان خود را مخفي كرده و از جانب خليفه جائر ولايت بر اهواز را پذيرفته است، او براي مشروعيت استانداري خود از امام صادق (ع) استيذان كرده و امام شرائط مشروعيت تصدي استانداري را در حكومت جور متذكر مي شوند. واضح است كه بطريق اولي در حكومت حق اين شرائط با تأكيد بيشتري لزوم رعايت دارد. امام در آغاز نامه رهايي و نجاب نجاشي را در رعايت سه امر مي دانند. نخستين وظيفه حكمران حفظ جان مردم است: “حقن الدماء”، حقن مقابل سفك است. سفك الدماء يعني خونريزي. حقن الدماء يعني صيانت نفس و حفظ جان. حفظ جان چه كسي؟ امام (ع) نفرمود “حقن دماء اولياء الله و كف الذي عنهم” تا حفظ جان منحصر به اولياء الله و مؤمنان شود. عبدالله نجاشي والي و استاندار خوزستان است و حفظ جان همه مردمي كه تحت ولايت او زندگي مي كنند بر وي واجب است، همه ساكنان آن منطقه خونشان محترم است، مهدور الدم تنها كسي است كه به مجازات حد يا قصاص محكوم شده باشد يا كافر حربي باشد (عليه مسلمانان اعلام جنگ كرده باشد) غير از اين دو مورد چه مسلمان چه غير مسلمان، چه شيعه چه سني جانشان محترم و خونشان محفوظ است. امام صادق (ع) از پيامبر (ص) نقل كرده كه زمين از خوني كه به ناحق ريخته شده نزد خدا ضجه مي زند.[۶] و سفاك دم رنگ بهشت نمي بيند.[۷] قتل نفس محترمه از گناهان كبيره است. همه مردم حق حيات دارند. نخستين وظيفه حكومت رعايت حق حيات شهروندانش است. در برابر تكليف حفظ جان مردم، همه آحاد جامعه مساويند. دين، مذهب، عقيده، رنگ، جنس، نژاد و فضيلت تفاوتي در تكليف رعايت حق حيات مردم از سوي حكومت ايجاد نمي كند. اين همان امنيت جاني است كه قبلا ذكرش گذشت.
امام صادق (ع) كوچك شمردن سفك دماء را از خصوصيات يك جامعه بيمار و منحرف مي شناسد.[۸] صادق آل محمد (ص) خلاص و نجات عبدالله نجاشي را در حقن دماء مردم مي داند. واضح است كه اگر والي در اين وظيفه حياتي كوتاهي كند و عمالش بدون اطلاع وي دست به خون مردم بيالايند يا اينكه والي خود در كشتن مخالفانش دخيل باشد ديگر از خلاص و نجات از آتش جهنم خبري نيست. به عبارت ديگر اينجا مرز مشروعيت يك حكومت است. حاكم و حكومتي كه به كشتار مخالفانش مبادرت كند از ديدگاه امام صادق (ع) نامشروع است.
حاكميت هاي جائر آزار اولياء الهي را در دستور كار خود دارند. در آن عصر شيعيان، اقليت معترضي بوده كه خلافت اموي و عباسي همواره از آنان واهمه داشته و به كمترين بهانه أي به ايذاء و شكنجه آنان اقدام كرده است. واضح است كه از جمله اولين وظائف نجاشي جلوگيري از ادامه شكنجه و تعقيب و فشار بر مؤمنان و آزادي خواهان بوده است، در يك حكومت مطلوب اولياء الهي، علماء و مصلحان نبايد تحت فشار، حبس حصر و آزار باشند. در آزار بودن اولياء الهي نشانه بارز نامطلوب بودن و منحرف شدن و بيمار بودن حاكميت آن جامعه است.
سومين وظيفه أي كه امام صادق (ع) براي يك والي خداترس تعيين مي كند مدارا و نرمش با مردم است. امام (ع) نفرمود الرفق مع المؤمنين و اولياء الله، بلكه، فرمود الرفق مع الرعية، حكومت موظف است با تمامي آحاد مردم، نه فقط موافقان و هم مسلكانش، با ملايمت و مدارا رفتار كند. به آنان مهلت بدهد، با آنان خوشرفتاري كند. نرمش اما بدون ضعف، قاطعيت اما بدون عنف و تندي و خشونت. حكومت خدمتگزار مردم است و موظف است با ولي نعمتان خود در كمال ادب و تواضع و نرمي مواجه شود. امام صادق (ع) در روايت ديگري فرموده است:ان الله قد جعل كل خير في التزجية.[۹] خداوند هر نيكويي را در آسان گيري امور قرار داده است. جعفر بن محمد (ع) عسر و سختگيري را از جمله صفاتي مي داند كه با ايمان سازگار نيست.[۱۰] به نظر صادق آل محمد (ع) رفق و مدارا برادر مؤمن، و لين و نرمي والد اوست.[۱۱]
امام صادق (ع) شرائط لازم براي تصدي مديريت جامعه را سه صفت مي داند:
“ان الامامة لا تصلح الا لرجل فيه ثلاث خصال: ورع يحجزه عن المحارم، حلم يملك به غضبه و حسن الخلاقة علي من ولي حتي يكون له كالد له الرحيم .[۱۲] كسي صلاحيت رهبري ندارد جز اينكه در او سه خصلت باشد: پرهيزكاري كه او را از ارتكاب حرام باز دارد، بردباري كه او را از غضب منع كند و اخلاق نيكو بر آنها كه حكومت مي كند، تا اينكه براي آنان همچون پدري مهربان باشد. اين سه خصلت را مي توان در صفت رحمت جمع كرد. محبتي كه پدر نسبت به فرزندانش دارد باعث مي شود رابطه محبت و رأفت و رحمت همواره بين امام و امت بر قرار باشد.
امام صادق (ع) افضل فرمانروايان را صاحب سه خصال معرفي مي كند: رأفت وجود و عدالت. افضل الملوك من اعطي ثلاث خصال: الرأفة والجود والعدل.[۱۳]
رئيس مذهب جعفري راستاي رفق و مدارا را نيز تعيين مي كند: “وارفق برعيتك بان توقفهم علي ما وافق الحق و العدل” با مردم نرمي كن تا آنان را به آنچه موافق حق و عدل است واقف گرداني. هدف رفتار نرم و ملايم آشنايي مردم با حق و عدالت است. امام صادق (ع) در ادامه نامه اش به نجاشي او بر سه حق مؤمنين متذكر مي شود: اياك ان تخيف مؤمنا فان ابي حدثني عن ابيه عن جده علي بن ابيطالب (ع) يقول: من نظر الي مؤمن نظرة ليخيفه بها اخافه الله يوم لا ظل الا ظله.[۱۴] بر حذر باش از اينكه مؤمني را بترساني، پدرم از پدرش از جدش اميرالمؤمنين (ع) روايت مي كرد كه كسي كه به مؤمني بگونه أي بنگرد كه او را بترساند، خداوند در روز قيامت او را خواهد ترسانيد. حكومتي كه قرار است با مردمش همچون ولد رحيم (پدر مهربان) باشد چگونه ممكن است مردمش را بترساند. آنان كه با ترسانيدن مردم احترام گدايي مي كنند ناتواناني هستند كه به دروغ لباس اقتدار به تن كرده اند. يك حكومت صالح هرگز از روشهاي ناصواب و غير مشروع براي ادامه حكومت و بقاي اقتدار خود استفاده نمي كند. ايجاد رعب و وحشت كار صالحان نيست. حكومتي كه با ايجاد ترس و خوف مردم را به اطاعت وادار مي كند، از خط قرمز مشروعيت گذر كرده است. ارعاب و ترسانيدن شهروندان از روشهاي رسواي حكومتهايي است كه در ميان مردم پايگاهي ندارند و مي خواهند با زور به حيات ننگينشان ادامه دهند.
دومين نكته أي كه امام صادق (ع) به نقل از پدرانش از رسول خدا نقل مي كند بر حذر داشتن رهبر از تفحص براي يافتن لغزشهاي مؤمنان است: فلا تتبعوا عثرات المؤمنين، فانه من تتبع عثرة مؤمن تتبع عثرته يوم القيامة و فضحه في جوف بيته.[۱۵] براي يافتن لغزشهاي مؤمنان تفحص نكنيد، كسي كه به دنبال لغزشهاي مؤمن بگردد، از لغزش خودش در قيامت تفحص مي شود و در كنج خانه اش رسوا مي شود.
از عادات جاريه حكومتهاي استبدادي و ناصالح اين است كه دستگاههاي امنيتي شان بدنبال يافتن نقطه ضعف ها مردم هستند تا در موقع مقتضي از آن نقطه ضعف سوء استفاده كنند. هيچكس بي عيب نيست. و از جمله صفات خداوند ستارالعيوب بودن اوست.
خداوند تجسس را حرام كرده است. اما حكومتهاي ناصالح كه عملا دعوي خدايي دارند، اقتدار نداشته خود را از طريق نامشروع اتكاء بر نقطه ضعف شهروندان دنبال مي كنند. امام صادق (ع) از اين رويه بشدت نكوهش مي كند. به نظر صادق آل محمد حرمت و احترام مؤمن از احترام كعبه بزرگتر است: المؤمن اعظم حرمة من الكعبه.[۱۶] و رعايت آبروي مؤمن واجب است. آنان كه ميكروسكوپ گذاشته بدنبال ضعفها و لغزشهاي ديگران هستند، موجودات حقيري هستند كه در حقارت ديگران بزرگي و عظمت مي جويند. امام صادق (ع) رئيس مذهبي است كه در آن اصل بر برائت است. آنچه نياز به اثبات دارد گناه است نه بي گناهي. همگان پاكند مگر خلاف آن اثبات شود. عدم صلاحيت افراد را بايد اثبات كرد نه اينكه با پيش فرض عدم برائت بدنبال احراز صلاحيت افراد باشيم. آنان كه به دنبال كشف لغزش و نقطه ضعف ديگرانند يا جاهلند يا بيمار. در فرمايشات امام صادق (ع) روايتي به چشم مي خورد كه مي تواند قاعده أي بنيادي براي سلوك اجتماعي بدست دهد: قال الصادق (ع): صلاح حال التعايش و التعاشر ملء مكيال: ثلثاه فطنة وثلثه تغافل.[۱۷] صلاح حال زندگي و معاشرت پيمانه أي است كه دو ثلث آن زيركي و يك ثلث آن تغافل است. در مسائل مختلف اجتماعي بسياري از امور را مي بايد ناديده گرفت و با تسامح و تساهل از كنارآنها بزرگوارانه گذشت. اذامروا باللغو مروا كراما.[۱۸] تغافل ديدن و روي خود نياوردن است. تغافل هشيار بودن و خود را به غفلت زدن است. اين تغافل نه از سر جهل و ضعف است،بلكه بر عكس با سيطره فطنت و زيركي است. آنان كه بيشتر مي دانند كمتر به روي خود مي آورند و همچون دريا رازها را در دل خود مخفي مي كنند. رازداني و رازداري. عيش و معاشرت صالحانه مبتني بر زيركي و تغافل است. حكومت صالح بر لغزش شهروندانش با زيركي و هشياري تغافل مي كند، نه اينكه مأمور بگذارد و از ضعفها و لغزشها پرونده بسازد. ببين فاصله از كجاست تا كجا؟ بياد داشته باشيم در مكتب امام صادق (ع) حرمت آبرو و عرض مؤمن همانند حرمت خون اوست. سياستي كه با آبروي مؤمنان بازي مي كند و عرض مؤمن را به حراج مي گذارد، سياست ديني نيست، تزوير و خدعه است كه لباس دين به تن كرده است.
سومين نكته أي كه امام صادق (ع) به عبدالله نجاشي تذكر مي دهد پرهيز از اهانت به مؤمنان است. يا عبدالله حدثني ابي عن آبائه عن علي (ع) عن النبي (ص) قال:نزل جبرائيل فقال: يا محمد ان الله يقرؤك السلام و يقول اشتققت للمؤمن اسما من اسمائي سميته مؤمنا فالمؤمن مني و انا منه، من استهان بمؤمن فقه استقبلني بالمحاربة. أي عبدالله پدرم از قول پدارنش از اميرالمؤمنين از رسول الله (ص) روايت كرده اند كه در حديثي قدسي جبرئيل به پيامبر مي گويد: أي محمد خداوند، به تو سلام مي فرستد و مي گويد از اسم خودم براي مؤمن مشتق كردم و او را مؤمن نام گذاشتم، مؤمن از من است و من از مؤمنم، كسي كه مؤمني را كوچك شمارد، استهزا كند، به او اهانت كند، به جنگ با من برخاسته است.
حكومتي كه انسان شناسي او چنين حرمتي براي مردم قائل است چگونه مي تواند آنرا تحقير كند، استخفاف كند و به آنان اهانت روا دارد، حكومت بر آدميان با شخصيت و محترم افتخار است، حاكميتي كه با شكستن و تحقير شهروندان فرعون وار اطاعت محض مي طلبد نمي پايد فاستخف قومه فاطاعوه.[۱۹] استخفاف و استهانه شيوه فرعوني است. احترام و تداضع شيوه جعفري است. در اين مجال تنها دو نمونه از تعاليم سياسي امام صادق (ع) مورد بحث و تحليل قرار گرفت. اميدوارم خداوند توفيق معرفت به ديگر ابعاد تعاليم صادق آل محمد و عمل به آنها را عنايت فرمايد.
زندان اوين، بهمن ۱۳۷۸ (۲۵ شوال ۱۴۲۰)
——————————————————————————–
[۱] ابو محمد حسن بن علي بن حسين بن شعبه حراني، تحف العقول، كلمات امام صادق (ع) نثر الدرر، حديث ۴۴
[۲] به عنوان نمونه رجوع كنيد به خصال شيخ صدوق، باب الاربعة، حديث ۷: مطلوبات الناس في الدنيا الفانية اربعة….
[۳] فروع كافي ج۱ ص ۳۴۳، تهذيب ج ۲ ص ۵۸، وسايل الشيعه، ابواب الامر و النهي،باب ۱، حديث۹، ج ۱۱ ص ۳۹۵. اين حديث شريف را اميرالمؤمنين (ع) در عهد نامه مالك اشتر( نهج البلاغه، نامه ۵۳) از پيامبر (ص) نيز نقل كرده است: از رسول خدا در مواضع متعددي شنيدم كه مي فرمود: لن تقدس امة يؤخذ للضعيف فيها حقه من القوي غير متتعتع.
[۴] وسايل الشيعة، كتاب التجارة، ابواب ما يكتسب به، باب ۴۹، حديث ۱، ج ۱۱ ص ۱۵۵-۱۵۰
[۵] المكاسب، ج ۱ ص ۸۳-۱۷۸ (قم، طبع سه جلدي)
[۶] قال رسول الله (ص): ما عجت الارض الي ربها عز و جل كعجيجها من ثلاثة: من دم حرام يسفك عليها… خصال شيخ صدوق، باب الثلاثة، حديث ۱۶۰.
[۷] ثلاثة لا يدخلون الجنة:السفاك للدم… پيشين، حديث ۲۴۴.
[۸] “… و رأيت سفك الدماء يستخف بها…” وسايل الشيعه، ابواب الامر و النهي، باب ۴۱، حديث ۶.
[۹] تحف العقول، كلمات قصار امام صادق (ع).
[۱۰] ستة لا تكون في مؤمن: العسر،… (پيشين)
[۱۱] العلم خليل المؤمن و الحلم وزيره،الصبر امير جنوده و الرفق اخوه و اللين والده (پيشين)
[۱۲] خصال شيخ صدوق، باب الثلاثة، حديث ۹۷.
[۱۳] تحف العقول، كلمات امام صادق (ع)،نثر الدرر، حديث .۳۷
[۱۴] رساله نجاشي، پيشين
[۱۵] پيشين
[۱۶] خصال شيخ صدوق، باب الواحد، حديث ۹۵.
[۱۷] تحف العقول، كلمات قصار امام صادق (ع)
[۱۸] سوره فرقان، آيه ۷۲
[۱۹] سوره زخرف، آيه ۵۴.
