مأخذشناسی روشنفکری دینی

مقاله ارائه شده به سمینار دین و مدرنیته ۲ – آسیب شناسی روشنفنکری دینی ، ۱۵ شهریور ۱۳۸۶

مسئلة روشنفکری دینی از جمله مباحثی است که همواره محل بحث و گفتگوی نظریِ بوده است. این بحث‌ها در قالب کتاب، مقاله و پایان‌نامة دانشگاهی سامان یافته و طیف وسیعی از نظرات را دربارة این مفهوم شامل می‌شود. این نظرات را می‌توان به یک اعتبار، به گفتارهای پایة روشنفکران دینی، بررسی‌های نظری دربارة ابعاد و ساحت‌های نظری مختلف این مفهوم و گفتارهایی تقسیم کرد که این مفهوم را از زوایای مختلف مورد نقد قرار داده‌اند. این مأخذشناسی در پی آن است که به همین ترتیب، تصویری اجمالی – ولو ناقص و غیرمتوازن- از ادبیات موجود در این زمینه ارائه دهد.

لازم به ذکر است که در تمامی بخش‌های این مأخذشناسی، مأخذها به صورت الفبایی و بر اساس نام مولفين مرتب شده‌ا‌‌ند. براي آثاري كه نوسيده‌شان مشخص نبود، عبارت (بي‌نا) درنظر گرفته شد. کتاب‌های نواندیشان و روشنفکران دینی برجسته‌تر (اقبال، شریعتی، بازرگان، مطهری، سروش، طالقانی، مجتهد شبستری، کدیور، ملکیان، پیمان، یوسفی اشکوری) نیز به دلیل شهرت این آثار و تعدد آن‌ها در این مأخذشناسی آورده‌نشده‌اند. از آنجا که بسیاری از مقالات نشریه کیان درباب روشنفکری دینی‌است، در این جا مقالات این نشریه (به جز اندكي) فهرست نشده‌اند. رجوع به فهرست کتب روشنفکران دینی برجسته و نمایة مقالات کیان در کنار این مأخذشناسی ناقص، سودمند خواهد بود.

بخش اول: آثار روشنفکران دینی

رح‍م‍ان‍ی‌، ت‍ق‍ی‌، روش‍ن‍ف‍ک‍ر دی‍ن‍ی‌ و ن‍وگ‍رای‍ی‌، ای‍ران‌ ف‍ردا، س‍ال‌ ۴، ش‌ ۲۵، (اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۷۵): ص‌ ۶۵ ـ ۶۷.

رح‍م‍ان‍ی‌، ت‍ق‍ی‌ ، س‍ن‍ت‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ ای‍ران‌ و م‍دل‌ ت‍رک‍ی‍ب‍ی‌ ش‍ورا – پ‍ارل‍م‍ان‌، ن‍ش‍اط ، (۹ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۷۷ ): ص‌۶. ‏نویسنده در این مقاله به دیدگاه آیت الله سید محمود طالقانی درباره شوراها اشاره کرده است.

رحمانی،‌ تقی، روشنفکری مذهبی راه ورود به مدرنیته ـ : گفتگو با تقی رحمانی، همبستگی،۳۱ تیر ۱۳۸۵: ص۷. ‏در این مقاله دربارة دن‍ی‍اگ‍رای‍ی،‌ دین، روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ و ن‍وگ‍رای‍ی‌ و نیز افرادی چون علی شریعتی، مصطفی ملکیان بحث‌هایی مطرح شده است.

سروش، عبدالکریم، دموكراسي، عدالت، بنیادگرایی و روشنفکری دینی در گفت و گو با سروش، مصاحبه کننده: علي اصغر سيدآبادي، ۲۹ آبان ۱۳۸۴،‌ قابل مشاهده در:

http://www.drsoroush.com/Persian/Interviews/P-INT-13840829-Mosahebeh.html

سروش، عبدالکریم، روشنفكرى دينى و معناى سکولاريسم، گزارش از رضا خجسته‌رحيمى،‌ دوشنبه ۲ شهريور ۱۳۸۳، قابل مشاهده در:

http://www.drsoroush.com/Persian/News_Archive/F-NWS-13830602-The_Meanings_of_Secularism.html

سروش عبدالکریم، نگذاريم شعله پيوند اسلام و دموكراسي بميرد، ياس‌نو، ۲۹ شهريور ۱۳۸۲.

سروش عبدالکریم، مسئولیتهای روشنفکران دینی در قرن بیست و یک، مصاحبه کننده فریش نور، مترجم روح اله فرج‌زاده، بخشی از مجموعه مصاحبه‌های نور با عنوان «آواهای جدید اسلام» است که در سال ۲۰۰۲ به صورت کتاب در لایدن هلند چاپ شده است.

سروش عبدالکریم، انقلاب اسلامی؛ فقه و روشنفكری دينی، نشریه نامه، شماره ۲۹،‌مهرماه ۱۳۸۲.

کدیور، محسن، حقوق بشر و روشنفکری دینی، مجله آفتاب – شماره ۲۷ تیر ۸۲ و شماره ۲۸ مرداد ۸۳.

کدیور، محسن، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در گ‍ف‍ت‌ و گ‍و ب‍ا م‍ح‍س‍ن‌ ک‍دی‍ور،‌ ن‍ش‍اط، (۱۷ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۷۷ ): ص‌ ۶.

ک‍دی‍ور، م‍ح‍س‍ن، در دف‍اع‌ از روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ه‍م‍ب‍س‍ت‍گ‍ی‌، (۲۷ ت‍ی‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۶.

ک‍دی‍ور، م‍ح‍س‍ن، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ح‍ی‍ات‌ ن‍و، (۱۲ م‍رداد ۱۳۷۹): ص‌ ۸.

ک‍دی‍ور، م‍ح‍س‍ن، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌: گ‍ف‍ت‍گ‍وی‌ ان‍ت‍ق‍ادی‌ ب‍ا م‍درن‍ی‍ت‍ه‌، ای‍ران‌، (۲۳ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۴): ص‌ ۱۰.

گ‍ن‍ج‍ی‌، اک‍ب‍ر، ‌ن‍گ‍اه‍ی‌ ب‍ه‌ پ‍روژه‌ ره‍ای‍ی‌ ج‍ری‍ان‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، خ‍رداد، (۲۵ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۷۷ ): ص‌ ۶.

ع‍ل‍وی‌ت‍ب‍ار، علی‌رضا، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و م‍ردم‍س‍الاری‌ دی‍ن‍ی،‏ ی‍اس‌ ن‍و، (۲۷ آب‍ان‌ ۱۳۸۲): ص‌ ۷، ۹.

ع‍ل‍وی‌ت‍ب‍ار، علی‌رضا، ارزی‍اب‍ی‌ راه‌ و رف‍ت‍ار روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ – گ‍ف‍ت‍گ‍و ب‍ا ع‍ل‍ی‌رض‍ا ع‍ل‍وی‌ت‍ب‍ار، مصاحبه کننده پروین ب‍خ‍ت‍ی‍ارن‍ژاد، ایران، ۴ و ۵ تیرماه ۱۳۸۴.

‏‏ع‍ل‍وی‌ت‍ب‍ار، ع‍ل‍ی‌رض‍ا، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ی‍ک‌ ب‍رن‍امه پ‍ژوه‍ش‍ی‌، ک‍ی‍ان‌، ش‌۴۳، (م‍رداد، ش‍ه‍ری‍ور ۱۳۷۷): ص‌ ۴۳ – ۴۵.

‏ع‍ل‍وی‌ت‍ب‍ار، ع‍ل‍ی‌رض‍ا، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران، ک‍ی‍ان‌، ش‌ ۳۴، (دی‌، ب‍ه‍م‍ن‌ ۱۳۷۵): ص‌ ۳۸.

علوی تبار،‌ علی‌رضا، روشنفكري ديني: راه بي‌بديل، وقايع اتفاقيه، ۳۰ فروردين ۱۳۸۳.

علوی تبار،‌ علی‌رضا، روشنفكري ديني و مردم‌سالاري ديني، ياس‌نو، ۲۷ آبان ۱۳۸۲.

ملکیان، مصطفی،‌ روشن‌فكري ديني و سنت علمي در ايران، گفت‌وگوی محمد میلانی با مصطفی ملکیان، نشریه‌ی نامه، شماره ۵۱، تیرماه ۱۳۸۵.

ی‍وس‍ف‍ی‌اش‍ک‍وری‌، ح‍س‍ن‌، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، ش‍رق‌، (۲۰ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۱۳.

ی‍زدی‌، اب‍راه‍ی‍م، م‍ردم‌س‍الاری‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍نی، آف‍ت‍اب‌، ش‌ ۲۲، (دی‌ و ب‍ه‍م‍ن‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۲۳.

یوسفی اشکوری، حسن، روشنفكري ديني ممكن است، ماهنامۀ جامعة نو، شماره ۱۷، تير ۱۳۸۲.

بخش دوم: بررسی‌هایی دربارة روشنفکری دینی

این دسته از آثار اصولاً به بحث دربارة ساحت‌های مختلف این مفهوم پرداخته‌اند و عموماً دربارة تاریخ روشنفکری دینی، روشنفکران دینی،‌ و مباحث روشنفکری دینی به بحث می‌پردازند.

دربارة تاریخ روشنفکری دینی: ‏

‌اس‍ت‍اد ش‍ری‍ع‍ت‍ی‌ آغ‍ازگ‍ر روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ ـ در ه‍م‍ای‍ش‌ ب‍زرگ‍داش‍ت‌ س‍ق‍راط خ‍راس‍ان‌ ع‍ن‍وان‌ ش‍د، ‏ ه‍م‍ب‍س‍ت‍گ‍ی‌، (۳ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۸۴): ص۷. ‏این نوشتار درباره گ‍رده‍م‍ای‍ی‌ ب‍زرگ‍داش‍ت‌ اس‍ت‍اد م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی‌ ش‍ری‍ع‍ت‍ی‌ (ت‍ه‍ران‌/ اس‍ف‍ن‍د )۱۳۸۴ است.

آت‍ش‍ی‌، م‍ن‍وچ‍ه‍ر، ج‍لال‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ‏ ج‍ام‌ج‍م‌، (۱۷ ش‍ه‍ری‍ور ۱۳۸۴): ص‌ ۵.

خ‍رم‌ش‍اد، م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران‌ در س‍ه‌ ح‍رک‍ت‌، ] نشريه ] ره‍ی‍اف‍ت‌ه‍ای‌ س‍ی‍اس‍ی‌ و ب‍ی‍ن‌ال‍م‍ل‍ل‍ی‌، ش‌ ۴، (ب‍ه‍ار و ت‍اب‍س‍ت‍ان‌ ۱۳۸۲): ص‌ ۱۱۲ – ۱۵۶.

رزاق‍ی‌، س‍ه‍راب‌، پ‍ارادای‍م‌ه‍ای‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران‌ م‍ع‍اص‍ر، م‍ش‍ارک‍ت، (۶ اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۷۹): ص‌ ۷، ( ۸ اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۷۹): ص‌ ۶.

ف‍اطم‍ی‌، م‍ه‍دی، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران‌، رس‍ال‍ت‌، (۲۱ آذر ۱۳۸۳): ص‌ ۱۷.

‌ی‍وس‍ف‍ی‌اش‍ک‍وری‌، ح‍س‍ن، پ‍ی‍ش‍گ‍ام‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی: ن‍گ‍اه‍ی‌ ب‍ه‌ زن‍دگ‍ی‌ و ان‍دی‍ش‍ه‌ زن‍ده‌ ی‍اد م‍ی‍رزااب‍وال‍ح‍س‍ن‌خ‍ان‌ ف‍روغ‍ی‌، ش‍رق‌، (۲۲ دی‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۱۹.

دربارة روشنفکران دینی:

پورس‍ع‍ی‍د، ف‍رزاد، ه‍وی‍ت‌ م‍درن‌ دی‍ن‍ی‌ و طرح‌ ن‍ات‍م‍ام‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری، ت‍ام‍ل‍ی‌ در ن‍ظری‍ات‌ ه‍وی‍ت‌ش‍ن‍اخ‍ت‍ی‌ دک‍ت‍ر ع‍ب‍دال‍ک‍ری‍م‌ س‍روش‌، ف‍ص‍ل‍ن‍ام‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ م‍ل‍ی‌، ش‌ ۱۸، (۱۳۸۳): ص‌ ۸۷ – ۱۱۵.

ح‍م‍ی‍دی‍ه‌، ب‍ه‍زاد ،‌ج‍ای‍گ‍اه‌ دک‍ت‍ر ع‍ب‍دال‍ک‍ری‍م‌ س‍روش‌ در روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ ای‍ران‌، رس‍ال‍ت‌، (۲۶ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۳): ص۲، ۱۹.

ع‍ف‍ت‍ی‌، اص‍غ‍ر، ش‍ری‍ع‍ت‍ی‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، وق‍ای‍ع‌ ات‍ف‍اق‍ی‍ه‌، (۱ ت‍ی‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۳ ، ۴.

‏ع‍ل‍وی‌ت‍ب‍ار، ع‍ل‍ی‌رض‍ا، دک‍ت‍ر س‍ح‍اب‍ی‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ب‍ن‍ی‍ان‌، (۲۵ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۲.

نراقی، آرش،‌ عبدالکریم سروش و کمال پروژه‌ی روشنفکری دینی، سه شنبه ۲۹ آذر ۸۴.

‏ن‍وری‌، م‍ح‍م‍د، آخرین‌ ح‍ل‍ق‍ه روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ای‍ران‌، (۱۱ م‍رداد ۱۳۸۴): ص‌ ۸ ، ۳۰. در این اثر دیدگاه سید محمد خاتمی مورد اشاره قرار گرفته است.

ی‍زدی‌، اب‍راه‍ی‍م‌ ، چ‍م‍ران‌ از ت‍ب‍ار روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ دی‍ن‍ی، ص‍دای‌ ع‍دال‍ت‌، (۱ ت‍ی‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۲.

دربارة مباحث روشنفکری دینی‌:

‏‏(بي نا)، از روش‍ن‍ف‍ک‍ر دی‍ن‍ی‌ ت‍ا روش‍ن‍ف‍ک‍ر غ‍ی‍ر دی‍ن‍ی، س‍روش‌ ان‍دی‍ش‍ه‌، س‍ال‌ ۱، ش‌ ۳، ۴، (ت‍اب‍س‍ت‍ان‌، پ‍ای‍ی‍ز ۱۳۸۱): ص۳۷ – ۶۷.

(بي نا)، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران‌ پ‍س‌ از ان‍ق‍لاب، ‏ک‍ت‍اب‌ ه‍ف‍ت‍ه‌، ش‌ ۱۲۱، (۳ خ‍رداد ۱۳۸۲): ص‌ ۱۸، ‏در این مقاله درباره س‍ن‍ت، روش‍ن‍ف‍ک‍ری، روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌، ن‍وگ‍رای‍ی، دی‍ن، و ک‍ت‍اب‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ دی‍ن‍ی‌ و م‍درن‍ی‍ت‍ه‌ در ای‍ران‌ پ‍س‌ از ان‍ق‍لاب‌ بحث شده است.

(بي نا)،‏ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌: از ص‍ورت‌ ب‍ه‌ م‍ع‍ن‍ا، خ‍ردن‍ام‍ه‌ ه‍م‍ش‍ه‍ری‌، ش‌ ۲۷، (۲۱ م‍رداد ۱۳۸۳): ص‌ ۲.

(بي نا)، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، س‍لام‌، (۱۲ آب‍ان‌ ۱۳۷۳): ص‌ ۶ ، ۱۳، (۱۸ آب‍ان‌ ۱۳۷۳): ص‌ ۹.

‏(بي نا)، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، راه‍ی‌ ب‍ی‌ب‍دی‍ل‌ ی‍ا پ‍ارادوک‍س‌؟!،‌ چ‍ش‍م‌ان‍داز ای‍ران‌، ش‌ ۲۷، (ش‍ه‍ری‍ور و م‍ه‍ر ۱۳۸۳): ص۸۱ – ۸۶.

(بي نا)، ‌روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و ع‍رف‍ی‌، ت‍ف‍اه‍م‌ ی‍ا ت‍ق‍اب‍ل،‌‏ ه‍م‍ب‍س‍ت‍گ‍ی‌، (۹ آب‍ان‌ ۱۳۸۴): ص۳.

آشوری، داریوش، مدرنيته را در بشقاب به‌هيچ ملتي تعارف نمي‌كنند، گفت‌وگو با داريوش آشوري، وقايع اتفاقيه، ۲ ارديبهشت ۱۳۸۳، مصاحبه شونده از روشنفکری دینی حمایت می‌کند و آن را متناقض نمی‌داند.

اب‍اذری‌، ع‍ل‍ی‌، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی، ‏ ان‍ت‍خ‍اب‌، (۱۴ ب‍ه‍م‍ن‌ ۱۳۸۲): ص‌ ۲.

اب‍ک‌، ح‍م‍ی‍درض‍ا، خ‍ودس‍وژه‌گ‍ی‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ ی‍ا ت‍راش‍ی‍دن‌ س‍رخ‍وی‍ش‍ت‍ن، ه‍م‍ش‍ه‍ری‌، (۵ ت‍ی‍ر ۱۳۸۲): ص‌ ۱۶، ۱۷، ‏در این مقاله دربارة روش‍ن‍ف‍ک‍ران، دین، سنت، نوگرایی و برخورد سیاسی بحث شده است.

اس‍ع‍دی‌، اح‍م‍د، م‍س‍ئ‍ول‍ی‍ت‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و ولای‍ت‌ ب‍ه‌ آف‍ت‍اب‌ ت‍وان‌ دی‍د ک‍اف‍ت‍اب‌ ک‍ج‍اس‍ت‌؟‏ ک‍ار و ک‍ارگ‍ر، (۱۵ ش‍ه‍ری‍ور ۱۳۷۶ ): ص‌ ۲. در این مقاله دربارة روش‍ن‍ف‍ک‍ران، روح‍ان‍ی‍ون‌ و ولای‍ت‌ ف‍ق‍ی‍ه‌ بحث شده است.

اش‍راق‍ی‌، ع‍ل‍ی‌رض‍ا، ف‍رج‍ام‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، ه‍م‍ش‍ه‍ری‌، (۲ م‍رداد ۱۳۸۱): ص‌ ۱۳. در این مقاله درباره روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌‌، ع‍ب‍دال‍ک‍ری‍م‌ سروش، دین و نوگرایی بحث شده است.

اف‍ت‍خ‍اری‌راد، ام‍ی‍ره‍وش‍ن‍گ،‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ ن‍ق‍طه‌ س‍رخ‍ط، ش‍رق‌، (۱۳ م‍رداد ۱۳۸۳): ص‌ ۶ وی‍ژه‌ن‍ام‍ة‌ ف‍ره‍ن‍گ‌. ‏در این مقاله دربارة اصلاحات دینی، سنت، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ و آرا افرادی چون مهدی بازرگان و رضا داوری بحث شده است.

اف‍روغ‌، ع‍م‍اد ، ج‍ن‍ب‍ش‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ی‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ج‍وان‌، (۱۴ ت‍ی‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۶. (۲۱ ت‍ی‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۶.، (۲۸ ت‍ی‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۶. در این مقاله دربارة ج‍ن‍ب‍ش‌ه‍ای‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ی، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌، دی‍ن، دان‍ش‍گ‍اه‌ه‍ا و اش‍غ‍ال‌ س‍ف‍ارت‌ آم‍ری‍ک‍ا بحث شده است.

ب‍رک‍چ‍ی‍ان‌، ح‍س‍ی‍ن، ‌س‍خ‍ن‍ی‌ در ب‍اب‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، ش‍رق‌، (۲۵ م‍رداد ۱۳۸۴): ص‌ ۱۸. ‏نویسندة این مقاله قائل به پارادوکس و تناقض در ذات روشنفکری دینی است.

ب‍ه‍رام‍ی‌، ن‍ج‍ات‌، در ب‍اب‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ر دی‍ن‍ی، م‍ردم‌س‍الاری‌، (۱۳ آب‍ان‌ ۱۳۸۲): ص‌ ۱ وی‍ژه‌ن‍ام‍ه‌.

پ‍ارس‍ا، ک‍ی‍ارش‌ ، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ چ‍ی‍س‍ت‌؟، ‏ ای‍ران‌ ف‍ردا، ش‌ ۶۲ ، (۲۶ آب‍ان‌ ۱۳۷۸): ص‌ ۲۷ – ۲۹.

‏پ‍ای‍ا، ع‍ل‍ی، روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ دی‍ن‍ی‌، روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ غ‍ی‍ردی‍ن‍ی‌ و چ‍ال‍ش‌ه‍ای‌ پ‍ی‍ش‍اروی‌، ش‍رق‌، (۵ آذر ۱۳۸۳): ص‌ ۱۸.

‏ت‍اج‍ی‍ک‌، اح‍س‍ان، م‍ق‍دم‍ه‌ای‌ ب‍ر ج‍ری‍ان‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ص‍ف‍ی‍ر ورام‍ی‍ن‌، ش‌ ۱۵، ۱۶، (ب‍ه‍ار، ت‍اب‍س‍ت‍ان‌ ۱۳۸۱): ص۴.

تبریزی، مصطفی، فرمالیسم روشنفکری دینی، رسالت ، ۲۶ آبان ۱۳۸۴: : ص ۳. ‏در این مقاله دربارة دیدگاه‌های محمدتقی مصباح یزدی و هاشم آغاجزی مطالبی مطرح شده است.

ث‍ق‍ف‍ی‌، م‍ح‍م‍د، گ‍ام‍‌ه‍ای‍ی‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ – پ‍رس‍ش‌ اص‍ل‍ی‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ ع‍ص‍ر م‍ا چ‍ی‍س‍ت‌، ش‍رق‌، (۱۷ آذر ۱۳۸۳): ص‌ ۱۸. در این مقاله دربارة روش‍ن‍ف‍ک‍ران، دی‍ن‌، اص‍لاح‍ات‌ دی‍ن‍ی‌، اس‍لام‌، دم‍وک‍راس‍ی،‌ ج‍ه‍ت‌گ‍ی‍ری‌ه‍ای‌ دی‍ن‍ی و‌ خ‍ردگ‍رای‍ی بحث شده است.

ج‍ع‍ف‍ری‍ان‌، رس‍ول‌ ، روح‍ان‍ی‍ت‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، ای‍ران‌، (۱۸ ش‍ه‍ری‍ور ۱۳۷۶): ص‌ ۶، ( ۱۹ ش‍ه‍ری‍ور ۱۳۷۶ ): ص۶.

‏ج‍لال‍ی‌ک‍ی‍اس‍ری‌، ج‍واد، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و ج‍ام‍ع‍ه‌ ب‍ش‍ری‌، س‍لام‌، (۱۴ آذر ۱۳۷۲): ص‌ ۸. در این مقاله از جمله دربارة روشنفکری،‌ ت‍ه‍اج‍م‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی و ف‍ره‍ن‍گ‌ اس‍لام‍ی ‌سخن گفته شده است.

جلایی‌پور، حمید‌رضا، روشنفکری دینی به مثابه مدرسه، توانایی‌ها و کاستی‌ها، شرق ، ۸ شهریور ۱۳۸۵: : ص۲۰.

جلایی‌پور، حمید‌رضا، کاستی‌های مدرسة روشنفکری دینی، شرق ، ۱۱ شهریور ۱۳۸۵: : ص ۲۰.

ج‍لای‍ی‌پ‍ور، ح‍م‍ی‍درض‍ا، ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌، رخ‍داد دوم‌ خ‍رداد و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ج‍ام‍ع‍ه، (۲۶ ب‍ه‍م‍ن‌ ۱۳۷۶): ص‌۱۰. (۲۷ ب‍ه‍م‍ن‌ ۱۳۷۶): ص۱۰.

در این مقاله دربارة روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌، ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران، ان‍ت‍خ‍اب‍ات‌ ری‍اس‍ت‌ ج‍م‍ه‍وری‌ و نیز سید محمد خاتمی و علی شریعتی مطالبی مطرح شده است.

ح‍ق‌پ‍ن‍اه‌، ج‍ع‍ف‍ر، ش‍ری‍ع‍ت‍ی‌، خ‍ودآگ‍اه‍ی‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی،‏ ک‍ی‍ه‍ان، (۳۱ خ‍رداد ۱۳۷۷ ): ص۱۰. در این مقاله دربارة دیدگاه شریعتی نسبت به مسأله روشنفکری مطالبی آمده است.

‏ح‍ک‍ی‍م‌پ‍ور، م‍ح‍م‍د، از روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ ت‍ا روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، گ‍ون‍اگ‍ون‌، س‍ال‌ ۱، ش‌۳، (آب‍ان‌، آذر ۱۳۷۷ ): ص‌ ۳۵ – ۳۶.

ح‍م‍ی‍دی‌، رض‍ا، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و ت‍ح‍وی‍ل‌گ‍رای‍ی‌ ف‍ک‍ری، ج‍وان‌، (۲۹ م‍رداد ۱۳۸۳): ص‌ ۷.

حمیدیه، بهزاد، روشنفکر دینی به توصیف سروش، رسالت ، ۱۵ اسفند ۱۳۸۵:ص۲، ۲۱.

ح‍م‍ی‍دی‍ه‌، ب‍ه‍زاد، ان‍در ت‍ن‍اق‍ض‌زدای‍ی‌ از واژه‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، رس‍ال‍ت‌، (۱۷ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۲ و ۱۸ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۲.

ح‍م‍ی‍دی‍ه‌، ب‍ه‍زاد، ت‍ع‍ی‍ی‍ن‌ م‍وق‍ع‍ی‍ت‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ف‍ض‍ای‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ ای‍ران‍ی‌، رس‍ال‍ت‌، (۱۹ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۲ ، ۱۹، (۲۰ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۲.‏

در این مقاله دربارة دیدگاه‌های مصطفی ملکیان، علی شریعتی،‌ سید حسین نصر، یدالله سحابی، عبدالکریم سروش و شهید مطهری بحث شده است. ‏

خ‍اک‍ی‌ف‍ی‍روز، م‍ه‍دی، ت‍ام‍ل‍ی‌ پ‍ی‍رام‍ون‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، ان‍ت‍خ‍اب‌، (۲۷ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۶.

خ‍ل‍ج‍ی‌، م‍ح‍م‍دم‍ه‍دی، م‍ح‍م‍د ارک‍ون‌ و ف‍رآی‍ن‍د روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ک‍ی‍ان‌، س‍ال‌ ۴، ش‌ ۲۰، (ت‍ی‍ر، م‍رداد ۱۳۷۳): ص‌ ۱۵ ـ ۱۹.

درخ‍ش‍ه‌، ج‍لال، س‍اخ‍ت‍ارش‍ن‍اس‍ی‌ ف‍ک‍ر دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران‌ م‍ع‍اص‍ر ب‍ا ت‍اک‍ی‍د ب‍ر روی‍ک‍رده‍ای‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌، ع‍ل‍وم‌ س‍ی‍اس‍ی‌، ش‌ ۲۰، (زم‍س‍ت‍ان‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۶۷ – ۹۰.

رج‍ای‍ی‌، ع‍ل‍ی‌رض‍ا، پ‍ای‍ان‌ ی‍ک‌ ن‍س‍ل‌ آغ‍از روی‍ش‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، آف‍ت‍اب‌، ش‌ ۱۴ ، (ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۲۵.

رحمانی،‌ تقی، روشنفکری مذهبی راه ورود به مدرنیته: گفتگو با تقی رحمانی، همبستگی ، ۳۱ تیر ۱۳۸۵: : ص۷.

زک‍ری‍ای‍ی‌، محمدعلی، درآم‍دی‌ ب‍ر ج‍ام‍ع‍ه‌ش‍ن‍اس‍ی‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌؛ [م‍ق‍دم‍ه‌ س‍ع‍ی‍د ح‍ج‍اری‍ان‌]، ت‍ه‍ران‌: م‍وس‍س‍ه‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ آذری‍ون‌، ۱۳۷۸، ص۴۱۶‌.

س‍ی‍دآب‍ادی‌، ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر، اص‍لاح‍ات‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ دی‍ن‍ی‌، ن‍وروز، (۲۵ اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۸۱): ص‌۱۱.

‏سیدین، محسن، روشنفکری دینی، اعتماد ملی ، (۵ تیر ۱۳۸۵): ص ۱۰.

شایگان، داریوش، بايد زماني مشكل‌مان را با غرب حل كنيم، ياس‌نو، (۲۶ مهر ۱۳۸۲).

‏ش‍ف‍ای‍ی‌، م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی، ت‍ک‍م‍ل‍ه‌ای‌ ب‍ر روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، س‍لام‌، (۲۲ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۷۲): ص‌ ۱۰.

شکوهی، علی، بازگشت به عصر روشنفکری اصیل دینی، کتاب ماه علوم اجتماعی، ش ۹۴، ۹۵، مرداد و شهریور ۱۳۸۴: ص۲۶ – ۳۲. این مقاله دربارة کتاب تکاپوی دین سیاسی : جستارهایی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران نوشتة علیرضا شجاعی زند به رشته تحریر درآمده است.

ش‍ی‍خ‌ف‍رش‍ی‌، ف‍ره‍اد، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌، ان‍ت‍خ‍اب‌، (۲ دی‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۶.

ش‍ی‍خ‌ه‍اش‍م‍ی‌، ف‍ره‍اد، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در گ‍ذر ت‍اری‍خ‌، ان‍ت‍خ‍اب‌، (۳ دی‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۶.

ش‍ی‍ل‍ز، ادوارد، روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ دی‍ن‍ی؛ ترجمه محمد سعید ح‍ن‍ای‍ی‌ک‍اش‍ان‍ی‌، ای‍ران‌، (۸ ت‍ی‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۸، (۹ ت‍ی‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۸.

صدری، احمد و محمود، دفاع از روشنفکری دینی، در گفتگو با حمیدرضا ابک، شنبه ۲۷ آبان ۱۳۸۵.

ض‍ی‍ای‍ی‌، س‍ام‌ال‍دی‍ن، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ب‍ن‍ی‍ان‌، (۱ اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۶.

طاه‍ری‌، م‍ح‍م‍د، ج‍ری‍ان‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و پ‍ارادی‍م‌ اص‍لاح‌ (ای‍ران‌ ب‍ع‍د از ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌)، م‍ج‍ل‍ه‌ پ‍ژوه‍ش‌ ح‍ق‍وق‌ و س‍ی‍اس‍ت‌، ش‌ ۶، (ب‍ه‍ار و ت‍اب‍س‍ت‍ان‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۱۵۵ ـ ۱۸۶.

عبدالکریمی، بیژن، آدم‌های سیاسی، روشنفکران دینی : گفتگو با بیژن عبدالکریمی/[مصاحبه‌کننده] محمدنبی‌ ابراهیمی، ‏ اعتماد ملی، ۲۳ فروردین ۱۳۸۶: : ص ۸.

عبدالکریمی، بیژن، ‏ چالش‌های روشنفکران دینی : گفتگو با بیژن عبدالکریمی/[مصاحبه‌کننده] محمدنبی ابراهیمی، ‏ اعتماد ملی، ۲۶ فروردین ۱۳۸۶: : ص ۸.

غ‍لام‌رض‍اک‍اش‍ی‌، م‍ح‍م‍دج‍واد، روزگ‍ار دش‍وار روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، ای‍ران‌، (۲۸ م‍ه‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۸. ، (۲۹ م‍ه‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۸.

غلامرضا کاشی، ‌محمد جواد، فراز و فرود روشنفکری دينی، http://javadkashi.blogspot.com/

ف‍اطم‍ی‌، م‍ه‍دی‌، ت‍ب‍ار و ک‍ردار روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، رس‍ال‍ت‌، (۳۰ آب‍ان‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۱۳.

ف‍راس‍ت‍خ‍واه‌، م‍ق‍ص‍ود، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ج‍س‍ت‌وج‍وی‌ ب‍رن‍ام‍ة اج‍ت‍م‍اع‍ی، ن‍ش‍اط، (۳۰ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۷۸): ص‌ ۷.

ف‍ره‍ادپ‍ور، م‍راد، ای‍ده‌ آل‍ی‍س‍م‌ ای‍ران‍ی‌ و ت‍ف‍ک‍ر ان‍ض‍م‍ام‍ی: ن‍ک‍ات‍ی‌ در ب‍اب‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ش‍رق‌۲۵ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۸۳، ص۱۴۲ – ۱۴۳ س‍ال‍ن‍ام‍ه‌.

ف‍ی‍ض‍ی‌خ‍واه‌، اب‍وال‍ف‍ض‍ل‌، روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ دی‍ن‍ی‌ و گ‍وه‍ر دی‍ن، ان‍ت‍خ‍اب‌، (۲۹ دی‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۵.

‏قلی‌پور، بهنام،‌ ج‍س‍ت‍اری‌ در چ‍ی‍س‍ت‍ی‌، چ‍گ‍ون‍گ‍ی‌ و چ‍رای‍ی‌ رف‍ران‍دوم‌ در ج‍ب‍ه‍ه‌ دوم‌ خ‍رداد ب‍ا ض‍م‍ی‍م‍ة‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و ان‍دی‍شة‌ ولای‍ت‌ ف‍ق‍ی‍ه‌، ‏ ت‍ه‍ران‌: پ‍ارس‌ن‍ژاد، ، ۱۳۸۲، ص۱۷۴.

‏ق‍وچ‍ان‍ی‌، م‍ح‍م‍د، گ‍ذار از روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌؟، ش‍رق‌، (۲۷ م‍رداد ۱۳۸۴): ص۱، ۱۶.

ق‍وچ‍ان‍ی‌، م‍ح‍م‍د، م‍ا و ت‍رک‌‍ه‍ا، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ع‍م‍ل‌، ‏ ش‍رق‌، (۶ م‍ه‍ر ۱۳۸۳): ص۱، ۲.

ک‍ار، م‍ه‍ران‍گ‍ی‍ز، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و م‍س‍ئ‍ل‍ة‌ زن‍ان‌، راه‌ ن‍و، س‍ال‌ ۱، ش‌ ۱۶، (۱۷ م‍رداد ۱۳۷۷): ص۳۲ – ۳۳.

‏کاظمی، عباس، ج‍ام‍ع‍ه‌ش‍ن‍اس‍ی‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران‌، ت‍ه‍ران: طرح‌ ن‍و، ۱۳۸۳. این کتاب در این آثار مورد بررسی قرار گرفته‌است: گ‍رای‍ش‌ه‍ای‌ ی‍ک‌ ن‍ح‍ل‍ة‌ اص‍ل‍ی‌: ن‍گ‍اه‍ی‌ ب‍ه‌ ک‍ت‍اب‌ ج‍ام‍ع‍ه‌ش‍ن‍اس‍ی‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران، ه‍م‍ب‍س‍ت‍گ‍ی‌، (۶ آذر ۱۳۸۴): ص‌ ۵. کاظمی، عباس، ‌جامعه‌شناسی روشنفکری دینی ـ گفتگو با دکتر عباس کاظمی درباره کتاب جامعه‌شناسی روشنفکری.

‏گ‍وارای‍ی‌، ف‍اطم‍ه‌، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و زن‌، خ‍رداد، (۱۷ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۷۷): ص۶.

م‍ت‍ق‍ی‌، م‍ح‍س‍ن، ت‍داوم‌ م‍ی‍راث‌ ش‍ری‍ع‍ت‍ی‌ در روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ ام‍روز، آف‍ت‍اب‌، ش‌ ۲۶، (خ‍رداد ۱۳۸۲): ص‌ ۴ – ۱۱.

‏م‍ج‍اوری‌، م‍س‍ع‍ود، ت‍ف‍اوت‌ ب‍ی‍ن‌ اح‍ی‍اگ‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ م‍ذه‍ب‍ی‌،‌ اع‍ت‍م‍اد، (۳۰ ت‍ی‍ر ۱۳۸۱): ص‌ ۲.

م‍ح‍ب‍ی‍ان‌، ام‍ی‍ر، دوم‌ خ‍رداد خ‍ات‍م‍ی‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ ان‍ق‍لاب‍ی‌، رس‍ال‍ت، (۴ خ‍رداد ۱۳۷۹): ص‌ ۲.

‏م‍ح‍ب‍ی‍ان‌، ام‍ی‍ر، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ ج‍ری‍ان‍ی‌ زن‍ده‌ و پ‍وی‍ا، رس‍ال‍ت‌، (۵ آب‍ان‌ ۱۳۸۱): ص‌ ۲.

م‍ح‍ب‍ی‍ان‌، ام‍ی‍ر، ده‌ ش‍اخ‍ص‍ة‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، رس‍ال‍ت‌، (۱۲ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۷۶): ص‌ ۲.

م‍ح‍م‍دی‌، م‍ج‍ی‍د، ادوار روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران‌ ام‍روز و چ‍ش‍م‌ان‍داز آی‍ن‍ده‌، آب‍ان‌، ش‌ ۹۸، (۱ آب‍ان‌ ۱۳۷۸): ص‌ ۴.

م‍ع‍ظم‍ی‌، ج‍م‍ش‍ی‍د، ب‍ازخ‍وان‍ی‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران، م‍ردم‌س‍الاری‌، (۲۵ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۸۴): ص‌ ۹.

‏م‍ع‍م‍اری‌، م‍ح‍م‍د، دوم‌ خ‍رداد و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، گ‍زارش‌، ش‌ ۱۵۸، (آذر ۱۳۸۳): ص‌ ۱۲ – ۱۳.

‏م‍‍م‍درض‍ای‍ی‌، م‍ح‍م‍د، خ‍اس‍ت‍گ‍اه‌ ن‍وان‍دی‍ش‍ی‌ دی‍ن‍ی‌ در ای‍ران، ک‍لام‌ اس‍لام‍ی‌، ش‌ ۴۰، (زم‍س‍ت‍ان‌ ۱۳۸۰): ص‌ ۴۶ – ۶۲.

م‍ن‍ص‍وری‌، پ‍روی‍ن‌، آغ‍از روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، ش‍رق‌، (۳ اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۴.

‏م‍ه‍دوی‌زادگ‍ان‌، داوود، روشنف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، م‍ع‍رف‍ت‌، ش‌ ۲۸ ، (ب‍ه‍ار ۱۳۷۸): ص‌ ۴۲ – ۵۵.

‏م‍ه‍دوی‌زادگ‍ان‌، داوود، پ‍روژة‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و م‍س‍ئ‍ل‍ه‌ زن‍ان، ف‍ص‍ل‍ن‍ام‍ه‌ ش‍ورای‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ و اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ زن‍ان‌، ش‌ ۸، (ت‍اب‍س‍ت‍ان‌ ۱۳۷۹): ص‌ ۳۱ – ۴۲.

‏ن‍راق‍ی‌، اح‍م‍د، درب‍ارة‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، راه‌ ن‍و، س‍ال‌ ۱، ش‌ ۹، (۳۰ خ‍رداد ۱۳۷۷ ): ص‌ ۱۲ – ۱۳ ، ۳۵.

‏ن‍ورب‍خ‍ش‌، ص‍ف‍ورا، روش‍ف‍ک‍ری‌، ن‍وان‍دی‍ش‍ان‌ دی‍ن‍ی‌ و زن‍ان‌، زن‍ان‌، ش‌ ۷۷، (ت‍ی‍ر ۱۳۸۰): ص‌ ۳۸ – ۴۳.

ن‍ی‍اک‌زاده‌، ح‍س‍ی‍ن، مانایی و روشنفک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ت‍وس‍ع‍ه‌، (۱۸ خ‍رداد ۱۳۸۱): ص‌ ۱۲.

ن‍ی‍اک‌زاده‌، ح‍س‍ی‍ن، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، ت‍وس‍ع‍ه‌، (۲۶ خ‍رداد ۱۳۸۱): ص‌ ۱۲، ( ۲۷ خرداد ۱۳۸۱: ص‌ ۱۲.

ویژه، محمدرضا، شوریدگان بی سرانجام : نگاهی به دستاوردهای روشنفکری دینی در ایران، همشهری، ۲۱ آذر ۱۳۸۵: ص۱۱.

ه‍اش‍م‍ی،‌ محمد منصور، دی‍ن‌‌ان‍دی‍ش‍ان‌ م‍ت‍ج‍دد: روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ از ش‍ری‍ع‍ت‍ی‌ ت‍ا م‍ل‍ک‍ی‍ان، ت‍ه‍ران‌: ک‍وی‍ر، ۱۳۸۵، ص۳۶۷. این کتاب در : (بی‌نا)،‌ دین اندیشان متجدد : گزارشی از یک کتاب در نقد روشنفکری دینی، اعتماد ملی ، ۶ آذر ۱۳۸۵:ص ۸، مورد بررسی قرار گرفته است.

‏ه‍اش‍م‍ی‌، م‍ح‍م‍دم‍ن‍ص‍ور، روش‍ن‍ف‍ک‍ر دی‍ن‍ی‌، م‍ع‍ل‍ل‌ ی‍ا م‍دل‍ل‌، س‍روش‌ ان‍دی‍ش‍ه‌، س‍ال‌ ۱، ش‌ ۳، ۴، (ت‍اب‍س‍ت‍ان‌، پ‍ای‍ی‍ز ۱۳۸۱): ص‌ ۱۸۰ – ۱۹۱.

هداوندخانی، خسرو، روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ دی‍ن‍ی‌ و ن‍ق‍ش‌ آن‍ان‌ در پ‍ی‍روزی‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌ (پ‍ای‍ان‌ن‍ام‍ه) ‌اس‍ت‍اد راه‍ن‍م‍ا: اح‍م‍د ب‍خ‍ش‍ای‍ش‍ی‌ اردس‍ت‍ان‍ی، ‌اس‍ت‍اد م‍ش‍اور: م‍ص‍طف‍ی‌ اب‍طح‍ی‌، دان‍ش‍گ‍اه‌ آزاد اس‍لام‍ی‌، واح‍د ت‍ه‍ران‌ م‍رک‍زی‌، م‍رک‍ز ت‍ح‍ص‍ی‍لات‌ ت‍ک‍م‍ی‍ل‍ی‌، دان‍ش‍ک‍ده‌ ع‍ل‍وم‌ س‍ی‍اس‍ی، ۱۳۸۲، ‏ ۱۷۴ ورق‌، ک‍ت‍اب‍ن‍ام‍ه‌: ۱۷۴ – ۱۶۸ ورق.

ی‍وس‍ف‍ی‌، ام‍ی‍ر، ع‍م‍ارت‌ پ‍ای‍دار روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ای‍ران‌، (۳۱ خ‍رداد ۱۳۸۲): ص۲.

بخش سوم: نقدهایی بر روشنفکری دینی

روشنفکری دینی از نقطه نظرهای گوناگونی مورد نقد قرار گرفته است:

(بي نا)، روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ دی‍ن‍ی‌ ی‍ا روش‍ن‍ف‍ک‍ران‌ س‍ک‍ولار، س‍ی‍اس‍ت‌ روز، (۴ دی‌ ۱۳۸۲): ص‌ ۶.

احمدی، بابک،‌ سخنراني بابك احمدي در دانشگاه شهيدبهشتي، یاس نو ، (۶ آبان ۱۳۸۲).

احمدی، علی اکبر، ‌ادعاي روشنفكري با بضاعت ناكافي، شرق، (۲۰ و ۲۴ اسفند ۱۳۸۲)

اطهاری، کمال،‌ روشنگري، نه روشنفكري، وقايع اتفاقيه، ۶ ارديبهشت ۱۳۸۳.

امینیان، مهدی،‌ خصوصیات اسلام از نوع روشنفکری دینی، ‏رسالت، ۱۱ خرداد ۱۳۸۴: ص۳، ۱۹، ۱۱ خرداد ۱۳۸۴: ص۳، ۱۹ ،۱۲ خرداد ۱۳۸۴: ص۳، ۱۹، ۱۷ خرداد ۱۳۸۴: ص۳. در این مقاله دیدگاه‌های محسن کدیور نقد شده است.

پ‍ارس‍ان‍ی‍ا، ح‍م‍ی‍د، آس‍ی‍ب‌ش‍ن‍اس‍ی‌ ت‍ف‍س‍ی‍ر روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ از ع‍اش‍ورا،‏ ک‍ی‍ه‍ان‌، (۲ خ‍رداد ۱۳۷۵): ص‌ ۶.

‏‏ثقفی، مراد، ن‍ق‍د روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ ع‍رف‍ی‌ ای‍ران‌ در گ‍ف‍ت‌ و گ‍و ب‍ا م‍راد ث‍ق‍ف‍ی‌، ‌مصاحبه کننده محمد ق‍وچ‍ان‍ی‌، ه‍ش‍ه‍ری‌، (۱۷ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۲): ص۱۶، (۱۹ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۲): ص‌۱۶، (۲۱ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۲): ص۱۶، (۲۴ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۲): ص‌۱۶، (۲۶ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۸۲): ص۲۴.

جهانبگلو، رامین، پروژة روشنگري مهم‌تر از عمل سياسي است، شرق، ۱۶ مهر ۱۳۸۲.

جهانبگلو، رامین، خط‌كشي اصلي بين “روشنفكري” و “لمپنيزم” است، ياس‌نو، ۳۰ مرداد.

ح‍م‍ی‍دی‍ه‌، ب‍ه‍زاد، اس‍لام‌ م‍ع‍ن‍وی‌ م‍ح‍ص‍ول‍ی‌ از روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، رس‍ال‍ت‌، (۱۳ اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۲ ، ۱۹و (۱۴ اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۸۳): ص۲ ، ۱۹.

در این مقاله دیدگاه‌های محسن کدیور و مصطفی ملکیان مورد نقد قرار گرفته است.

ح‍م‍ی‍دی‍ه‌، ب‍ه‍زاد، ان‍ت‍ظار روش‍ن‍ف‍ک‍ر دی‍ن‍ی‌ از دی‍ن‌، رس‍ال‍ت‌، (۲۵ خ‍رداد ۱۳۸۳): ص‌ ۳، ۱۹، (۲۶ خ‍رداد ۱۳۸۳): ص۳ ، ۱۹.

ح‍م‍ی‍دی‍ه‌، ب‍ه‍زاد، ت‍ح‍ل‍ی‍ل‌ گ‍ف‍ت‍م‍ان‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، رس‍ال‍ت‌، (۲۰ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۸۲): ص‌ ۲ ، ۱۹.

نویسندة این مقاله به نقد دیدگاه‌های عبدالکریم سروش، محمدتقی فاضل میبدی و محسن کدیور پرداخته است.

‏ح‍م‍ی‍دی‍ه‌، ب‍ه‍زاد، م‍ش‍روع‍ی‍ت‌ غ‍رب‍ی‌ ب‍رای‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ ش‍رق‍ی، رس‍ال‍ت‌، (۲۹ آذر ۱۳۸۳): ص۳ و (۳۰ آذر ۱۳۸۳): ص۳ ، ۱۹.

ح‍م‍ی‍دی‍ه‌، ب‍ه‍زاد، دع‍وی‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ در ب‍اب‌ گ‍ری‍زن‍اپ‍ذی‍ری‌ س‍ک‍ولاری‍ت‍ه‌ دی‍ن‌!، رس‍ال‍ت‌، (۱۹ اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۳، (۲۰ اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۸۳): ص‌۳، ۱۹.

در این مقاله دیدگاه‌های مصطفی ملکیان و روشنفکری دینی در مسئله سکولاریسم نقد شده است.

ح‍م‍ی‍دی‍ه‌، ب‍ه‍زاد، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و ن‍ف‍ی‌ ع‍ق‍لان‍ی‍ت‌ اع‍م‍ال‌ ع‍ب‍ادی‌،‌ رس‍ال‍ت‌، (۱۸ خ‍رداد ۱۳۸۳): ص‌ ۲.

‏حمیدیه، بهزاد، روشنفکری دینی و کاستی‌هایش، رسالت، ۲۰ شهریور ۱۳۸۵: ص ۲، ۴، ۲۱ شهریور ۱۳۸۵: ص۳، ۴، ۲۷ شهریور ۱۳۸۵: ص ۲.

‏در این مقاله دیدگاه جمع زیادی از روشنفکران دینی نقد شده است.

داع‍ی‌ن‍ژاد، م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی، ‌روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و دف‍اع‌ از س‍ک‍ولاری‍س‍م‌‌، رس‍ال‍ت‌، (۱ م‍ه‍ر ۱۳۸۳): ص‌ ۱۶.

دیهیمی، خشایار، ‌اصلاح‌طلبان به پيشينة خود نگاه كنند، شرق، ۲۳ مهر ۱۳۸۲.

رح‍ی‍م‌پ‍ورازغ‍دی‌، ح‍س‍ن، پ‍ارادوک‍س‍ی‍ک‍ال‍ی‍تة‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ان‍دی‍ش‍ه‌ ح‍وزه‌، ش‌ ۲۴، (م‍ه‍ر، آب‍ان‌ ۱۳۷۹): ص‌ ۱۰۰ – ۱۱۱.

رح‍ی‍م‌پ‍ورازغ‍دی‌، ح‍س‍ن‌، روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ض‍رورت‌ م‍ج‍دد، س‍ی‍اس‍ت‌ روز، (۴ خ‍رداد ۱۳۸۴): ص‌ ۵.

رح‍ی‍م‌پ‍ورازغ‍دی‌، ح‍س‍ن‌، چ‍ی‍س‍ت‍ی‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، رس‍ال‍ت، (۲۰ آذر ۱۳۷۸): ص‌ ۳.

زرش‍ن‍اس‌، ش‍ه‍ری‍ار، ج‍ری‍ان‌ م‍وس‍وم‌ ب‍ه‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌ و ان‍ق‍لاب‌، س‍ی‍اس‍ت‌ روز، (۱۴ ت‍ی‍ر ۱۳۸۰): ص‌ ،‌(۲۸ ت‍ی‍ر ۱۳۸۰): ص۶.

‏ش‍ی‍وا، ع‍ل‍ی‌، ک‍دام‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌؟،‌ رس‍ال‍ت‌، (۲۸ م‍رداد ۱۳۷۷): ص‌ ۴.

‏طباطبایی، سید جواد،‌ «روشنفکری دینی» ترکیبی متضاد و بی معنا،‌ در گفتگو با همشهری.

طباطبايي، سيدجواد، تجددي ديگر، ضميمه همشهري، ۵ تير ۱۳۸۲.

ع‍ب‍اس‍ی‌، ول‍ی‌ال‍ل‍ه، ج‍ری‍ان‌ش‍ن‍اس‍ی‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، ن‍گ‍اه‌ ح‍وزه‌، ش‌ ۸۴، ۸۵، (م‍ه‍ر ۱۳۸۱): ص۱۲۹ – ۱۳۸.

ع‍ص‍رج‍دی‍د، م‍ح‍م‍ود، ع‍م‍ی‍ق‌ت‍ری‍ن‌ ف‍ه‍م‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، رس‍ال‍ت‌، (۶ م‍رداد ۱۳۸۴): ص۳.

ف‍اطم‍ی‌، م‍ه‍دی‌، س‍وب‍ژ ک‍ت‍ی‍وی‍ت‍ه‌ و روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی‌، رس‍ال‍ت‌، (۱۴ آذر ۱۳۸۳): ص۱۳.

‏ف‍راس‍ت‍ی‌، م‍رض‍ی‍ه‌، ک‍دام‌ روش‍ن‍ف‍ک‍ری‌ دی‍ن‍ی، رس‍ال‍ت‌، (۱ ش‍ه‍ری‍ور ۱۳۷۷): ص۴.

نصر، ‌سید حسین،‌ گفتگو با دکتر نصر،‌ روزنامه تهران امروز،‌۱۴/۹/۸۵، صفحه ۶.