پژوهش «مجموعه کتابشناسي جامع فلسفه در ايران» که عهدهدار شناسائي و معرفي مجموعه آثار فلسفي ايران است از سوی دکتر محسن کدیور انجام شد. در اين مجموعه آثار ۲۴۲ حکيم دوران اسلامي که غالباً ايراني هستند، از سه زاويه مورد پژوهش قرار ميگيرد:
· نسخهشناسي آثار هر فيلسوف و تأليفات مرتبط با هر اثر (ترجمه، شرح، حاشيه، تلخيص، نظم، …) ثبت شده در فهرستهاي نسخ خطي کتابخانههاي ايران و ديگر کشورهاي جهان
· کتابشناسي آثار منتشر شده هر فيلسوف و تأليفات مرتبط با هر اثر در ايران و ديگر کشورهاي جهان
· اثر شناسي هر فيلسوف (اعتبار سنجي آثار منتسب و تقسيم آنها به آثار مسلم الانتساب، محتمل الانتساب، غيرمحرز الانتساب، منحول و مفقود)
اين مجموعه، مقدمه لازم انتشار مجموعه آثار فلاسفه دوران اسلامي و ايران به روش تصحيح انتقادي است.
«مجموعه كتاب شناسي جامع فلسفه در ايران» در تير ۱۳۸۶ در هجده جلد بهشرح ذيل طراحي شد:
o دوران تکوين و شکوفائي فلسفه؛ از نهضت ترجمه تا خواجه نصيرالدين طوسي، از قرن دوم تا قرن هفتم: ۵ جلد
o دوران متکلم فيلسوفان، مکتب شيراز؛ از کاتبي قزويني تا داوود انطاکي، از نيمه دوم قرن هفتم تا نيمه دوم قرن دهم: ۷ جلد
o دوران عارف فيلسوفان، مکتب اصفهان (و سبزوار و تهران)؛ از شيخ بهائي به بعد، از نيمه اول قرن يازدهم تا دهه سوم قرن پانزدهم: ۶ جلد
با توجه به گستردگي كار مقرر شد پژوهش تدريجي پيش رود و به مرور تکميل شود. لذا ويرايش اول هر جلد به «نسخهپژوهي آثار هر فيلسوف و تأليفات مرتبط با هر اثر، ثبت شده در فهرستهاي نسخ خطي کتابخانههاي ايران» اختصاص يافت. براي انجام اين مهم اطلاعات ۲۷۳ کتابخانه بزرگ و کوچک در ۴۹۵ جلد فهرست نسخ خطي ثبت شده در ايران به صورت رايانهاي تدوين و استخراج شد.
حاصل نخستين سال اين پژوهش، اتمام پنج جلد اول يعني دوران تکوين و شکوفائي فلسفه در ايران است. اين پژوهش با طراحي و مديريت دكتر محسن كديور و با پشتيباني همه جانبه مؤسسه پژوهشي حکمت و فلسفه ايران محقق شده است.
بسياري از نسخ خطي مرغوب و قديمي ايراني، سوگوارانه از طرق مختلف در قرن نوزدهم و نيمه اول قرن بيستم ميلادي از ايران خارج شده و اکنون رونق بخش کتابخانههاي اروپائي و آمريکائي است. از بخش باقيمانده در ايران، تنها حدود نيمي از نسخ خطي، در کتابخانههاي عمومي يا خصوصي شناخته شده و نگهداري ميشوند. فهرست نسخ خطي همين کتابخانههاي شناخته شده هم هنوز به پايان نرسيده است. خوشبختانه هر سال شاهد انتشار فهارس نسخ خطي جديد در ايران هستيم. اکثر فهرستهاي قديم نسخ خطي که عمري بيش از نيم قرن دارند نيازمند تجديد فهرست و بازبيني اساسي و فهرستهاي تلخيص شده راهنما هستند. بر اين اساس طبيعي است که اين پژوهش هر پنج تا ده سال نيازمند تکميل و ويرايش جديد باشد.
آثار به جا مانده هر فيلسوف حتيالامکان الفبائي مرتب شده است. نسخههاي هر اثر به ترتيب تاريخ کتابت از متقدم به متأخر در ذيل عنوان هر اثر ذکر شده است. مشخصات نسخهشناختي به شرح ذيل تنظيم شده است:
نام شهري که کتابخانه در آن است، نام کوتاه شده کتابخانه، شماره نسخه؛ نام کاتب، ماه و سال يا قرن کتابت نسخه، مکان کتابت نسخه، تعداد اوراق يا صفحات نسخه، عبارت آغاز و انجام نسخه.
در ذيل هر اثر گزيدهاي از اطلاعاتي که فهرستنگاران ارائه کردهاند، نام کامل کتابخانه و مشخصات کتابشناختي فهرست نسخ خطي آن در انتهاي اين دفتر به ترتيب الفبائي نام شهرها و کتابخانههاي هر شهر تنظيم شده است. براي هر فيلسوف سرگذشت کوتاهي با تکيه به کتابشناسي آثار خطي و چاپي فراهم شده است.
استخراج نسخ خطي آثار هر فيلسوف رايانهاي صورت گرفته است. اما استخراج نسخ خطي هر اثر در مرحله بدوي رايانهاي و در مرحله نهائي دستي انجام شده است. عناوين متعدد هر اثر و سلائق متفاوت فهرستنگاران در نامگذاري آثار، شناسائي نسخ خطي هر اثر را بدون عامل انساني و استنباط براساس شواهد و قرائن غيرممکن ميسازد.
مجلدات اول تا پنجم اين مجموعه ـ كه اكنون آماده بهرهبرداري استـ سندي معتبر بر حيات عقلي مسلمانان و ايرانيان در طي پنج قرن زرين فرهنگي ماست و از اسناد پر ارزش ملي بهحساب ميآيد و مراجعه به آن بر هر پژوهشگر فلسفه اسلامي فرض است.
* جلد اول: كتابشناسي جامع فلسفه در ايران از نهضت ترجمه تا ابنسينا
«نسخهشناسي آثار حكماي دوران اسلامي از آغاز تا ربع اول قرن پنجم ثبت شده در كتابخانههاي ايران»
جلد اول مجموعه کتابشناسي جامع فلسفه در ايران به نسخهشناسي آثار مترجمان فلسفي و فيلسوفان دوران اسلامي از قرن دوم تا ربع اول قرن پنجم ثبت شده در کتابخانههاي ايران اختصاص دارد. در اين جلد ترجمه آثار ۶ فيلسوف يوناني و ۲۱ مترجم و فيلسوف دوران اسلامي داراي نسخه خطي ثبت شده در کتابخانههاي ايران معرفي شده است. فيلسوفان يوناني اسکندراني که آثارشان به عربي ترجمه شده است، از فيثاغورس تا اسکندر افروديسي را در بر ميگيرد. نهضت ترجمه با ابن مقفع آغاز ميشود و آخرين فيلسوف اين جلد ابن مسکويه ميباشد.
از مهمترين بخشهاي اين پژوهش معرفي توصيفي آثار مخطوط افلاطون، ارسطو و اسكندر افروديسي؛ ترجمههاي پرارزش عبدالله بن مقفع، قسطا بن لوقا، حنين بن اسحاق، ثابت بن قره و اسحاق بن حنين؛ و آثار كندي، محمد بن زكرياي رازي، فارابي، ابوالحسن عامري و مسكويه است. اين پزوهش سندي معتبر دال بر حيات پربار عقلي ايران و دوران اسلامي است. و در اين تحقيق ۳۳۰ صفحهاي مشخصات افزون بر ۱۹۰۰ نسخه خطي موجود در ۸۱ كتابخانه در ايران معرفي شده است.
* جلد دوم: كتابشناسي جامع ابنسينا
«اثرشناسي، نسخهشناسي آثار و تأليفات مرتبط در ايران و كتابشناسي آثار و تأليفات مرتبط منتشر شده در جهان»
اين پژوهش كه مقدمه لازم «كلان طرح تحقيقاتي تصحيح علمي انتقادي مجموعه آثار حكمي و فلسفي ابنسينا» است در شمارههاي قبل به اجمال معرفي شد و در شماره آينده به تفصيل به دستاورد آن اشاره خواهد شد..
* جلد سوم: كتابشناسي جامع فلسفه در ايران از ابنهيثم تا سهروردي
«نسخهشناسي آثار حكماي دوران اسلامي از اوائل قرن پنجم تا اواخر قرن ششم ثبت شده در كتابخانههاي ايران»
جلد سوم مجموعه کتابشناسي جامع فلسفه در ايران به نسخهشناسي آثار فيلسوفان دوران اسلامي از اوائل قرن پنجم تا اواخر قرن ششم ثبت شده در کتابخانههاي ايران اختصاص دارد. در اين جلد ترجمه آثار ۲۱ فيلسوف دوران اسلامي داراي نسخه خطي ثبت شده در کتابخانههاي ايران از حسن بن حسن بن هيثم بصري تا شيخ اشراق شهابالدين سهروردي معرفي شده است.
در اين جلد آثار فيلسوفاني از قبيل ابوريحان بيروني، بهمنيار، ابوالعباس لوكري، امام محمد غزالي، حكيم عمر خيام، ابن باجه اندلسي، ابنسهلان ساوي، ابوالبركات بغدادي، شهرستاني، ابنطفيل اندلسي و شهابالدين سهروردي در ۱۱۱ کتابخانه ايران نسخهشناسي توصيفي شدهاند. اين دوران كه با معاصران و شاگردان ابنسينا آغاز ميشود و با تأسيس مكتب اشراق پايان مييابد يكي از پربارترين دوران حيات فلسفي در ايران است. در اين تحقيق ۲۷۷ صفحهاي بالغ بر ۲۱۰۰ نسخه خطي معرفي شده است.
* جلد چهارم: كتابشناسي جامع فلسفه در ايران از ابن رشد تا اثيرالدين ابهري
«نسخهشناسي آثار حكماي دوران اسلامي از اواخر قرن ششم تا نيمه قرن هفتم ثبت شده در كتابخانههاي ايران»
جلد چهارم مجموعه کتابشناسي جامع فلسفه در ايران به نسخهشناسي آثار فيلسوفان دوران اسلامي از اواخر قرن ششم تا نيمه قرن هفتم ثبت شده در کتابخانههاي ايران اختصاص دارد. در اين جلد نسخ خطي آثار شش فيلسوف دوران اسلامي داراي نسخه خطي ثبت شده در ۱۱۶ کتابخانه ايران از جمله ابنرشد اندلسي، فخرالدين رازي، روزبهان بقلي و اثيرالدين ابهري معرفي شده است. بهعلاوه شروح، حواشي و ترجمهها و تحرير و تلخيصهاي مرتبط با هر اثر در ذيل آن نسخهشناسي شده است. امام فخررازي داراي بيشترين تأليفات و اثيرالدين ابهري داراي بيشترين نسخ خطي در فيلسوفان اين جلد هستند. در اين تحقيق ۱۷۳ صفحهاي بالغ بر ۲۱۵۰ نسخه خطي معرفي شده است.
* جلد پنجم: كتابشناسي جامع خواجه نصيرالدين طوسي
«اثرشناسي، نسخهشناسي آثار و تأليفات مرتبط در ايران و كتابشناسي آثار و تأليفات مرتبط منتشر شده در جهان»
با همكاري حجتالاسلام مصطفي درايتي
محمد بن محمد نصيرالدين طوسي (۵۶۷ـ۶۷۲) فيلسوف، رياضيدان و متكلم پرآوازه ايراني يكي از پنج متفكر طراز اول تأثيرگذار در دوران اسلامي است. به شهادت اين پژوهش وي پرنسخهترين حكيم ايراني است. دو كتاب وي «حل مشكلات الاشارات و التنبيهات ابنسينا» و «تجريد الاعتقاد» پر شرح و حاشيهترين كتب تاريخ حكمت اسلامي هستند.
جلد پنجم مجموعه کتابشناسي جامع فلسفه در ايران به معرفي آثار خواجه نصيرالدين طوسي (۵۹۷ ـ ۶۷۲) از سه منظر در ۷۹۷ صفحه اختصاص دارد. در اين جلد مجموعاً ۲۵۸ اثر منسوب به خواجه بهلحاظ ميزان انتساب به وي به چهار دسته مسلم الانتساب، محتمل الانتساب، غيرمحرزالانتساب و مجعول تقسيم شده است. براساس دستاوردهاي اين پژوهش، خواجه نصيرالدين طوسي ۶۳ اثر مسلم الانتساب و ۷۰ اثر محتمل الانتساب دارد. از اين يکصد و اندي اثر، ۲۸ اثر آن با شروح، ترجمهها، حواشي و تلخيصها از سوي ديگر دانشوران با اقبال مواجه شدهاند. هفت اثر پراقبال خواجه بهترتيب عبارتند از: تجريد الاعتقاد؛ شرح الاشارات و التنبيهات؛ تحرير اقليدس؛ سي فصل؛ الفصول النصيرية في الاصول الدينيه؛ تذکره نصيريه و بيست باب اسطرلاب
براساس اين پژوهش خواجه نصيرالدين طوسي ۳۹۷۰ نسخه خطي ثبت شده در کتابخانههاي ايران دارد. تعداد نسخ تأليفات مرتبط با آثار خواجه يعني شروح، حواشي، ترجمهها و تلخيصها در اين پژوهش به ۴۲۲۱ نسخه خطي ثبت شده در کتابخانههاي ايران بالغ ميشود. بنابراين مجموعاً ۸۱۹۱ نسخه خطي اعم از تأليف و مرتبط در اين پژوهش معرفي شدهاند. ۳۴ اثر خواجه که داراي تاريخ تأليف است به ترتيب تاريخ تأليف تنظيم شده اند. علاوه بر نسخهشناسي، کتابشناسي آثار منتشرشده منسوب و مرتبط و درباره خواجه نيز استقصا شده است.
اخبار شهريور ماه سال ۱۳۸۷ (سایت انجمن حکمت و فلسفه ایران)
