پرسش: چندی قبل که مشغول خواندم قرآن بودم در سوره فصلت آیه ۲۱ سوالی برایم ایجاد شد که هنوز جوابی برایش ندارم. در این آیه آمده که “هو الذی خلقکم اول مره” سوال در مورد “اول مره” است. با توجه به معنای این عبارت که میشود –اولین بار- معنای این قسمت آیه اینگونه میشود: او همان کسی است که شما را اولین بار آفرید؛ سوال این است که مگر انسان بار دومی هم خلق شده یا خلق می شود که اینجا آیه مقید به قید اولین بار است. در فارسی معمولا زمانی از قید اولین بار استفاده میشود که یا خود فرد و یا دیگری به انجام کاری یکسان مبادرت کرده باشند. مثلا اینکه گفته می شود “من خودم اولین بار اینکار را کردم” و یا در جواب کسی که ادعای انجام کاری نو را دارد میگوییم: اولین بار من این کار را کردم. با توجه به اینکه انسان فقط یک بار خلق شده و در قیامت هم زمانی که از قبر برخاسته میشود مفهوم خلق کردن بکار نمیرد و مثلا در آیه ای در مورد رستاخیز و قیامت در جواب منکران معاد آمده که “ایحسب الانسان الن نجمع عظامه.بلی قادرین ان نسوی بنانه …” (سوره قیامت آیه ۳و۴) برای چگونگی زنده شدن بعد از مرگ بار رفته، دلیل بکارگیری قید “اول مره” برایم مبهم است. این آیه می توانست به صورت “هو الذی خلقکم” باشد.
پاسخ: انسان حداقل دوبار خلق می شود: بار اول در دنیا، و بار دوم در آخرت. قرآن کریم به این حقیقت مکررا اشاره کرده است.در این زمینه به دو دسته از آیات اشاره می کنم.
دسته اول آیات: خلقت بار اول در دنیا
در این آیات خداوند در قیامت با انسان از “خلقت بار اول” سخن به میان می آورد که مفهوم آن این است که حضور در قیامت خلقت بار دوم است. اگر خلقت یک بار باشد عدد اول لغو خواهد بود. تمامی این آیات در ظرف قیامت است و در همگی دو فضای آفرینش در دنیا و آخرت با هم مقایسه می شود. از این تعبیر پنج بار در قرآن به کار رفته است، سه بار با واژه خلقت و یک بار با واژه فطرت و یک بار واژه انشاء، هر دو به معنای خلقت.
آیه اول ﴿الأنعام: ٩٤﴾: وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَىٰ كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُم مَّا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَىٰ مَعَكُمْ شُفَعَاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاءُ لَقَد تَّقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنكُم مَّا كُنتُمْ تَزْعُمُونَ
و (روز قیامت به آنها گفته میشود:) همه شما تنها به سوی ما بازگشت نمودید، همان‌گونه که روز اوّل شما را آفریدیم! و آنچه را به شما بخشیده بودیم، پشت سر گذاردید، و شفیعانی را که شریک در شفاعت خود می‌پنداشتید، با شما نمی‌بینیم، پیوندهای شما بریده شده است؛ و تمام آنچه را تکیه‌گاه خود تصوّر می‌کردید، از شما دور و گم شده‌اند.
آیه دوم﴿الكهف: ٤٨﴾: وَعُرِضُوا عَلَىٰ رَبِّكَ صَفًّا لَّقَدْ جِئْتُمُونَا كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّن نَّجْعَلَ لَكُم مَّوْعِدًا
آنها همه در یک صف به (پیشگاه) پروردگارت عرضه می‌شوند؛ (و به آنان گفته میشود:) همگی نزد ما آمدید، همان گونه که نخستین بار شما را آفریدیم! اما شما گمان می‌کردید ما هرگز موعدی برایتان قرار نخواهیم داد؟
آیه سوم ﴿فصلت: ٢١﴾: وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَيْنَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّـهُ الَّذِي أَنطَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُوَ خَلَقَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ
آنها به پوستهای تنشان می‌گویند: «چرا بر ضدّ ما گواهی دادید؟» آنها جواب می‌دهند: «همان خدایی که هر موجودی را به نطق درآورده ما را گویا ساخته؛ و او شما را نخستین بار آفرید، و بازگشتتان بسوی اوست».
آیه چهارم ﴿الإسراء: ٥١﴾: أَوْ خَلْقًا مِّمَّا يَكْبُرُ فِي صُدُورِكُمْ فَسَيَقُولُونَ مَن يُعِيدُنَا قُلِ الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَيُنْغِضُونَ إِلَيْكَ رُءُوسَهُمْ وَيَقُولُونَ مَتَىٰ هُوَ قُلْ عَسَىٰ أَن يَكُونَ قَرِيبًا
یا هر مخلوقی که در نظر شما، از آن هم سخت‌تر است (و از حیات و زندگی دورتر می‌باشد، باز خدا قادر است شما را به زندگی مجدد بازگرداند). آنها بزودی می گویند: «چه کسی ما را بازمی‌گرداند؟» بگو: «همان کسی که نخستین بار شما را آفرید.» آنان سر خود را (از روی تعجب و انکار،) به سوی تو خم می‌کنند و می‌گویند: «در چه زمانی خواهد بود؟» بگو: «شاید نزدیک باشد».
آیه پنجم ﴿يس: ٧٩﴾: أَوَلَمْ يَرَ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ ﴿٧٧﴾ وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ ۖ قَالَ مَن يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ ﴿٧٨﴾ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ ۖ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ ﴿٧٩﴾ الَّذِي جَعَلَ لَكُم مِّنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنتُم مِّنْهُ تُوقِدُونَ ﴿٨٠﴾ أَوَلَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَىٰ أَن يَخْلُقَ مِثْلَهُم ۚ بَلَىٰ وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ ﴿٨١﴾
آیا انسان نمی‌داند که ما او را از نطفه‌ای بی‌ارزش آفریدیم؟! و او (چنان صاحب قدرت و شعور و نطق شد که) به مخاصمه آشکار (با ما) برخاست. ٧٧ و برای ما مثالی زد و آفرینش خود را فراموش کرد و گفت: «چه کسی این استخوانها را زنده می‌کند در حالی که پوسیده است؟» ٧٨ بگو: «همان کسی آن را زنده می‌کند که نخستین بار آن را آفرید؛ و او به هر مخلوقی داناست. ٧٩ همان کسی که برای شما از درخت سبز، آتش آفرید و شما بوسیله آن، آتش می‌افروزید.٨٠ آیا کسی که آسمانها و زمین را آفرید، نمی‌تواند همانند آنان [= انسانهای خاک شده] را بیافریند؟! آری (می‌تواند)، و او آفریدگار داناست. ٨١
در آیات سوره یس ابتدا دو بار از خلقت انسان در دنیا سخن گفته شده است، سپس برای سومین بار به انشاء یا خلقت بار اول اشاره شده است. بار دیگر در آیه ۸۱ از خلق کردن مشابه این انسانهای خاک شده شاهد آورده شده است و بازگشت و احیای انسان در آخرت با واژه “خلق” استعمال شده است.
دسته دوم آیات: خلق جدید
تعبیر “خلق جدید” نیز چهار بار در قرآن بکار رفته است. خلق جدید نیز مفهومش این است که خلق قدیمی در کار بوده است. خلق قدیم همان خلقت در دنیا یا تولد است و “خلق جدید” همان مبعوث شدن در آخرت است. سه استعمال اول از زبان کفار است و مورد چهارم که مهمترین آیه این دسته است خداوند خود حیات اخروی را خلق جدید می خواند.
آیه اول ﴿الرعد: ٥﴾: وَإِن تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَإِذَا كُنَّا تُرَابًا أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ أُولَـٰئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَأُولَـٰئِكَ الْأَغْلَالُ فِي أَعْنَاقِهِمْ وَأُولَـٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
و اگر (از چیزی) تعجب می‌کنی، عجیب گفتار آنهاست که می‌گویند: «آیا هنگامی که ما خاک شدیم، (بار دیگر زنده می‌شویم و) به خلقت جدیدی بازمی‌گردیم؟» آنها کسانی هستند که به پروردگارشان کافر شده‌اند؛ و آنان غل و زنجیرها در گردنشان است؛ و آنها اهل دوزخند، و جاودانه در آن خواهند ماند.
آیه دوم ﴿السجدة: ١٠﴾: وَقَالُوا أَإِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُم بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ
آنها گفتند: «آیا هنگامی که ما (مردیم و) در زمین گم شدیم، آفرینش تازه‌ای خواهیم یافت؟!» ولی آنان لقای پروردگارشان را انکار می‌کنند (و می‌خواهند با انکار معاد، آزادانه به هوسرانی خویش ادامه دهند).
آیه سوم ﴿سبإ: ٧﴾: وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلَىٰ رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ
و کافران گفتند: «آیا مردی را به شما نشان دهیم که به شما خبر می‌دهد هنگامی که (مُردید و) سخت از هم متلاشی شدید، (بار دیگر) آفرینش تازه‌ای خواهید یافت؟»
آیه چهارم ﴿ق: ١٥﴾: أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ
آیا ما از آفرینش نخستین عاجز ماندیم (که قادر بر آفرینش رستاخیز نباشیم)؟ ولی آنها (با این همه دلایل روشن) باز در آفرینش جدید تردید دارند.
در این آیه خداوند از خلقت دنیوی با تعبیر خلقت اول و از مبعوث شدن اخروی با عنوان خلقت جدید یاد می کند.
نتیجه: از این دو دسته آیات تردیدی باقی نمی ماند که قرآن کریم حداقل دو خلقت را معرفی کرده است: تولد انسان که از آن با تعابیر خلقت اول یا خلقت بار اول یاد می کند؛ و مبعوث شدن انسان در آخرت که از آن به خلق جدید یا خلقتی مانند خلقت اول تعبیر می کند که مفهوم حتمی آن خلقت دوم است. آیات سوره یس و سوره ق صریحترین آیات این مسئله اند. خلقت دوم همان معاد است. والحمدلله
۹ دی ۱۳۸۹
