روشنفكر ديني ، حكومت ديني و دانشگاه

 

روشنفكر ديني ، حكومت  ديني  و دانشگاه [۱]

 

روشنفكري  ديني  چيست  و سيد جمال الدين  اسدآبادي  در آن  چه  نقشي  داشته  است روشنفكر كسي  است  كه  نسبت  به  زمان  و جامعه  خودش  سخن  تازه اي  دارد. منتقد است  و با تعقل  و برهان  با مسائل  برخورد مي كند.

روشنفكر ديني  علاوه  بر اين  ويژگي ها تعلق  خاطري  هم  به  «دين » دارد. پس  «روشنفكر ديني » كسي  است  كه  از يك سو در مباحث  خود متكي  به  «عقل » و «عقلانيت » است  و از سوي  ديگر تابع  اوامر و نواهي  «وحياني » است . جمع  اين  دو مسئله  روشنفكري  ديني  را مي سازد. روشنفكري  ديني  در جامعه  ما سابقه  هفتاد، هشتادساله  دارد و ابتداي  آن  بازمي گردد به  پس از مشروطيت .

سرسلسله  روشنفكران  ديني  «مرحوم  سيد جمال الدين  اسدآبادي » است . ايشان  در بين علماي  معاصر اولين  كسي  است  كه  به  «مقتضيات  زمان » خود توجه  كرد و متوجه  مسئله  «مدرنيسم » و تجدد شد و كوشيد با «خرافه زدايي » ساحت  دين  را از عرف  و عادات  محلي  پاك  و پاكيزه  كند و نشان بدهد كه  تعاليم  عاليه  اسلام  هيچ  ناسازگاري اي  با مقتضيات  اصيل  زمان  ندارد و اسلام  مي تواند پايه  و اساس  يك  جامعه  پيشرفته  باشد.

همه  روشنفكران  ديني  كه  در كشورهاي  ايران ، عراق ، مصر و پاكستان  بعد از سيدجمال  آمدند شاگرد مكتب  ايشان  هستند و تاثير سيد در همه  روشنفكران  ديني هويداست  و در مسائل  مهم  سياسي  اجتماعي  كه  در اين  جوامع  اتفاق  مي افتد جاي  پاي  انديشه «سيدجمال » به  چشم  مي خورد. البته  بايد بگوييم  كه  «روشنفكري  ديني » در جامعه  ما هنوز راه  درازي در پيش  دارد و در ابتداي  راه  مي باشد و انتظار مي رود خيلي  قوي تر و عميق تر از اين  به  راهش  ادامه دهد.

همان گونه  كه  مستحضريد سيد جمال الدين  اسدآبادي  به عنوان  بنيان گذار تفكر ديني  مانند ديگر شخصيت هاي  تاريخي  موثر در روند يك  تفكر و انقلاب  بنيادين  مورد تعارض  و تهاجم  كج انديشان قرار گرفته  است . به نظر جنابعالي  با اين  نوع برخوردهاي  تخريبي  چه  بايد كرد  سيد جمال  شخصيت  جامع الاطرافي  بوده  و ابعاد مختلفي  داشته  است . وي  كوشش  زيادي  مي كرده كه  بتواند در جوامع  گوناگون  با ديدگاههاي  متفاوت  كار و فعاليت  نمايد، از اين  رو مذهب ، مليت  و حتي  بعضي  از عقايد خويش  را بنابر تقيه  به طور وضوح  مطرح  نمي كرده  است  لذا ابهاماتي  كه  در مورد شخصيت  سيد وجود دارد تا اندازه اي  ناشي  از اين  مسئله  است . در مورد مسئله  «وابستگي  به  لژ فراماسونري » گفته  مي شود كه  ايشان  در مقطعي  خاص  جز اين  گروه  شده  بود، اما در همان جا نيز عليه  سياست هاي  انگليس  صحبت  كرده  و از اين  گروه  بيرون  آمده . عضويت  در فراماسونري  در آن زمان  خاص ، شرايط امروز را نداشته  است .

مثال  ساده اي  بزنم ، مرحوم  «جلال  آل  احمد» در يك  مقطع زماني   كه  كوتاه  هم  بوده   عضو «حزب  توده » بوده  است  و بعد هم  عليه  حزب  توده  و توده اي ها صريحا موضع  مي گيرد. اگر به  خاطر اين كه  «آل  احمد» چندسالي  در حزب  توده  بوده ، در ارزيابي هايمان  وي  را «توده اي » قلمداد كنيم  اشتباه  كرده ايم . سيدجمال  نيز چنين  شخصيتي  دارد.

سيدجمال خود را وقف  خدمت  به  جامعه  اسلامي  نموده  و براي  ارتقا سطح  فرهنگي  مسلمين خدمات  فراواني  انجام  داده  است . شخصيت هاي  تاريخي ، سياسي  و فرهنگي  را مي بايد در مجموعه حياتشان  نه  در يك  مقطع  كوتاه  و بريده  از جريان  سلوك  آنان  مطالعه  كرد، تا شناختي  واقعي  از ايشان به دست  آوريم . ضمنا شخصيت هاي  تاريخي  معصوم  نيستند و ما به  آنها حق  اشتباه  مي دهيم ، اما برجستگي  و عظمت  آنان  مرهون  مواضع  مثبت  و حق  آنهاست  نه  برخاسته  از خطاها و اشتباهاتشان .اين كه  بعضي  افراد طرح  سيد و انديشه هاي  وي  را در زمان  حاضر نمي پذيرند، عقيده اي  است  كه براي  صاحبانش  محترم  است ، اما سيدجمال  به عنوان  كسي  كه  در تمام  تحولات  جوامع  اسلامي صدساله  اخير نقش  داشته ، قابل  انكار نيست  و نمي توان  از وي  چشم پوشي  كرد. در ايران : نهضت مشروطيت ، نهضت  ملي شدن  صنعت  نفت  و حتي  انقلاب  اسلامي  از تعاليم  «استقلال خواهي »، «استبدادستيزي » و «بازگشت  به  خويشتن » و «اسلام  واقعي » سيد تاثير گرفته اند; يعني  انقلاب  ما به رهبري  حضرت  امام خميني (ره ) ريشه  در انديشه ها و فعاليتهاي  سيدجمال الدين  اسدآبادي  دارد.

برخي  معتقدند كه  «روشنفكري » جرياني  است  در تعارض  با «دين » و روشنفكران  ما همواره «مذهب گريز» و «مردم گريز» بوده اند. پس  روشنفكري  ديني  نوعي  رياكاري  محسوب  مي شود و طرح آن  به  صلاح  مباحث  فرهنگي  انقلاب  اسلامي  نيست . به  نظر جنابعالي  اين  حرف  تا چه  حدي صحت  دارد اين كه  گفته  مي شود روشنفكري  ماهيت  «ضد ديني » دارد، اين  را نمي پذيرم . روشنفكري  ماهيت خردمندانه  دارد، اما لزوما ضددين  نيست . روشنفكري  ضد اديان  تحريف شده اي  است  كه  مانع «توسعه » هستند. در جوامع  اسلامي  مانند ايران  اگر كسي  مي خواهد متناسب  با فرهنگ  مردم  و در خدمت  آنها كاري  انجام  بدهد، لزوما بايد «دين دار» و در خدمت  دين  باشد و از اهرمهاي  قوي  دين استفاده  كند والا نمي تواند كاري  از پيش  ببرد. وقتي  ما حديث  ارزشمند امام  صادق (ع) «العالم  بزمانه لاتهجم  عليه اللوابس » را داريم ، پس  روشنفكر ديندار يعني  دينداري  كه  به  «زمان » و «مكان » خودش آشنا باشد، عارف  به  عصر خويش  باشد، و كسي  كه  فرامين  شرع مقدس  را در زمان  و مكان  خودش پي  مي گيرد، اين  نه  تنها رياكاري  نيست ، بلكه  عين  دينداري  نيست .

از بحث هاي  روز جامعه  و دانشگاه  مسئله  «حكومت  ديني » است . آيا ما به  حكومت  ديني  آرماني خود خواهيم  رسيد يا نهايتا و مثل  خيلي  جوامع  ديگر به  جامعه اي  سكولار (لائيك ) تبديل مي شويم بسته  به  عملكرد مردم  و حكومت  ماست . در برخي  جوامع  ديني  قبل  از ما حكومت  ديني  پايان خوشي  نداشت  و عملا به  حذف  دين  از نهاد جامعه  و تبعيد دين  به  حوزه  اخلاق  فردي  و سراي آخرت  كشيده  شد. سكولارشدن  جوامع  غربي  و لائيك شدن  دولت هاي  آنها حداقل  زائيده  دو عامل است  يكي  دين  محرف  و ديگري  كه  مهم تر از اولي  است  زياده طلبي  و سورفتار ارباب  كليسا و روحانيت  مسيحي  كه  به  خدمت گرفتن  دين  و ايمان  مذهبي  براي  كسب  قدرت  دنيوي  مهمترين  نقش را در اخراج  دين  از حوزه  عمومي  داشته اند. بي شك  در اسلامي  كه  ما با قرائت  اميرالمومنين (ع) سراغ داريم  آزادي  و عدالت  ذاتي  حكومت  اميرالمومنين  است  و بالطبع  ذاتي  هر حكومت  ديني  شيعي است ، به  اين  معنا كه  حكومت  ديني  شيعي  نمي تواند مستقر باشد مگر اين كه  در آن  عدالت  و «آزادي » در چهارچوب  شرع كاملا محقق  باشد. اگر به  ضوابط ديني  به دقت  وفادار باشيم  و بدانيم  دين  از ما چه خواسته  و كجا بايد به  دين  رجوع كنيم ، كجا حوزه  رجوع به  عقل  و علم  است ، كجا تجربه  بشري  و راي  اكثريت  ملاك  است ، به  آن جا نخواهيم  رسيد كه  نهاد دولت  نسبت  به  تعاليم  دين  خاضع  نباشد.

دولت  ديني  را دولتي  مي دانم  كه  پروا و دغدغه  دين  دارد. واضح  است  كه  استقلال  نهاد دين  (حوزه هاي علميه ، مرجعيت ، مساجد، عالمان  دين ) از نهاد سياست  (دولت ) امر ديگري  است  كه  از آن  نمي توان چشم  پوشيد. اين كه  نهاد واحدي  وظايف  دو نهاد دين  و سياست  را به عهده  بگيرد، در عصر غيبت معصوم  و با انسان هاي  عادي  نه  صلاح  است  نه  ممكن . اميدوارم  تفصيل  اين اجمال را در فرصت مناسب عرضه كنم .

برخي  مدعي  هستند چون  مولا علي (ع) به  حكومت  آرماني  خويش  دست  نيافت ، ما نمي توانيم طرح  موفقي  از «حكومت  ديني » داشته  باشيم . پس  تصور حكومت  ديني  آرماني  در حال  حاضر تقريبا غيرممكن  است .

حكومت  ديني  امري  ممكن  است . حكومت  ديني  اميرالمومنين (ع) يك  حكومت  ديني  تمام عيار بود. شرايطي  هم  كه  اميرالمومنين (ع) با آن  مواجه  بود، برخورد با قدرتهاي  مختلفي  همچون  امويان فتنه  جمل ، فتنه  خوارج  نهروان  يعني  جنگهاي  داخلي  با آن  شرايط سخت  هرگز آن  حضرت  را مجبور نكرد كه  ارزشهاي  ذاتي  حكومت  خود را كه  «آزادي » و «عدالت » بود، كنار بگذارد. اگر كسي  ادعا مي كند كه  اميرالمومنين  را اسوه  خويش  قرار داده  و حريت  و عدل  علي (ع) و حكومت  علوي  را الگوي  خودش  قرار داده ، نمي تواند اين  ارزشها را از حكومت  منعزل  بكند. وليكن  ما اگر در اسم ، حكومت  را «اسلامي » بخوانيم  و آن  ارزش ها را در آن  متجلي  ندانيم ، در اسم  مناقشه اي  نيست  اما به علي (ع) و ضوابط علوي  جفا كرده ايم  بكند.

آري  حكومت  اميرالمومنين (ع) آرماني  است ، اما قابل تحقق  نيز هست  در غير اين  صورت  جايي  براي  اسوه بودن  و اقتدا به  اوليا دين  باقي  نمي ماند و الگوهاي  ديني  به  چهره هايي  مقدس ، مافوق  انسان  ولي  تشريفاتي  تبديل  مي شوند. به  صراحت عرض  مي كنم  در شرايطي  كه  بعضي  از حكمرانان  ما آزادي  را براي  جامعه  صلاح  نمي دانند، مولا علي (ع) در دشوارترين  شرايط آزادي  را لازم  و ضروري  مي دانست . پس  ما چون  آن  ضوابط علوي  را صلاح  نمي دانيم  حق  نداريم  جامعه  خود را ديني  بدانيم . حكومت  ديني  شيعي  بدون  آزادي  و عدالت هرگز امكان  تحقق  ندارد. لذا سخني  كه  ذكر مي كنند هرگز سخن  درستي نيست . درواقع  سواستفاده از نام  اميرالمومنين (ع) است .

آيا اين  ادعا كه  در «حكومت  ديني »، قدرت  فقط بايد به  نزديكترين  افراد واقف  به  امور ديني  سپرده شود، سخن  صحيح  و قابل  قبولي  است اين  نظري  است  كه  به طور سنتي  در فقه  شيعه  سابقه  و قائل  دارد و مبتني  است  بر انتظاري  كه  ما از دين   و از فقه  داريم . اگر اين  نظريه  را قبول  داشته  باشيم  كه  «فقه » حلال  همه  مشكلات  و مسائل سياسي ، اقتصادي ، فرهنگي  و نظامي  جوامع  اسلامي  و حتي  غيراسلامي   از گهواره  تا گور  است پس  ما بايد مدييت  را هم  از آن  فقها بدانيم  و مديريت  به  دست  آنها باشد. اما اگر فقه  را صرفا «علم حقوق  ديني » دانستيم ، به  اين  معني  كه  در جامعه  به  حقوق  ديني  احتياج  است ، اما براي  اداره  جامعه، ديگر علوم  بشري  هم  لازم  است ، از قبيل  سياست ، اقتصاد، مديريت ، جامعه شناسي ، روان شناسي  و

اين  علوم  توسط كارشناسان  مسلمان ، متناسب  با ضوابط اسلامي  به  خدمت  گرفته  مي شود. در آن صورت  ما مي توانيم  جامعه اي  اسلامي  را تصوير كنيم  با يك  حكومت  ديني  منتخب  مردم  مسلمان  كه امور آن  توسط كارشناسان  مسلمان  اداره  مي شوند و براي  آنكه  كارشناسي  آنها منافاتي  با شرع نداشته باشد، تحت  نظارت  هيات  علماي  دين  خواهد بود يعني  نظارت  اين  عالمان  منتخب  مردم ، نظارت «حقوقي » و در چهارچوب  «قانون » خواهد بود. اين  نظري  است  كه  برخي  از بزرگان  و علماي  شيعه مانند مرحوم  «علامه  نائيني » بر اسلاميت  آن  صحه  گذاشته اند و احدي  حق  ندارد كه  بگويد چون  با نظر من  موافق  نيست ، پس  اين  نظريه  غيراسلامي  است . امثال  مرحوم  نائيني  و استاد آيت اللهمنتظري، شهيد صدر و شهيد مطهري  و برخي  ديگر از نظريه پردازان  زمان  ما هم  بر اين  امر صحه  گذارده اند. لذا اين  دو نظريه  در زمينه  اسلاميت  حكومت  ديني  در زمان  ما مطرح  است  و هركدام  قائلاني  دارد. و در هر دو نظريه  نيز نقش  آرماني  دين  در حكومت  در سطح  بالايي  به  رسميت  شناخته  شده  است . در نظريه  اول  در سطح  تصدي  و ولايت  و در نظريه  دوم  در سطح  نظارت  قانوني .

در باب  انجام  مباحثات  نظري  پيرامون  «ولايت  فقيه »، كه  مقام  معظم  رهبري  به  آن  اشاره  كرده اند

چه  نظري  داريد  بحث  در جزييات  و ابعاد مختلف  مسئله  «ولايت  فقيه » امري  ضروري  و پسنديده  است ، از آن جا كه حكومت  اسلامي  مسئله  جديدي  است  و قبلا سابقه  نداشته ، مي بايد ابعاد مختلفش  توسط صاحب نظران  آزادانه  بررسي  و طرح  شود. حضرت  امام (قدس سره ) نيز در سال  آخر عمرشان  به  آن اشاره  كرده اند كه  يكي  از مسايلي  كه  «اجتهاد جديد» مي طلبد، مسئله  «حكومت  اسلامي »، «حدود ولايت  فقيه »، «آزادي ها و حقوق  مردم » است . (صحيفه  نور، ج  ۲۱، ص  ۴۶) لذا اين  مسئله  تازگي ندارد ولي  متاسفانه  آن  چنان  كه  بايد و شايد به  ابعادش  پرداخته  نشده  است .قبل  از صحبت هاي  مورد اشاره ، در يكي  از روزنامه هاي  عصر تهران  «سرمقاله اي » به  اين مضمون  ديدم  كه  «مسئله  ولايت  فقيه  غيرقابل  بحث  است ، اگرچه  مسئله  توحيد قابل  بحث  است ، چون  اساس  نظام  از هر چيزي  بالاتر است ، خوشحاليم  كه  برخلاف  اين  ديدگاه ، مي شود در اين زمينه ها در چهارچوب  «قانون » و يا «ضوابط علمي  و ديني » بحث  كرد. اميدوارم  حاكميت  عملا امنيت  چنين  بحث  خطيري  را فراهم  آورد و همگان  باور كنيم  كه  جدا بحث  نظري  درباره  ولايت  فقيه آزاد است .

چگونه  مي توان  به  دانشگاه  سياسي  و بانشاط و موثر در جهت گيري هاي  سياسي  جامعه  دست يافت دانشگاه ، جداي  از جامعه  نيست . اگر فرض  كنيم  جامعه اي  ناسالم  باشد، دشوار است  كه  دانشگاه سالم  باشد و برعكس  آن . البته  دانشگاه  در جامعه  ما همواره  يك  جو تپنده  و نبض  سلامت  جامعه  بوده است . امروز هم  مي تواند اين  نقش  را ايفا كند، به  شرط اين كه  تعاطي  و تضارب  افكار را در سطح دانشگاه  به  رسميت  بشناسيم . متوليان  امور دانشگاه  بايد با سعه  صدر بيشتري  با جريان هاي  مختلف دانشجويي  برخورد داشته  باشند. ما مي بايد نخست  ضوابط قانوني  را تعريف  بكنيم  و در چهارچوب اين  ضوابط همگان  را به  يك  چشم  و به  شكل  مساوي  ببينيم  و در اين  صورت  امكان  تحقق  دانشگاهي سياسي  و بانشاط منطقي  خواهد بود. به شرطي  كه  مراد از سياسي بودن ، صرفا مطيع بودن  نباشد. گاهي وقت ها مي گويند دانشگاه  «سياسي » باشد، اما مطيع  اوامر حكومت  باشد. دانشگاه  زنده ، دانشگاهي است  كه  در چهارچوب  قانون  امكان  نقد امور حكومت  هم  برايش  باشد. اگر اين  را بپذيريم ، آن وقت دانشگاه  سياسي  و اسلامي  در كنار هم  محقق  خواهد شد.

مواجهاتي  كه  در باب  اسلامي كردن  دانشگاه ها بوده  است  را چگونه  ارزيابي  مي كنيد  براي  اسلامي شدن ، بايد اسلام  را شناخت  و همان طور كه  متذكر شدم  معتقديم  حكومت  اسلامي اصيل  كه  الگويش  اميرالمومنين  علي (ع) است ، بدون  آزادي  محقق  نيست . لذا فكر نكنيم  «دانشگاه اسلامي » بدون  عنصر آزادي  مي تواند شكل  بگيرد.

نكته  دوم  آنكه  قوام  دانشگاه  به  «علم » است . اگر مابا سليقه هاي  جاهلانه  بخواهيم  با علوم  به  نحوي  برخورد كنيم  كه  عملا بحث  از «علم  اسلامي » باشد نه  «عالم  اسلامي » با دست  خود و ظاهرا با قصد خير اشاعه  جهل  و انسداد باب  علم  كرده ايم . توجه كنيم  اين  دو سخن  است . يك  وقتي  گفته  مي شود ما بايد عالمان  اسلامي  و دانشجويان  اسلامي  داشته باشيم ، اين  يك  نظر است ، اما وقتي  بگوييم  علم  بايد «اسلامي » باشد; فيزيك ، شيمي ، روان شناسي ، اقتصاد، سياست ، علوم ، هركدام  ضابطه  خاص  خودش  را دارد و لزوما به   «اسلامي » و «غيراسلامي » تقسيم  نمي شوند. مي توان  فضا را چنان  فضاي  معنوي  كرد كه  در آن  دانشجويان  ما بتوانند فرهنگ اسلامي  را بشناسند، حس  كنند، باور كنند و به  آن  ايمان  بياورند، اما اگر مسئله  به  «اسلامي كردن  علم » رسيد، توصيه  مي كنم  آنچه  كه  بر «سوسياليزه كردن » علوم  در جامعه  شوروي  رفت  را درنظر بگيرند اينها آمدند «ژنتيك » را «سوسياليستي » بكنند و با اين  ژنتيك ، تئوري هاي  خودشان  را اثبات  كنند.

آنچه  كه  اتفاق  افتاد، اين  بود كه  نيم قرن  از اروپا عقب  افتادند. ما بايد درنظر داشته  باشيم  كه  «علم » تابع ضوابط خودش  است  و اگر علمي  را بخواهيم  نقد كنيم  بايد عالمانه  آن  را نقد كنيم ، بايد اشراف  به  آن علم  پيدا كنيم  تا بتوانيم  آن  علم  را ولو در آن  اشكال  داشته  باشيم  نقد كنيم . امروز شاهد بعضي كج روي ها و حرف هاي  نسنجيده  در اين  زمينه  هستيم  كه  انشاالله با استفاده  بيشتر از صاحب نظران بتوانيم  يك  دانشگاه  اسلامي  با ضوابط علمي  و ديني  و قانوني  داشته  باشيم . در مجموع همه  امور بايد از چهارچوب  قانون  بگذرد و نهادينه  شود از سليقه اي شدن  مسائل  بشدت  پرهيز كنيم ; چون سليقه اي  كه  امروز من  نوعي  مي پسندم ، چه بسا فردا خودم  به  اين  برسم  كه  سليقه ام  نامطلوب  است .

لازمه  حضور موثر دانشجو در مسائل  سياسي ، داشتن  «رفتار سياسي » مناسب  است . شما الگوي رفتاري  مناسب  را چه  مي دانيد  اين  مهم ، امروز با تبعيت  از قانون  هويت  پيدا مي كند، يعني  رفتار سياسي  كه  در چهارچوب  قانون عادلانه  نباشد، به  «هرج  و مرج » مي انجامد و نه  به  نفع  نظام  است  و نه  به  نفع  دانشجوي  شكوفا و رشيد. اختلاف نظر، تنوع آرا و تكثر سلايق  لازمه  يك  جامعه  سالم  و رشيد است . همه  لازم  نيست يك گونه  بينديشند. مسئله  دوم  سياسي بودن  و رفتار سياسي  كه  لازم  است ، با سعه  صدر و كرامت  و بزرگواري  همراه  باشد. يك  نصيحتي  مرحوم  مطهري  مي فرمايد كه  جوانان  عزيز ما خيال  نكنند كه اسلام  را با جلوگيري  از افكار مخالف  مي توانند پيش  ببرند. اسلام  همواره  در «آزادي » رشد كرده است . (پيرامون  انقلاب  اسلامي ، ص  ۱۹) اين  جهت  است  كه  اسلام  قوت  دارد. وقتي  قوت  داشته باشد، مي تواند خودش  را در اين  مقاطع  دشوار بروز دهد. لذا رفتار سياسي ، معيارها و ملاك هايي خاص  خود دارد. با رفتار سياسي  پيشرفته  مبتني  بر قانون  و سعه  صدر و اعتقاد به  تضارب  آرا، مي توان  به  رشد فكري  و علمي  دست  يافت .

 


[۱] هفته نامه  توس ، مشهد، شماره  ۷۰۰، ۱۳ اسفند ۱۳۷۵