تحليل انتقادي سه نظريه معاصر احياگري ديني

 

تحليل  انتقادي  سه  نظريه  معاصر احياگري  ديني [۱]

در ربع  قرن  اخير در حوزه  انديشه  اسلامي  شيعي  متفكران  دين باور با رويكردهاي  مختلفي  به  احياي انديشه  ديني  پرداخته اند. اين  رويكردها با اقبال  و عنايت  بعضي  و ادبار و اعتراض  جمعي  ديگر مواجه  بوده  و هست . در احياي  انديشه  ديني  دو ضابطه  مي بايد رعايت  شود.

ضابطه  اول : توانمندي  و پويايي  انديشه  ديني . در طول  زمان  انديشه  ديني  گرفتار زنگارها و خرافه ها و غفلت  از اصول  و مشغوليت  به  فروع و ناتوانيها در مواجهه  با مشكلات  و سوالات  جديد مي شود. داعيه  اصلي  احياگران  شكوفاكردن  و توانمندكردن  انديشه  ديني  و حيات  دوباره  منطق  دين است .

ضابطه  دوم : در احياي  انديشه  ديني  اصالت  انديشه  ديني  مي بايد حفظ شود. آنچه  از پالايشگاه احياگران  توليد مي شود، مي بايد دين  باشد، نه  اين كه  به  بهانه  فربه تركردن  انديشه  ديني  و احياي  دين انديشه  ديگري  ولو قدرتمند به  جاي  دين  نشسته  باشد. جمع  توانمندي  و اصالت  وظيفه  سنگين  احياگران  است .

سه  رويكرد احياي  انديشه  ديني  در عصر و جامعه  ما برمبناي  دو محور فوق  قابل  بررسي  و ارزيابي  هستند. اين  سه  رويكرد عبارتند از: دين  ايدئولوژيك ، دين  حكومتي  و دين  عصري .

رويكرد اول : دين  ايدئولوژيك . به  نظر زنده ياد شريعتي  نقصان  اساسي  انديشه  ديني  معاصر فقدان  خودآگاهي  ايدئولوژيك  دينداران  است . دين  آنگاه  كه  شكل  يك  ايدئولوژي  منسجم  و منظم بگيرد، همه  اجزاي  آن  در پناه  اين  نظم  تازه  معاني  جديدي  مي يابند. ايدئولوژي  ارزشها و آرمانها را به شكل  مشخص  و واضح  به  آدميان  مي آموزد، و موضع  آنها را در برابر حوادث  و سوالات  معين  مي كند و راهنماي  عمل  ايشان  قرار مي گيرد. دين  ايدئولوژيك  عامل حماسه  و حركت  و نهضت  است .دين  ايدئولوژيك  با توجه  به  «خصيصه  گزينشي » خود با عنايت  به  اجتماعيات  اسلام  و تفسير بسياري  از مفاهيم  و احكام  ديني ، ناظر به  عمل  اجتماعي  در مرحله  نهضت  و تاسيس  بسيار موفق بوده  است .

به  بيان  ديگر در ضابطه  اول  يعني  توانمندي  و پويايي  انديشه  ديني  قدمهاي  بلندي  برداشته است . اما با توجه  به  همان  خصلت  گزينشي  ايدئولوژي  و نيز كم عنايتي  به  فلسفه  و پايه هاي  عقلاني انديشه  و ابهام  در ضوابط تفسير دين  در ضابطه  دوم  احياگري  يعني  «حفظ اصالت  دين » با اشكالات جدي  مواجه  است . ضابطه  گزينش  ايدئولوژيك  از تعاليم  ديني  كدام  است  و چه  تضميني  براي  هجوم انديشه هاي  غيرديني  براي  ارائه  دين  ايدئولوژيك  از يك سو و ركود و جمود انديشه  ديني  در قالبهاي كليشه اي  ايدئولوژي  در طول  زمان  از سوي  ديگر، در دست  است.

رويكرد دوم : دين  حكومتي . از اين  ديدگاه  مهمترين  عامل  جمود و پس ماندگي  انديشه  ديني دوربودن  شيعه  از صحنه  حكومت  تشخيص  داده  شده  است . از آنجا كه  احكام  اسلامي  بافتي حكومتي  داند، به  اين  معنا كه  بدون  دردست داشتن  زمام  حكومت  بخش  قابل  توجهي  از احكام  دين تعطيل  مي شوند به  دست گرفتن  حكومت  توسط فقيهان  مهمترين  عامل  احياي  انديشه  ديني  خواهد بود. قالبهاي  متعارف  فقهي  متناسب  با حقوق  خصوصي  به دور از ارتباط با حقوق  حاكم  تنظيم شده اند. نظام  ديني  كه  آهنگ  رسيدن  به  اهداف  متعالي  ديني  را دارد، از شكستن  قالبهايي  كه  تناسبي  با زمان  حاكميت  دين  ندارند، ابايي  ندارد. توجه  به  مقتضيات  زمان  و مكان  اجتهاد را از ايستايي  و جمود مي رهاند، و عنايت  به  عنصر مصلحت  كه  اختياري  زائدالوصف  به  فقيه  براي  اداره  جامعه  مي دهد، از مهمترين  عوامل  بسط و گسترش  فقه  و در نتيجه  انديشه  ديني  به حساب  مي آيد.

دين  حكومتي  اگرچه  از حيث  ضابطه  اول  احياگري ، به ويژه  در حوزه  عمل  موفق  بوده  است  و توانسته  با عنايت  به  اجتماعيات  دين  و تاسيس  حكومت  ديني ، در حوزه  نظري  نيز قدمهايي  در سياست  ديني  بردارد، اما از حيث  ضابطه  دوم ; يعني ، اصالت  دين ، با سوالات  و دغدغه هايي  جدي مواجه  است . انتظار گسترده  و همه جانبه  از دين  و فقه ، اين  دو را به  عرصه هايي  كشانيده  است  كه  جا براي  رجوع به  «مصلحت » باز شده  است . تمسك  به  مصلحت ، به ويژه  اگر احكام  برآمده  از آن ، بر جميع  احكام  اولي و ثانوي  شرعي  مقدم  شده  باشد و عدم  ارائه  حدود و ضوابط مدون  تمسك  به  آنها، دغدغه جدي «عرفي شدن  تدريجي  فقه  و دين » از يك سو و فروافتادن  به  گرداب هزينه شدن دين براي  مصالح  روزمره  دنيوي  از سوي  در پي  دارد.

رويكرد سوم : دين  عصري . از اين  ديدگاه  هر ديني  اگرچه  واحد است  و محفوظ در جايگاه  رفيع قدسي  خود، اما معرفت  ديني ، امري  ناخالص ، غيركامل ، تاريخي  و بشري  است . شريعت ، صامت است  و توسط دينداران  به  سخن  درمي آيد. معرفتهاي  بشري  با يكديگر در دادوستد و تعامل  و تعاطي هستند. هر تغييري  در يكي  از علوم  تمامي  اقيانوس  معرفت  انساني  را مواج  كرده  و هندسه  معرفت بشري  را دستخوش  تحول  و تغيير مي سازد. معرفت  ديني  نسبت  به  ديگر معارف  بشري  از قبيل زبان شناسي ، انسان شناسي ، جهان شناسي ، روان شناسي  و… مصرف كننده  و ثانوي  است .

با تحول مصارف  بشري  يادشده ، معرفت  ديني  نيز دستخوش  تغيير و تحول  مي گردد. از آنجا كه  سراي  ذهن  ما نمي تواند ميزبان  معارف  متعارض  و متناقض  باشد، لذا معارف  ما با يكديگر در پي  سازگاري برمي آيند. معرفت  ديني  مطلوب ، خود را با ديگر معارف  عصري  سازگار مي نمايد و تصويري  از دين ارائه  نمي كند كه  با احكام  علمي  مقبول  زمانه ، ناسازگار باشد.

در دين  عصري ، كه  رويكردي  معرفت شناسانه  به  احياگري  است ، معرفت  ديني  با بازسازي  خود براساس  معارف  بشري  زمانه ، احيا مي شود. با اين  رويكرد، اگرچه  اتهام  تعارض  دين  با علم  و عقل  با وحي  سالبه  به  انتفاي  موضوع مي شود، اما دين  با فربه شدن  از معارف  زمانه  پويا، توانمند و سازگار با علوم  و معارف  بشري  شده ، امري  مقبول  و خواستني  مي گردد، اما مشكل  ضابطه  دوم  يعني ، اصالت دين  به جاي  خود باقي  است . اگر معرفت  ديني  در تمامي  گزاره هاي  خود وامدار و تغذيه كننده  از ديگر معارف  بشري  است ، با توجه  به  تغيير دائمي  در علوم  و معارف  بشري ، چه  تضميني  براي  ديني بودن چنين  معرفتي  داريم  به علاوه  با توجه  به  نظريه هاي  مختلف  و مكاتب  متفاوت  در هر رشته  علوم به ويژه  علوم  انساني ، احياي  انديشه  ديني ، با سازگاري  با كداميك  از اين  مكاتب  و نظريه ها، حاصل مي شود آيا چنين  انديشه  متغير و سيالي ، توان  تعلق  ايمان  ديني  را دارد احياگران  معاصر در مقام  توانمندي  و بالندگي  انديشه  ديني  قدمهاي  بلندي  برداشته اند، يكي  با ايدئولوژيك كردن  دين ، ديگري  با به كارگيري  عنصر مصلحت  و توجه  به  مقتضيات  زمان  و مكان  و به كارگرفتن  حكومت ، و سومي  با سازگاري  با معارف  بشري  و عصري كردن  دين ، انديشه  ديني  را پويا كرده اند.

اما هرسه  رويكرد از حيث  تضمين  اصالت  انديشه  ديني  با سوالات  جدي  مواجهند كه جواب  مي طلبند.


[۱] خلاصه  سخنراني  در سمينار بزرگداشت  دكتر شريعتي ، دانشكده  فني  دانشگاه  تهران ، ۱۳۷۶/۴/۳. هفته نامه  راه  نو، شماره  ۱، ارديبهشت  ۱۳۷۷.