عاشورا و آزادي

عاشورا و آزادي [۱]

السلام  عليك  يا اباعبدالله و علي  الارواح  التي  حلت  بفنائك  عليك  مني  سلام الله ابدا ما بقيت  و بقي الليل  والنهار، السلام  علي الحسين  و علي  علي بن  الحسين  و علي  اولاد الحسين  و علي اصحاب الحسين .

عصر غريبي  است ، عصر عاشورا. هنوز پس  از هزار و سيصد و پنجاه سال ، زمان  بغض  كرده  و خاطره  آن  روز دردناك  را از ضمير خود نمي تواند دور كند. صالح ترين  بندگان  خدا اشرف  اولاد آدم   توسط شقي ترين  افراد روزگار به  ناجوانمردانه ترين  شكلي  به  شهادت  رسيده  است .

براساس يك  سنت  ديرين  دوستداران  آن  مصلح  بزرگ  هرسال  در چنين  روزي  گردهم  مي آيند و با سوگ  خود مي كوشند به  صداي  «هل  من  ناصر ينصرني » او پاسخ  گويند و از مكتب  حسيني  درس  دينداري ، عزت  و آزادي  بياموزند. چهارده قرن  است  كه  ياد حسين  و كربلا گرمي بخش  محفل  عاشقان  و آزادگان  و دلسوختگان  است  و هنوز اين  داغ تازه  است  و هنوز اين  مكتب  شگفت  درسهاي  جديدي براي  سالكان  و حقيقت جويان  دارد. و امروز در محضر هنرمندان  و فرهنگ دوستان  مي خواهم  از «نهضت  عاشورا و آزادي » سخن بگويم . چرا كه  حسين  سرور آزادگان  جهان  است  و ملت  ما در مقاطع  مختلف  تاريخي  همواره  با ياد و نام  حسين  «آزادي » خواسته  است . هرچند در عصر عاشورا كه  احساسات  و عواطف  مجروح  و چشمها گريان  است  سخن گفتن  در باب  آزادي  آسان  نيست ، اما با عنايت  به  پيام  عميق  زيارت  اربعين «و بذل  مهجته  فيك  ليستنقذ عبادك  من  الجهاله و حيره الضلاله» حسين  خون  گلوي  خود را در راه  تو نثار كرد تا بندگانت  را از جهالت  و سرگرداني  گمراهي  نجات  بخشد. و چه  ضلالتي  بدتر از ازدست دادن  آزادي  در محرم  حسيني  در كنار سوگواري  و اشك ريختن  و مويه كردن  در عزاي حسين ، تعميق  معارف  قيام  كربلا و نهضت  عاشورا نيز يك  وظيفه  است . و آنچه  باعث  شده  ياد حسين در جامعه  ديني  ما ملازم  بيداري ، ظلم ستيزي  و آزادي  باشد همين  معارف  حسيني  است  و اصولا آن سوگواري ها و مراسم  تعزيه  و گريه ها و اشك ها همه  مقدمه  است ، مقدمه  براي  معرفت ، مقدمه  براي تشبه  به  حسين ، حسين گونه شدن  والا گريه  بدون  معرفت ، سوگواري  بدون  التزام  عملي  به  راه  و مرام حسين  مستلزم  اين  همه  ثواب  و احترام  نيست .

ابتدا به عنوان  مقدمه اي  كوتاه ، گذري  در سير تاريخي  مسئله  آزادي  تا عصر سيدالشهدا خواهم كرد، سپس  جلوه هاي  آزادي  را در بيانات  و رفتار امام  حسين (ع) به  تماشا مي نشينيم ، كوشش  مي كنم به  كلمات  گهربار حضرت  اباعبدالله (ع) كه  از اجزاي  لاينفك  هويت  فرهنگي  ماست  توسل  بجويم ، به اين  اميد كه  از اين  مجلس  حسيني  توشه  معرفت  برگيريم . از بيان  كليات  بحث  آزادي  درمي گذرم  و بحث  را در دو قسم  آزادي  يعني  آزادي  معنوي  و آزادي  سياسي  متمركز مي كنم . مرادم  از آزادي معنوي  رهايي  از بند نفس  و سيطره  شيطان  است  كه  لازمه  آن  وصول  به  مرتبه اي  از كرامت  و عزت  و علو طبع . و مرادم  از آزادي  سياسي  رهايي  از قدرتهاي  جائر و مستبد، حق  انتخاب  مشي  سياسي ، حق اظهارنظر و مخالفت  با حكومت  و انتظار برخورداري  از امنيت  در پناه  قانون .

آزادي  در مقام  سخن  و خطابه  همواره  توصيف  و مدح  و ستايش  مي شود، هيچكس  حتي  دشمنان آزادي  هم  با صراحت  و بي پرده  آزادي  را نفي  نمي كنند، مشكل  آزادي  اما و اگرهايي  است  كه  در زمان عمل  همچون  غل  و زنجير بر پيكر آن  تحميل  مي شود. همه  بحث  در اين  قيود و ضوابط و شرائط است . اين  مشكل  در بحث  آزادي  سياسي  به مراتب  جدي تر است .

ميزان  آزادي  سياسي ، آزادي مخالف  است ، به  بيان  ساده تر در جايي  كه  مخالف  حكومت ، مخالف  قدرت  سياسي  در چهارچوب ضوابط انساني  امنيت  داشته  باشد، مي توان  گفت  آزادي  سياسي  محقق  شده  است . و حسين (ع) در عصر خود يك  مخالف  بود. مخالف  حكومت  وقت ، بالاتر از آن ، حسين (ع) مخالف  يك  رويه  بود، و براي  اصلاح  آن  از جان  خود مايه  گذاشت . از امام  حسين (ع) با عنوان  فاخر سرور آزادگان  جهان ، سيدالاحرار يا ابوالاحرار ياد مي كنيم ، تعبيري  صادق  و رسا.

علي رغم  اين كه  در فرهنگ  ديني  ما شخصيت  بارزي  چون  سيدالشهدا(ع) موجود است، متاسفانه  مسئله  آزادي  در ادبيات  ديني  بلكه  ادبيات  ملي  ما جايگاه  شايسته  خود را نيافته  است . رسوخ ريشه هاي  استبداد كه  پيشينه اي  چندهزارساله  دارد باعث  شده  كه  مسئله  آزادي  و حريت  هرگز به عنوان  يك  بحث  مستقل  و يك  فصل  مجزا مورد عنايت  نويسندگان  و محققان  ما قرار نگيرد، و درنتيجه  مباني  نظري  آن  مورد دقت  و تامل  واقع  نشود. ادبيات  ديني  و ملي  ما در زمينه  آزادي  سياسي بسيار لاغر و نحيف  است . پدران  و پيشينيان  ما در اين  باره  از احساس  و عاطفه  و عشق  و شعار آزادي به  تعقل  و تدبر و تعميق  آزادي  نرسيده اند.

در اينجا خود را موظف  مي دانم  از اولين  دانشمندي  كه  در جامعه  ما مسئله  آزادي  سياسي  را به معناي  رايجش  براساس  تعاليم  حسيني  مطرح  كرد ياد كنم . مرحوم  آيت الله ميرزا محمد حسين غروي  نائيني  (متوفي  ۱۳۵۵ه’ه ق ) از بزرگترين  علماي  عصر مشروطه  است . اين  فقيه  بصير در تبيين آرا سياسي  خود كتابي  نوشته  به نام  تنبيه الامه و تنزيه المله. نائيني  براي  نخستين بار آزادي  سياسي  را بنام  «حريت » از جمله  لوازم  يك  جامعه  ديني  شمرد و فصلي  از كتاب  ارزشمند خود را به  «اصل مبارك  حريت » اختصاص  داد، و در آنجا به  انتقاد از كساني  مي پردازد كه  وقتي  از آزادي  دم  زده مي شود، آن  را به  رفع  يد از احكام  دين  و مقتضيات  مذهب  و بي بندوباري  تعبير مي كنند، و نمي دانند يا خود را به  ناداني  مي زنند كه  مراد انبيا و اوليا دين  و طرفداران  متدين  آزادي  از آزادي ، آزادي  از اسارت  و رقيت  تحكمات  خودسرانه  است ، اين كه  رقاب  ملت  از بندگي  نسبت  به  سلاطين  آزاد باشد و مردم  بتوانند در چهارچوب  قوانين  موضوعه  آن  جامعه  در بيان  و رفتار سياسي  آزاد باشند و آنچه  را صلاح  مي دانند انجام  دهند و كسي  به  رسم  و شيوه  فراعنه  بر آنها سطوت  و استيلا نداشته  باشد. به  نظر نائيني  اهتمام  دائمي  انبيا و اوليا عليهم السلام  در استنقاذ اين  «حريت  مظلومه  مغصوبه » از غاصبين و طواغيت  بوده  است  و مقتضاي  دينداري  مبارزه  براي  كسب  آزادي  سياسي  است .[۲]

ميرزاي  نائيني  در صدر كتاب  گرانسنگ  خود تصريح  مي كند كه  مردم  در نهضت  مشروطه آزادي خواهي  را از نهضت  حسيني  اقتباس  كرده اند: «…  عموم  اسلاميان  به  حسن  دلالت  و هدايت پيشوايان  روحاني  از مقتضيات  دين  و آئين  خود باخبر و آزادي  خدادادي  را از ذل  رقيت  فراعنه  امت برخورد به  حقوق  مشروعه  مليه  و مشاركت  و مساواتشان  در جمع  امور با جائرين  پي  بردند و در خلع  طوق  بندگي  جبابره  و استفاده  حقوق  مغصوبه  خود سمندروار از درياهاي  آتش  نينديشيده ريختن  خونهاي  طيبه  خود را در طريق  اين  مقصد از اعظم  موجبات  سعادت  و حيات  مليه  دانستند و ايثار در خون  خود غلطيدن  را بر حيات  در اسارت  ظالمين  از فرمايش  سرور مظلومان  عليه السلام  كه فرمود: نفوس  ابيه من  ان  توثر طاعه اللئام  علي  مصارع الكرام  اقتباس  كردند.»[۳] نائيني  ضمن  تمسك  به آخرين  خطبه  امام  حسين (ع) كه  در همچو روزي   عاشورا  ايراد شده  نتيجه  مي گيرد هر دوستدار حسين  مي بايد طرفدار آزادي  باشد و براي  استقرار حريت  در جامعه  كوشش  كند.[۴]

دفاع جانانه  نائيني  از آزادي  سياسي  در مقابل  كساني  است  كه  به  گفته  وي  «جز حفظ مقام  مالكيت رقاب  و فاعليت  ما يشا و حاكميت  ما يريد و عدم  مسئوليت  عما يفعل ، مقصد و هم  ديگري  اصلا بخاطرشان  نرسيده  و درنظر ندارند همچنين  اتصاف  آن  دسته  ظالم پرستان  عصر و حاملان  شعبه استبداد ديني  را هم  به  تمام  اوصافي  كه  در روايت  احتجاج  براي  علما سو و راه زنان  دين  مبين  و گمراه كنندگان  ضعفاي  مسلمين  تعداد فرموده  و در آخر همه  مي فرمايد: اولئك  اضر علي  ضعفا شيعتنا من  جيش  يزيد لعنه الله علي الحسين (ع) ]اين  دسته  از علما ضررشان  بر ضعفا شيعه  بيشتر است  از سپاه  يزيد بر حسين (ع)[ كما ينبغي  فهميده  مي دانند كه  از اين  درجه  همدستي  با ظالمين دردمان  چه  و مقصدمان  چيست »[۵] نائيني  آنان  را كه  ستيز با آزادي  سياسي  را توجيه  ديني  مي كنند، «شعبه  استبداد ديني » ناميده ، معتقد است  ضرر اين  توجيه گران  بر مردم  بيش  از ضرر لشكر يزيد بر امام حسين (ع) است .

نبرد بي امان  دينداري  و آزادي خواهي  با استبداد و آزادي ستيزي  هنوز نيز در جريان  است  و همچنان  گروهي  از آزادي  با عنوان  «كلمه  قبيحه  حريت » ياد كرده  و مي كوشند مناسبات  استبدادي  را توجيه  ديني  كنند و دين  را مدافع  و مقتضي  استبداد معرفي  كنند. سوالي  كه  در اين  مجال  در پي  پاسخگويي  آن  هستم  اين  است  كه  چرا امام  حسين (ع) قيام  كرد، و هدف  قيام  حسيني  با مسئله  آزادي  چه  ارتباطي  دارد واضح  است  كه  تكيه  من  در اين  بحث  بر ابعاد اجتماعي  و سياسي  نهضت  عاشورا است  و نقش  برجسته  انقلاب  عاشورا را در احياي  دين  مفروغ عنه مي گيرم ، چرا كه  در اين  باره  فراوان  سخن  گفته  شده ، اما در مباني  سياسي  و مباحث  نظري  آن  در ارتباط با آزادي  به  تناسب  كمتر سخن  گفته  شده  است ، يا اين كه  به  بيانات  كلي  و نتايج  عمومي  اكتفا شده  و كمتر از زاويه  فلسفه  سياسي  به  نهضت  ديني  نگريسته  شده  است . واضح  است  كه  مطالعه  اين نهضت  از زاويه  فلسفه  سياسي  هرگز به  معناي  نفي  ديگر ابعاد آن  نيست . تنها تكيه  بر اين  نكته  است  كه نهضت  حسيني  از باب  فلسفه  سياسي  نيز تعاليم  و دروس  و عبرتهاي  گرانبهايي  دارد، كه  ما به  اين  بعد از نهضت  نيز محتاجيم . مسلح كردن  شور مقدس  حسيني  به  شعور و معرفت  حسيني  و تسري  اصول و قواعد نهضت  كربلا به  فلسفه  سياسي  رايجمان  وظيفه اي  سترگ  است .قبل  از سيدالشهدا(ع)، امام  مجتبي (ع) در اثر دسيسه هايي  كه  در زمان  ايشان  بكار افتاد، با معاويه صلح نامه اي  را امضا كرد از جمله  مفاد اين  صلح نامه  اين  بود كه  معاويه  مقيد است  كه  به  كتاب  خدا و سنت  رسولش  عمل  كند و حق  ندارد بعد از خود كسي  را به  خلافت  جامعه  اسلامي  منصوب  نمايد، و حكومت  پس  از وي  متعلق  به  حسن (ع) و حسين (ع) است .[۶]

علي رغم  اين كه  معاويه  به  اين  عهد پايبند نماند، اما تا مسئله  ولايت عهدي  و خلافت  يزيد پيش  نيامده  بود، يعني  تا زمان  مرگ  معاويه (رجب  سال  ۶۰) امام حسين (ع) به  احترام  برادر قدمي  در شكستن  آن  عهدنامه  برنداشت .[۷] فارغ از نقض  جدي  عهدنامه ، اكنون  دو سنت  سيئه  در حال  پايه گذاري  است : يكي  شخصيت  حاكمي  كه  قرار است  زمام  امور مسلمانان  را بدست  بگيرد، يعني  يزيد. فردي  كه  آشكارا مرتكب  فسق  و فجور مي شود و برخلاف  پدرش  معاويه  حداقل  حفظ ظاهر هم  نمي كند، و ديگري  كه  مهمتر از اولي  است ، شيوه  به  قدرت رسيدن  او: ولايتعهدي . براي  نخستين بار در تاريخ  اسلام ، خلافت  نبوي  به  سلطنت موروثي  تبديل  مي شود. به  اعتقاد شيعه  با حضور معصوم (ع) در جامعه ، حكومت  حق  اوست ، چرا كه او افضل  آدميان  است  و عادلانه  و خداپسندانه  جامعه  را اداره  مي كند. براين  اساس  حكومت  پس  از پيامبر حق  اميرالمومنين (ع) بوده  است  و وي  منصوب  از جانب  خدا و معرفي شده  از جانب  رسول (ص ) بوده  و مردم  موظف  بوده اند به  امر خدا و رسول  گردن  بنهند.

اما آنچه  واقع  شد به  گونه  ديگري  بود. پس  از رسول الله(ص ) چهار نفر  خلفاي  راشدين   به  قدرت  رسيدند. تامل  در شيوه  به قدرت رسيدن  اين  چهار خليفه  و به طور كلي  حكمرانان  مسلمان  قبل  از يزيد قابل  مطالعه  است :خليفه  اول   ابوبكر  با راي  شورايي  چهار پنج  نفره  از سران  مهاجرين  و انصار بدون  حضور بني هاشم  با عجله  و قبل  از دفن  پيامبر(ص ) تعيين  مي شود. مشخص  نيست  چرا تنها آن  چند نفر حق تعيين  خليفه  را داشتند و چرا ديگر سران  مهاجرين  و انصار از اين  حق  محروم  بودند. انتخاب كنندگان براي  بيعت گرفتن  مردم  و به ويژه  سران  مهاجرين  و انصار از عنصر فشار و زور غفلت  نكردند، كه اعتراض  فاطمه زهرا(س ) دختر گرامي  پيامبر مهمترين  سند تاريخي  اين  مسئله  است . خليفه  دوم عمربن  خطاب   با وصايت  خليفه  اول  به  قدرت  رسيد. آن  روز كسي  نپرسيد اگر قرار است  خليفه  با وصايت  از جانب  خليفه  قبل  تعيين  شود آيا پيامبر(ص ) درايت  چنين  وصايتي  را همچون  خليفه  اول نداشت  خليفه  سوم   عثمان  بن  عفان   توسط شورايي  شش نفره  كه  از جانب  خليفه  دوم  منصوب شده  بود، برگزيده  شد، بعد از اين كه  گزينه  اول  اين  شورا  علي بن  ابي طالب   حاضر نشد خلافت  به روش  شيخين  را بپذيرد.

 

اما خليفه  چهارم  يعني  اميرالمومنين (ع) با اقبال  بخش  عظيمي  از مهاجرين  و انصار براي نخستين  بار در تاريخ  اسلام  به  شكل  يك  رويكرد كاملا مردمي  و انتخاب  عمومي  به  قدرت  رسيد. بيش  از هزار و پانصدنفر از سران  مهاجرين  و انصار با اميرالمومنين (ع) بيعت  كردند.[۸]

پس  از شهادت علي (ع) امام  حسن  مجتبي (ع) نيز در يك  اقبال  مردمي  و بيعت  عمومي  اداره  جامعه  را بدست مي گيرد. اگرچه  امام  مجتبي (ع) فرزند علي (ع) خليفه  چهارم  است ، اما آنچه  او را به  خلافت مي رساند اين  بنوت  نيست ، فضائل  شخصي  و بيعت  عمومي  است . حسن (ع) بواسطه  وصايت پدرش  خليفه  مسلمين  نشد. معاويه  كه  از جنگ  صفين  شام  را مستقل  كرده  بود، پس  از شهادت اميرالمومنين (ع) دعواي  خلافت  جهان  اسلام  داشت  و بالاخره  با تطميع  سران  لشكر امام حسن (ع) به آرزوي  ديرينه  خود رسيد، و پس  از شش  ماه  خلافت  امام  مجتبي ، خلافت  طي  صلح نامه اي  از امام حسن  به  معاويه بن  ابي سفيان  منتقل  شد.

معاويه  پس  از ده سال  زماني  كه  احساس  كرد كه  در حال  رفتن  از اين  دنيا است ، فرزندش  يزيد را براي  حكومت  بعد از خود نصب  كرد. به  اجماع علماي  فريقين  حاكم  اسلامي  بايد شرايطي  از قبيل عدالت  و علم  را واجد باشد و يزيدبن  معاويه  جز از شكار و خوشگذراني  و عياشي  سررشته اي ندارد. او از دين  و عدالت  و تقوا بويي  نبرده  است . خلفاي  پيشين  يا مستقيما توسط مردم  انتخاب  شده بودند، يا به  شوراي  اهل  حل  و عقد گزيده  شده  بودند يا با وصايت  خليفه  پيشين  و يا با معاهده  صلح قدرت  را بدست  گرفته  بودند، اما بالاخره  هر شش  خليفه  پيش  از يزيد از رجال  قابل  اعتناي  جهان  اسلام بودند، فارغ از امام علي (ع) و امام  حسن (ع) كه  صاحب  جميع  فضايل  ممكن  انساني  بوده اند سه  خليفه نخستين  از سابقين  در اسلام  و داراي  آشنايي  نسبي  به  معارف  اسلامي  و تقيد نسبي  به  حدود الهي  بودند، معاويه  هم  اگر چه  خوشنامي  سه  خليفه  را نداشت ، اما با نيرنگ  و ظاهرسازي  روزگار مي گذرانيد.

اما يزيد فاقد تمامي  شرائط خليفه  اسلامي  است . اگر قبل  از او عمر با وصايت  به  خلافت  رسيده است ، حداقل  به  نظر اهل  حل  و عقد آن  روزگار صاحب  شرائط بوده ، بعلاوه  يزيد با توريث  به خلافت  مي رسد نه  وصايت . براي  اولين  بار خلافت  نبوي  بجاي  اين كه  به  پيامبر شبيه  باشد به قيصرهاي  روم  و كسراهاي  ايران  شبيه  شده  است . ناگفته  نماند، فاصله  رحلت  پيامبر تا به  خلافت رسيدن  يزيد و شهادت  سيدالشهدا پنجاه سال  است ، نيم قرن ، صفر سال  ۱۱ تا رجب  سال  ۶۰ و محرم سال  ۶۱. بنياد كجي  كه  ساعاتي  بعد از رحلت  پيامبر در سقيفه  گذاشته  شد، نيم قرن  بعد چنين  ثمره شوم  و نامباركي  نتيجه  مي دهد. مسجد ساده  نبوي  به  دربار پرزرق  و برق  اموي  تبديل  مي شود. و يزيد ديگر خليفه  پيامبر نيست ، سلطان  و شاه  است .

با مرگ  معاويه  يزيد بلافاصله  نامه هايي  به  استانداران  و فرمانداران  جهان  اسلام  نوشت  و جانشيني  خود را كه  از دوران  پدرش  پيش بيني  شده  و قبلا از مردم  براي  او بيعت  گرفته  شده  بود به اطلاع آنان  رسانيد و درضمن  ابقا مجدد آنان  در پستهاي  خويش ، دستور داد مجددا از مردم  بيعت گرفته  شود. علاوه  بر اين  نامه  عمومي  نامه اي  خاص  نيز به  وليدبن  عتبه  والي  مدينه  نوشت  كه  سه نفر  حسين  بن  علي ، عبدالله بن  زبير و عبدالله بن  عمر  را رها مكن  تا از آنان  به  خلافت  من  بيعت بگيري . «خذ الحسين  و عبدالله بن  عمر و عبدالله بن  زبير اخذا شديدا ليست  فيه  رخصه حتي  يبايعوا والسلام ». و اين  سه  شاخص  آن  روز مدينه  بودند. در مورد آنان  احتمال  مقاومت  و مخالفت  مي رفت .اگر آنان  بيعت  را بپذيرند قطعا ديگران  مقاومتي  نخواهند كرد. همواره  در جوامع  عقب افتاده  اين گونه بوده  است ، توده  مردم  به  اشراف  و بزرگان  جامعه  نگاه  مي كنند و عوام  به  خواص  اقتدا مي كنند. اين  سه فرزندان  صحابه  طراز اول ، فرزندان  عشره  مبشره اند، يكي  فرزند علي بن  ابيطالب  خليفه  چهارم، ديگري  فرزند عمر خليفه  دوم  و سومي  پسر زبير يكي  از صحابه  كبار. در زمان  وصول  اين  نامه  كوتاه  به  مدينه ، عبدالله بن  عمر در مكه  است . وليدبن  عتبه  كه  از نوادگان

ابي سفيان  است ، براي  نحوه  اجراي  دستور يزيد با مروان  بن  حكم  مشورت  مي كند. مروان  مي گويد: «تا مردم  از مرگ  معاويه  آگاه  نشده اند، حسين  بن  علي  و پسر زبير را بخواه ، اگر بيعت  كردند، كار تمام است  و گرنه  آنان  را گردن  بزن . چه  اگر اينان  بيعت  نكنند و مردم  بدانند معاويه  مرده  است  گرد حسين  و پسر زبير را خواهند گرفت  و فتنه  گسترش  خواهد يافت .

اما پسر عمر مرد قيام  نيست ، مگر اين كه مردم  به  سروقت  او بروند، و خلافت  را به  او بسپارند.» وليد به  تذكر مروان  عمل  مي كند و بلافاصله مامور مي فرستد تا حسين (ع) و عبدالله بن  زبير را براي  طرح  يك  موضوع مهم  و حساس  به دارالاماره  دعوت  كنند. آن  دو در مسجد بودند و احساس  كردند كه  معاويه  مرده  است . حسين  در معيت  پنهاني  تني  چند از ياران  مسلحش  نزد وليد رفت ، تا اگر كار به  جدال  كشيد آنان  به  ياري  او بيايند. حاكم  مدينه  پس  از آنكه  حسين  را از مرگ  معاويه  آگاه  كرد، از او خواست  تا بيعت  يزيد را بپذيرد. اما حسين (ع) در پاسخ  فرمود: قطعا تو از من  نمي طلبي  كه  كسي  چو من  شبانه  و پنهاني  با تو بيعت  كند، فردا مردم  را دعوت  كن ، مرا نيز بطلب  تا ببينيم  چه  مي شود. با اين  بهانه  امام حسين  قصد خروج  از مجلس  را مي كند كه  مروان  به  وليد اعتراض  مي كند كه  فرمان  فوري  است ، اگر حسين  از مجلس  بدر رود، ديگر مرغ از قفس  پريده  است  و هرگز بازنخواهد گشت . او را رها مكن ، اگر بيعت نكند او را بكش .امام  حسين  سخن  مروان  ملعون  را مي شنود، بشدت  اعتراض  مي كند: «ياابن  الزرقا اانت  تقتلني ام  هو كذبت  و اثمت ». نه  تو مي تواني  مرا بكشي  و نه  او. آن گاه  رو به  وليدبن  عتبه  مي كند و مي فرمايد: ايها الامير انا اهل  بيت  النبوه و معدن الرساله و مختلف  الملائكه و محبط الرحمه بنا فتح الله و بنا يختم ، و يزيد رجل  شارب  الخمر و قاتل  النفس  المحترمه معلن  بالفسق ، و مثلي  لا يبايع  مثله ، و لكن  نصبح  و تصبحون  و ننظر و تنظرون  اينا احق  بالخلافه و البيعه[۹] «اي  امير، ما اهل  بيت  نبوتيم ، معدن  رسالت  و محل  رفت  و آمد فرشتگان  و جايگاه  نزول  رحمت  الهي  خاندان  ماست . خداوند]اسلام  را[ با ما آغاز كرد و تا آخر نيز با ما پيش  خواهد برد. اما يزيد ]كه  تو از من  مي طلبي  با او بيعت كنم [ مردي  ميگسار است  كه  دستش  به  خون  بيگناه  آلوده  است ، آشكارا پرده دري  مي كند، و چون  مني با چون  او بيعت  نمي كند، صبح  خواهيم  كرد و منتظر مي شويم  تا ببينيم  ما يا شما به  خلافت  و بيعت سزاوارتريم قيام  كربلا با همين  عبارات  كوتاه  آغاز مي شود. از حسين  مي خواهند كه  با خليفه  جديد بيعت  كند شبانه  و مخفي ، تهديدش  مي كنند يا بيعت  مي كني  يا كشته  مي شوي . حسين  خليفه  جديد را واجد شرائط زمامدار اسلامي  نمي يابد، از بيعت  سرباز مي زند. اين  جمله  حسيني  متعلق  به  آن  عصر و زمان نيست ، جاودانه  و هميشگي  است  «مثلي  لايبايع  مثله » مثل  حسين  با مثل  يزيد بيعت  نمي كند. مثل حسين  يعني  خط حسين ، خط حق جويي  و خداخواهي  و آزادي طلبي ، و مثل  يزيد يعني  خط فسق  و فجور و استبداد و دنيا طلبي .

امام  يزيد را به  سه  صفت  معرفي  مي كند، ميگساري ، كشتن  انسان هاي بي گناه  و فسق  آشكار. هريك  از اين  صفات  براي  يك  حاكميت  نشانه  خروج  از مرزهاي  مشروعيت است ، لازم  نيست  هرسه  صفت  با هم  جمع  شود. حكومتي  كه  دستش  به  خون  شهروندان  بيگناهش آلوده  شده  باشد، حكومتي  نامشروع است . حسين  نه  تنها بيعت  با يزيد را رد مي كند بلكه  ادعايي بزرگتر مطرح  مي كند چه  كسي  احق  به  خلافت  و بيعت  است امام  حسين (ع) ساعاتي  بعد در برابر پيشنهاد دوباره  مروان  بن  حكم  براي  بيعت  با يزيد بر مواضع برحق  خود پافشاري  مي كند: انا & و انا اليه  راجعون  و علي  الاسلام  السلام  اذا بليت  الامه براع مثل يزيد[۱۰].

امام  در پاسخ  مروان  كلمه  استرجاع را بر زبان  مي راند، بايد فاتحه  اسلام  را خواند كه  مسلمانان به  زمامداري  همچون  يزيد مبتلا شده اند. حاكميت  فاسد دين  و دنياي  مردم  را تباه  مي كند. امام  حسين (ع) به سرعت  تصميم  به  ترك  مدينه  مي گيرد، مدينه  براي  كسي  كه  حاضر به  بيعت  با خليفه  نشده  ناامن  است . حسين  تصميم  مي گيرد با خانواده اش  به  مكه  برود، به  جوار حريم  امن  الهي .

اما آيا حكومت  او را رها خواهد كرد بسياري  از ناصحان  و مشفقان  مي كوشند حسين  بن  علي  را از اين  خروج  بازدارند. از آن  جمله  يكي  از فرزندان  گرامي  اميرالمومنين (ع) محمد حنفيه  به  برادرش حسين  توصيه  مي كند كه  در شهر معيني  اقامت  نكند و خود را از قلمرو يزيد دور نگاه  دارد و با گسيل نمايندگاني  مردم  را به  سوي  خود فراخواند. امام  حسين  ضمن  تشكر از نصايح  دلسوزانه  محمدبن حنفيه  مي فرمايد: يا اخي  لو لم  يكن  لي  الدين  ملجا و لا ماوي  لما بايعت  يزيد بن  معاويه[۱۱].

برادر اگر در تمام  دنيا هيچ  پناهگاهي  هم  نداشته  باشم ، باز با يزيد بيعت  نخواهم  كرد. حسين  تصميم  خود را گرفته است ، عدم  بيعت  با يزيد ولو بلغ  ما بلغ . محمد حنفيه  را به عنوان  وصي  خود در مدينه  برمي گزيند و وصيت نامه  خود را خطاب  به  او مي نويسد. اين  وصيت نامه  حاوي  اهداف  متعالي  نهضت  حسيني است : اني  لم  اخرج  اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت  لطلب  الاصلاح  في  امه جدي (ص ) اريدان  آمر بالمعروف  وانهي  عن المنكر و اسير بسيره جدي  و ابي  علي بن  ابي طالب[۱۲]. من نه  از سر خودخواهي  و يا براي  خوشگذراني  و نه  براي  فساد و ستمگري  از مدينه  خارج  نمي شوم، بلكه  براي  اصلاح  در امت  اسلام  خروج  كرده ام  مي خواهم  امر به  معروف  و نهي  از منكر كنم ، و به روش  جدم  پيامبر(ص ) و پدرم  علي (ع) عمل  كنم .حسين (ع) از مدينه  نمي گريزد تا در گوشه اي  خود را مخفي  كند، او از مدينه  خارج  مي شود تا علاوه  بر عدم  بيعت  با حاكميت  ناصالح  وقت ، جامعه  را با حذف  منكر بزرگي  چون  حاكم  فاسد اصلاح  كند. او مي خواهد با انحراف  حاكميت  از مسير نبوي  و علوي  مبارزه  كند. خروج  براي اصلاح ، امر به  معروف  و نهي  از منكر، و بازگرداندن  مسير جامعه  به  مسير زمان  پيامبر و علي .در ارتباط با بحث  آزادي ، در اينجا سوالات  مهمي  مطرح  مي شود، سوالاتي  كه  بواسطه  غلبه  شور و عواطف  در مجالس  عزاي  حسيني  كمتر مجال  مطرح شدن  يافته  است .

متاسفانه  رويكرد غالب جامعه  ما با نهضت  حسيني  رويكردي  ماورا طبيعي  و شخصي  بوده  است . يعني  بيش  از آنكه  به  ابعاد بشري ، انساني  و قابل  اقتدا و اقتباس  اين  قيام  بپردازيم  به  ابعاد آسماني ، ماورا طبيعي  و فراانساني  آن روي  خوش  نشان  داده ايم . مسئله  را در حد يك  وظيفه  شخصي  تنزل  داده ايم . حتي  در بحث  مهمي چون  آزادي ، بحث  را در آزادگي  و عدم  انفعال  امام  حسين  در برابر ظلم  و ستم ناپذيري  وي  متوقف كرده ايم ، و كمتر از آزادگي  شخصي  به  نهاد آزادي  رسيده ايم . نهضت  عاشورا استعداد اين  را دارد كه  ما مهمترين  سوالات  آزادي  سياسي  را از زواياي  آن  استخراج  كرده  پاسخ  بگوييم . ترديدي  نيست  كه حسين  و يارانش  آزاده اند اما فراتر از آزادگي  شخصي ، مي توان  با همان  روش  و منش  نهاد آزادي هاي سياسي  را پايه گذاري  كرد. به  برخي  از سوالات  مرتبط با نهاد آزادي هاي  سياسي  اشاره  مي كنم  و اميدوارم  توفيق  پاسخگويي  به  آنها را داشته  باشم .آيا بيعت كردن  با خليفه  و حاكم  اسلامي  يك  حق  است  يا يك  تكليف  اگر بيعت  با حكومت تكليف  ديني  است ، فارغ از ثواب  و يا عقاب  اخروي  مترتب  بر بيعت ، آيا شرعا بر عدم  بيعت  مجازات دنيوي  پيش بيني  شده  است  يا اين كه  به  لحاظ دنيوي  مردم  آزاد و مختارند كه  بيعت  بكنند يا بيعت نكنند آيا مي توان  مردم  را به  بيعت  با حاكم  ديني  مكره  و مجبور كرد آيا بيعت  اجباري  همانند اقرار به  زور و اكراه  مردود است  يا نه  اگر مسلماني  با حاكم  ديني  بيعت  نكرد چگونه  بايد با او رفتار كرد خلفاي  پيشين  با آنان  كه  بيعت  نكردند چه  كردند آيا اميرالمومنين (ع) افراد را به  بيعت  خود مجبور كرد آيا آنان  كه  از بيعت  با علي بن  ابي طالب  سرباز زدند از جانب  اميرالمومنين  مجازات  شدند آيا اگر كسي  همانند حسين  از بيعت  با خليفه  امتناع كرد بايد او را كشت ، خانواده اش  را به  اسيري  گرفت، خيمه  و خرگاهش  را به  آتش  كشيد با كدام  حاكم ، با چه  شرايطي  موظف  يا مجاز به  بيعت  هستيم  آيا هركس  قدرت  را بدست  گرفت  و زور داشت  بايد با او بيعت  كرد آيا اسلام  نظريه  «الحق  لمن  غلب » (حق  با كسي  است  كه  غالب  شده  است ) را امضا كرده  است  آيا بيعت  با حاكم  ديني  عقد لازم  است  يا عقد جايز در صورت  انعقاد بيعت  آيا امكان  سرپيچي  از آن  وجود دارد با چه  شرايطي  شرعا بيعت با حكومت  قابل  نقض  است  آيا بيعت  با حكومت  دائمي  است  يا ممكن  است  براي  محدوده  زماني مشخصي  با فردي  بيعت  كرد يعني  همچنانكه  بيعت  شرعا مادام الشرائط است  و مقيد به  شرائط خاصي  است ، از آغاز مقيد به  زماني  خاص  نيز بشود اسلام  براي  سلامت  بيعت  و حكومت  چه راهكارهايي  را انديشيده  است ملاحظه  مي كنيد كه  سوالاتي  جدي  و تامل برانگيز است . اين  سوالات  تنها مربوط به  بخش  اول نهضت  حسيني  است ، مرحله  آغاز نهضت . سوالات  مرتبط با آزادي  سياسي . اين  سوالات  را مي توان به  يك  سوال  جدي  تحويل  كرد: آيا در جامعه  ديني  مخالف  سياسي  به  رسميت  شناخته  شده  است  يا نه  آيا مخالف  سياسي  حق  حيات ، حق  اظهار نظر، حق  بيعت نكردن ، حق  مخالفت  كردن  دارد يا نه  به اجمال  بگويم  پاسخ  اموي  منفي  است : نه . مخالف  ما مخالف  دين  است ، مخالف  خدا است ، بي دين است ، مهدورالدم  است  و بايد سربه نيست  شود، آن گونه  كه  هيچكس  جرات  مخالفت  با ما را نكند. ما يعني  اسلام ، نظام ، خدا و آخرت . اين  پاسخ  همه  زورگويان  و مستبدان  تاريخ  بوده  و ربطي  به  دين  و آئين  و جامعه  و زمان  خاصي  ندارد.

پاسخ  حسيني ، پاسخ  علوي  بلكه  پاسخ  اسلامي  مثبت  است ، مخالفت  سياسي  اقسامي  دارد از حرام  تا واجب . حكم  شرعي  اين  مخالفت  را حاكمان  تعيين  نمي كنند، دين  و وجدان  ديني  مردم  است كه  تشخيص  مي دهد كه  مخالفت  با علي (ع) حرام  است  و مخالفت  با يزيد واجب . اما همه  سخن  اين است  كه  علي  با مخالف  خود چه  كرد و معاويه  و يزيد با مخالف  خود چه  كردند كمتر حكومتي  در طول  تاريخ  خود را ناحق  و باطل  معرفي  كرده  و اتفاقا اكثر حكومتها در طول  تاريخ ، ناحق  و باطل بوده اند، عجب  لطيفه اي  است  پس  بحث  از حق  مخالفت  سياسي  قصه  هميشه  تاريخ  است  و آزادي سياسي  دقيقا با حق  مخالفت  سياسي  آغاز مي شود. و حسين  قهرمان  چنين  صحنه اي  است . قصد آن دارم  تا دو نحوه  برخورد با مخالف  سياسي  را با هم  مقايسه  كنم . حكومت  علوي  با مخالفان  سياسي خود چگونه  مواجه  شد و حكومت  اموي  با مخالفان  سياسي  خود چه  كرد و از اين  مقايسه  دو منش، دو سيره ، دو خط جاري  و روان  استخراج  مي كنيم : منش  اموي  و منش  علوي  و حسيني .گفتم  آزادي  سياسي  با حق  مخالفت  آغاز مي شود.

براي  مخالفت  سياسي  چهار مرحله  قابل  ذكر است :

اول : مخالفت  در پذيرش  حكومت ، يعني  امتناع از بيعت .

دوم : مخالفت  با اوامر حكومت  مثلا تخلف  از حضور در جهاد و جنگ .

سوم : مخالفت  نظري  و فرهنگي  يعني  ابراز مخالفت  و تبليغ  برعليه  حكومت .

چهارم : مخالفت  عملي  يعني  اقدام  مسلحانه  عليه  حكومت  و قيام  بر ضد آن .

واضح  است  كه  حكم  اين  چهار نوع مخالفت  واحد نيست . آيا هر مخالفي  را مي توان  با عنوان باغي  و محارب  ناميد در فقه  فريقين  برخي  از اين  مسائل  مورد بحث  قرار گرفته  است ، به عنوان نمونه  مطرح  شده  است  كه  حاكم  به  چه  طرقي  ممكن  است  به  قدرت  برسد و مردم  چگونه  مي بايد او را بپذيرند فاجعه  كربلا با عدم  پذيرش  حاكم  وقت  از سوي  امام  حسين (ع) و سپس  الزام  و اجبار حاكم  وقت  براي  بيعت گرفتن  از امام  حسين (ع) آغاز شد. اگر يزيد اقدام  به  گرفتن  بيعت  اجباري  و اكراهي  نمي كرد، معلوم  نبود حادثه  عاشورا به  اين  صورت  اتفاق  بيفتد. آيا حكام  قبل  از يزيد مردم  را به  بيعت  مجبور كردند، آيا فردي  كه  مجبور به  بيعت  نمي شد به  شديدترين  شكلي  از جامعه  حذف كردند در فقه  اهل  سنت  چند طريق  براي  به قدرت  رسيدن  حاكم  پيش بيني  شده  است :

اول  نص  و نصب الهي ، يعني  از جانب  خداوند فردي  به عنوان  حاكم  منصوب  مي شود،

دوم : وصايت ، يعني  اين كه  حاكم از جانب  حاكم  قبلي  تعيين  شود.

سوم : تعيين  حاكم  به  انتخاب  شوراي  اهل  حل  و عقد يعني  اين كه بزرگان  يك  جامعه  دور هم  جمع  شوند و فردي  از افراد واجد شرائط را به  عنوان  حاكم  به  جامعه معرفي  كنند و بعد هم  مردم  رضايت  خود را به  او از طريق  بيعت  اعلام  كنند. ظاهر اين  طريق ، معقول ترين  طريق  در فقدان  نص  و نصب  است . مراد از اهل  حل  و عقد افرادي  هستند كه  راي  آنان مورد احترام  و عنايت  آن  جامعه  است .

شرائط رهبري  عبارتند از معرفت  ديني ، عدالت  و توانايي  اداره و تدبير جامعه . اگر اهل  حل  و عقد چنين  فردي  را يافتند او را به  مردم  معرفي  مي كنند، منتهي  آنچه مهم  است  بيعت  اهل  حل  و عقد و سپس  بيعت  مردم  با اوست . بيعت  از ماده  بيع  است ، بيع  يعني  خريد و فروش . مراد از بيعت  اين  است  كه  مردم  و اهل  حل  و عقد با حاكم  وارد معامله  مي شوند، مثمن  اين معامله  تصدي  و انجام  امور عمومي ، امنيت  و نظم  جامعه  است  و ثمن  آن  اطاعت  و حمايت  مردم واهل  حل  و عقد. اين  معامله  قراردادي  اجتماعي  بين  مردم  و حاكم  است . روزي  اعلام  بيعت  با دست دادن  محقق  مي شد، امروز با راي گيري  صورت  مي گيرد. در دو طريق  نص  و نصب  و نيز وصايت ، بيعت  اهل  حل  و عقد و مردم  تعيين كننده  است  و بدون  تحقق  چنين  بيعتي  حاكم  فاقد مشروعيت  است .

طريق  چهارم  به  قدرت رسيدن  حاكم  در فقه  اهل  سنت  قهرو غلبه  است . اگر حاكمي  از طريق كودتا، قدرت  نظامي ، قهر و غلبه  به  سلطه  رسيد، از ديدگاه  فقه  اهل  سنت  چنين  حاكمي  مشروع محسوب  مي شود. واضح  است  كه  در اين  طريقه  دو شرط ملغي  مي شود، يكي  اين كه  شرائط حاكم  از قبيل  علم  و دين ، عدالت  و تقوا و بالاخره  تدبير. در مقابل  زور و قدرت  نظامي  رنگ  مي بازند و ظاهرا برق  شمشير باعث  شده  كه  اين  صفات حاكم  به  چشم  نيايند. كدام  حاكم  از خلفاي  اموي  يا عباسي  عالم  دين  بودند يا عادل  و متقي  محسوب مي شدند آري  هر زورمندي  مطاع است  و ديگر اين كه  با وجود فشار نظامي  و ارعاب  و تهديد و زور، ديگر بيعت  اختياري  و با رضايت  مردم  يا اهل  حل  و عقد ديگر محلي  از اعراب  ندارد. اگر كسي بيعت  نكند حسابش  با كرام الكاتبين  است ، او حق  حيات  ندارد. كسي  مي تواند زنده  باشد كه  حاكميت را به  رسميت  شناخته  باشد. زمامداري  از طريق  زور و لوازمش  يعني  تطميع  و تهديد با معاويه  آغاز شد و با يزيد ادامه  يافت  و بالاخره  اين  سنت  سيئه  شيوه  غالب  به  قدرت  رسيدن  در جهان  اسلام  بوده است . يعني  در واقعيت  خارجي  منطق  «الحق  لمن  غلب » منطق  غالب  بوده  است . اهل  حل  و عقد همواره  مرعوب  يا مجذوب  قدرت  بود. چيزي  شبيه  مجلس  سناي  عصور متاخر شده  بودند، يعني مجلس  فرمايشي  و گوش  به  فرمان  حاكم . وصايت  توريثي  يا سلطنت  موروثي  از يزيد به  بعد شيوه مكمل  طريق  قهر و غلبه  بوده  است . به  رسميت شناخته شدن  اين  طريق  در فقه  اهل  سنت  نوعي اثرپذيري  از واقعيت  خارجي  است . اگر جز اين  مي كردند با بحران  دائمي  عدم  مشروعيت  حكومتها مواجه  بودند. آنان  بجاي  اين كه  بكوشند واقعيت  بيروني  را براساس  ضوابط ديني  سامان  دهند، فقه  و شريعت  را تابع  وضع  موجود و واقعيت  بيرون  كردند. يعني  فقاهت  در مقام  توجيه  و تاييد سياست مسلط درآمد.

فقهاي  شيعه  تا امروز طريق  قهر و غلبه  را به عنوان  طريق  مشروع به  قدرت رسيدن  امضا نكرده اند و سلطنت  موروثي  و وصايت  به  فرد فاقد شرائط شرعي  را مردود دانسته اند. توجيه  شرعي  قدرت سياسي  خطري  بسيار جدي  است . ميزان  شريعت  را به  نفع  سياست  روزمره  قدرت  مسلط دست كاري كردن  خيانت  است . پيامبر(ص ) مردم  را از چنين  فقيهاني  برحذر داشته اند. وقتي  دين  تابع سياست  شود، وقتي  دين  دولتي  شود، فاتحه  چنين  دين  و شريعتي  خوانده  شده  است . امام  صادق (ع) از رسول  اكرم (ص ) روايت  كرده  است  كه : الفقها امنا الرسل  ما لم  يدخلوا في الدنيا. قيل  يا رسول الله و ما دخولهم  في الدنيا قال : اتباع السلطان ، فاذا فعلوا ذلك  فاحذروهم  علي  دينكم .[۱۳] «فقيهان  امينان پيامبرانند مادامي  كه  در دنيا داخل  نشده اند. عرض  شد اي  رسول  خدا، معناي  ورود فقيهان  در دنيا چيست  فرمود: پيروي  از سلطان ، پس  چون  چنين  كنند، نسبت  به  دينتان  از ايشان  برحذر باشيد.» اين حديث  كه  از آن  به  موثقه  سكوني  تعبير مي شود از احاديث  معتبر در فقه  اماميه  است .

امانتداري  فقها در نقل  احكام  شريعت  و بيان  حدود الهي  است . پيامبر فقها را تا زماني  قابل  تبعيت و قابل  اعتماد مي داند كه  فقهشان  متاثر از دنيا نشده  باشد. پيامبر اين  تاثر و انفعال  از دنيا را در تبعيت فقها از سلاطين  مي داند. يعني  اين كه  فقه  تابع  سلطه  شود و شريعت  مطيع  قدرت  گردد. پيامبر نفرمود «اتباع السلطان  الجور» فرمود: «اتباعالسلطان » يعني  فرمايش  پيامبر مطلق  است . از فقهي  كه  تابع قدرت  است  بپرهيزيد، دينتان  را از چنين  فقيهاني  اخذ نكنيد. دينداري  چنين  عالماني  مورد اعتماد پيامبر اسلام  نيست . فقيه تابع  قدرت  سياسي  در استنباط احكام  شرعي  امانتدار نيست ، او دانسته  يا ندانسته  به  بلاي  توجيه گري  قدرت مبتلا مي شود. بر بسياري  امور چشم  مي بندد، بسياري  امور كوچك  را بزرگ  مي كند و بسياري  امور بزرگ  را كوچك  خواهد كرد. وظيفه  عالم  دين  و فقيه  عادل هدايت  و نظارت  بر قدرت  سياسي  است ، اگر قدرت  بر حق  عمل  كرد حمايت  مي كنند و اگر خطا كرد، تذكر مي دهد و اگر از مسير حق  منحرف  شد، فتوي  به  عدم  مشروعيت  آن  مي دهد. دينتان  را از عالمي كه  فقهش  تحت  تاثير مغناطيس  قدرت  است  نگيريد.

امام  صادق (ع) در حديثي  مشابه  مي فرمايد: الفقها امنا الرسل ، فاذا رايتم  قد ركبوا الي السلاطين، فاتهموهم[۱۴] . «فقيهان  مينان  پيامبرانند، اما اگر ديديد به  دربار سلاطين  رفت  وآمد مي كنند متهمشان كنيد.» به  نزد سلطان رفتن  موضع  تهمت  است . واتقوا من  مواضع  التهم . دينتان  را از فقهاي  متهم نگيريد.

از جمله  سوالاتي  كه  در زمينه  آزادي هاي  سياسي  مطرح  كرديم  اين  بود آيا بيعت  با حاكم  تكليف است  يا حق  و آيا شرط صحت  آن  رضايت  و اختيار است  يا از سر اكراه  و اجبار نيز محقق  مي شود و اگر فردي  به  هر دليلي  از بيعت  با حاكم  سرباز زد با او چگونه  بايد برخورد كرد مسئله  بيعت  و آثار مترتب  بر آن  از دو منظر قابل  بررسي  است  يكي  از منظر ثواب  و عقاب  اخروي  مترتب  بر آن  و ديگري  لوازم  و پيامدهاي  دنيوي  بارشده  بر آن . منظر اول  منظر كلامي  است . منظر دوم  منظر حقوقي و فقهي  است . بحث  ما متمركز بر منظر دوم  است . اگر كسي  با حاكم  بيعت  كرد از چه  حقوق  و امتيازاتي  بهره مند مي شود و اگر كسي  از بيعت  سرباز زد از چه  اموري  محروم  مي شود و احيانا مستوجب  چه  مجازاتهايي  مي شود با عنايت  به  اين كه  در اين  مجال  اندك  تنها از زاويه  ابعاد آزادي  در قيام  عاشورا قصد مطالعه  داريم ، لذا بحث  را بر محور دوم  متمركز مي كنيم  يعني  اگر كسي  از بيعت  با خليفه  سرباز زد شرعا از چه  اموري  محروم  شده  و مستوجب  چه  مجازاتهايي  مي شود در پاسخ  به اين  سوال  مهم  دو الگوي  محقق  در صدر اسلام  را با هم  مقايسه  مي كنيم : يكي  الگوي  علوي  و ديگري الگوي  اموي .

الگوي  علوي ، مبتني  بر آزادي  سياسي  است . آزادي  در بيعت ، آزادي  مردم  در مخالفت  با حكومت  مادامي  كه  به  جنگ  مسلحانه  عليه  حكومت  دست  نزده  باشند. براي  پرهيز از كلي گويي الگوي  علوي  را در اين  دو محور مورد بحث  و مطالعه  قرار مي دهيم :

اول : آزادي در بيعت . مي دانيم  كه  امام  علي (ع) به اعتقاد شيعيان  از جانب  خداوند و به  معرفي پيامبر(ص ) به  امامت  و زمامداري  مسلمانان  منصوب  شده  است . اما پس  از رحلت  پيامبر(ص ) مردم خود را از بركت  مديريت  علوي  محروم  مي كنند، علي (ع) بيست و پنج  سال  سكوت  كرد و هرگز براي  بدست گرفتن  قدرت  سياسي  اقدام  نكرد چه  اين كه  معتقد بود فارغ از مشروعيت  الهي، زمامداري  نيازمند اقبال  مردمي  است  و چون  رضايت  عمومي  نبود، علي (ع) خانه نشين  شد. آن گاه  كه مردم  قدر علي  را دانستند و پس  از شكست  سه  تجربه  تلخ  شيخين  و عثمان  دانستند چه  اشتباهي كرده اند، به  در خانه  علي  هجوم  بردند، پير و جوان ، زن  و مرد، در اقبالي  بي سابقه  علي  با بيعت  عمومي زمامدار مي شود. با اين  همه  چندين  بار از پذيرش  قدرت  استنكاف  مي كند و بالاخره  با شرايطي مي پذيرد: «مردم ، اگر قدرت  را بدست  گيرم  به  كتاب  خدا و سنت  رسولش  عمل  خواهم  كرد. از هيچكس  ابايي  نخواهم  داشت ، هر مالي  به  ناحق  تصرف  شده  باشد، حتي  اگر به  كابين  زنان  رفته باشد، بازپس خواهم  گرفت ، با همگان  به  تساوي  و عدالت  رفتار خواهم  كرد.» مردم  پذيرفتند. امام  علي (ع) خود اين  بيعت را چنين  توصيف  مي كند: بايعني  الناس   غير مستكرهين  و لامجبرين بل  طائعين  مخيرين[۱۵] . «مردم  با من  بدون  اين كه  تحت  اكراه  و اجبار باشند بيعت  كردند.» به  نظر امام علي (ع) بيعت  جز با رضايت  مسلمانان  و در ملا عام  و محضر عموم  مردم  تحقق  نمي يابد.[۱۶] علي (ع) اجازه  نداد كسي  را در بيعت كردن  مجبور كنند يا تحت  فشار و نفوذ قرار دهند. علي رغم  اين كه  اكثر پيشگامان  اسلام  از سران  مهاجرين  و انصار با امام  علي (ع) بيعت  كردند، معدودي  حاضر نشدند با علي (ع) بيعت  كنند. تاريخ  نام  يكايك  اين  افراد را ثبت  كرده  است : سعدبن  ابي وقاص  فاتح  ايران، حسان  بن  ثابت  شاعر مشهور عهد رسول الله، عبدالله بن عمر فرزند خليفه  دوم ، اسامه بن  زيد فرمانده جوان  آخرين  لشكر پيامبر(ص )، محمد بن  مسلمه كليددار خليفه  سوم ، مغيره بن  شعبه، زيد بن ثابت ، كعب  بن  مالك ، نعمان  بن  بشير، رامغ  بن  خديجه، قدامه بن  مظعون ، عبدالله بن  سلام .[۱۷]

امام  برخي  از آنها را به  مسجد فراخواند و از آنان  خواست  بيعت  كنند. عبدالله بن  عمر گفت  با تو بيعت  نمي كنم  مگر اين كه  همه  مردم  بيعت  كنند. امام  فرمود: وثيقه اي  بگذار تا شهر را ترك  نكني، عبدالله بن  عمر امتناع كرد، مالك  اشتر عرض  كرد: «يا اميرالمومنين  ان  هذا قد امن  سوطك  و سيفك » فدعني  اضرب  عنقه ، اين  مرد از تازيانه  و شمشير تو اطمينان  دارد، بگذار گردنش  را قطع  كنم . علي (ع) فرمود: لست  اريد ذلك  منه  علي  كره ، خلوا سبيله . من  از او بيعت  مبتني  بر اكراه  و اجبار نمي خواهم، رهايش  كنيد.» سعدبن  ابي وقاص  گفت : من  آخرين  نفري  هستم  كه  با تو بيعت  خواهم  كرد، اما بخدا قسم  از جانب  من  كاري  كه  ترا ناخوش  آيد صادر نخواهد شد. امام  فرمود: خلوا سبيله . بگذاريد برود. محمد بن  مسلمه  و اسامه بن  زيد نيز بهانه هاي  ديگري  آوردند.[۱۸] اين  افراد تا پايان  زمامداري  علي (ع) در كمال  صحت  و سلامت  و آزادي  در پناه  حكومت  علي (ع) زندگي  كردند، علي (ع) هيچيك  از آنان  را به  زندان  نيفكند، تازيانه  نزد، گردن  نزد، حتي  حقوقشان  از بيت المال  را نيز قطع  نكرد. بياد داشته  باشيم  با اين كه  علي  براي  خود مشروعيت  الهي  قائل  بود، از جانب  خدا نصب  شده  بود و شرعا امام  مفترض  الطاعه بود. بعلاوه  منتخب  اكثريت  قاطع  مردم  هم بود، و علي رغم  اين كه  ما معتقديم  آنان  كه  با علي  بيعت  نكردند در قيامت  سزاي  اين  تخلف  از تكليف را خواهند ديد، با اين  همه  كجا سراغ داريد فردي  در حكومت  علي  به خاطر بيعت نكردن  با او متحمل  ذره اي  فشار شده  باشد، يا تبعيدش  كرده  باشند، يا تازيانه  خورده  باشد، يا به  زندان  افكنده شده  باشد، يا اعدام  شده  باشد. يا حقوقش  از بيت المال  قطع  شده  تحريم  اقتصادي  شده  باشد در عصر علي (ع) مردم  نه تنها در بيعت كردن  آزاد بودند، بلكه  امام  كسي  را بدون  رضايت  به  جنگ نفرستاد. عنوان  «قاعدين » را شنيده ايد. قاعدين  كساني  بودند كه  در شناخت  مرز بين  حق  و باطل درمانده  بودند و به  جبهه  معاويه  نپيوستند، اما از علي  اذن  خواستند تا بيشتر مطالعه  كنند. حضرت  به آنان  اجازه  داد و از آنان  خواست  هرگاه  به  حقانيت  او پي  بردند به  لشكريانش  بپيوندند. نه  دين  علي اجبار برمي دارد، و نه  حكومت  ديني  علوي  با اكراه  سازگار است . اين كه  ما به  شيعه  علي بودن  افتخار مي كنيم  از اين  روست . در حكومت  علوي  آزادي هاي  سياسي  در بالاترين  حد ممكن  رعايت  شده است . لذا با صراحت  مي گويد خصلت  جدايي ناپذير يك  حكومت  شيعي  آزادي  است .

حكومت ديني  مبتني  بر تعاليم  شيعه  در هيچ  شرايطي  نمي تواند از آزادي  منفك  شود. اين  اسوه ها غيرقابل تاويلند، كدام  شرائط از شرائط عصر علي (ع) حساستر و خطرناك تر. مگر مي توان  نام  شيعه  علي  بر خود نهاد و مغاير با روش  و منش  علي  جامعه  را اداره  كرد حكومت  علوي  حكومتي  آكنده  از آزادي هاي  سياسي  است . من  به  وقايع  خلفاي  قبل  از علي (ع) نمي پردازم ، اين  دوره  بيست  وپنج ساله اگرچه  قابل  مقايسه  با عصر اموي  نيست ، اما متاسفانه  خالي  از عنصر فشار براي  بيعت  و برخوردهاي عنيف  با آزادي خواهاني  همچون  ابوذر غفاري  نيست .

اما منش  اموي  مبتني  بر ستيز با آزادي  است . معاويه  حكومت  خود را بر سه  پايه  استوار كرده است : اول  نيرنگ  و تزوير و ظاهرسازي  و ريا، دوم  تطميع  و خريداري . سوم : تهديد و زور و قساوت .در درجه  اول  به  استحمار و تحميق  مردم  مي پردازد، آنان  كه  در دام  نيرنگ  و تزوير گرفتار آمدند هيچ ، آنها كه  باقي  مانده اند با آنان  معامله  مي كند، آنان  را مي خرد. در نظر معاويه  هركسي  قيمتي  دارد، حتي سرداران  سپاه  امام  مجتبي (ع)، پانصدهزار دينار، يك  ميليون  دينار. معاويه  از همه  چيز بيشتر به خريداري  دين  خواص  راغب  است . امام  حسين (ع) چه  زيبا دينداري  عصر خود بلكه  همه  زمانها را توصيف  مي كند: الناس  عبيدالدنيا والدين  لعق  علي  السنتهم  يحوطون  به  ما درت  به  معايشهم ، فاذا محصوا بالبلا قل  الديانون[۱۹]. «مردم  بنده  دنيايند، و دين  لعاب  نازكي  بر زبانهايشان  است ، آن  را در دهان  مي چرخانند تا زندگيشان  بچرخد. آن گاه  كه  با بلا آزمايش  شوند، دينداران  اندكند.» در امتحانهاي  نفس گير همچون  آزمون  بزرگ  كربلا از خلائق  آن  عصر تنها هفتاد و چند نفر به  نداي  «هل من  ناصر ينصرني » امام  حسين (ع) پاسخ  مثبت  دادند. اما آنان  كه  نه  فريب  نيرنگهاي  معاويه  را مي خورند و نه  به  زر و سيم  معاويه  خود را مي فروشند، تهديد مي شوند، و اگر همچون  عمار ياسر نترسيدند، به  زندان  و سياهچال  افكنده  مي شوند، زبانشان از حلقوم  بيرون  كشيده  مي شود و در نهايت  سر مخالف  از بدنش  جدا مي شود. مخالف  معاويه  حق حيات  ندارد. بايد كشته  شود. اكنون  يزيد به  قدرت  رسيده  است ، نه  از طريق  مشروع، برخلاف  مفاد صلح نامه  منعقده  بين  معاويه  و امام  حسن (ع) به  شيوه  سلطنت  موروثي  زمام  امور را بدست  گرفته  و مردم  را به  بيعت  فرا مي خواند. همگان  يا مجذوب  زر و دنيا يا مرعوب  زور و قساوت  به  بيعت  با يزيد تن  مي دهند. حسين  را با تهديد به  بيعت  مي خوانند. يا مرگ  يا بيعت . حسين  بيعت  نمي كند. و از مدينه خارج  مي شود. در راه  مكه  نامه  كوفيان  مبني  بر دعوت  امام  به  كوفه  بدست  وي  مي رسد. كوفيان  كه  در زمان  معاويه  از ظلم  او به  جان  آمده اند، حسين  را به  سوي  خود مي خوانند. امام  به  شهرهاي  مهم  آن عصر در مسير راه  پيك  مي فرستد و آنان  را به  حق  فرا مي خواند. حسين  بيعت  تحميلي  را نمي پذيرد. حسين  خليفه  فاقد شرائط را خليفه  پيامبر نمي داند، حسين عليه  حكومت  فاسد قيام  مي كند و اگر كوفيان  و ديگر مردم  او را همراهي  مي كردند بساطت  ظلم  و انحراف  را درهم  مي پيچد. هرسه  اقدام  امام  حسين (ع) سه  جلوه  درخشنده  آزادي  سياسي  است . مرادم  انحصار نهضت  حسيني  در يك  نهضت  سياسي  نيست ، در اين  نهضت  احياگري  ديني ، آزادي معنوي  و آزادي  سياسي  در كنار هم  ديده  مي شود. اما بالاخره  نمي توان  از ابعاد سياسي  اين  نهضت  هم غافل  شد. سيدالشهدا(ع) همچون  پدر بزرگوارش  معتقد است  مسلمانان  در بيعت  آزادند. بيعت اجبارانه  ارزشي  ندارد. حسين  همچون  جد بزرگوارش  رسول  خدا(ص ) زمامداري  فرد فاقد شرائط را مشروع نمي داند و معتقد است  اسلام  اين  آزادي  را تضمين  كرده  است  كه  مردم  چنين  خليفه اي  را نپذيرند و بالاخره  در چنين  شرايطي  امام  حسين  حق  مخالفت  را حقي  مشروع مي داند. در نامه  به  مردم  بصره  امام  حسين (ع) اعلام  مي كند كه  «ان  السنه قد اميتت  و البدعه قد احييت »[۲۰] سنت  پيامبر از ميان  رفته  و بدعت  احيا شده  است . در پاسخ  به  نامه هاي  متعدد مردم  مكه  شرائط زمامدار اسلامي  را برمي شمرد: ما الامام  الا العامل  بالكتاب  والاخذ بالقسط والدين  بالحق  و الحابس نفسه  علي  ذات ا[۲۱]& «زمامداري  تنها كسي  است  كه  به  كتاب  خدا عمل  نموده ، به  قسط و عدالت  رفتار كند، از حق  پيروي  كرده ، وجود خويش  را مقيد به  ذات  الهي  كند.» اين  شرائط كجا و يزيدبن  معاويه  كجا يكي  از سياسي ترين  خطبه هايي  كه  امام  حسين (ع) قبل  از رسيدن  به  كربلا ايراد فرموده  و پرده  از روحيه  متعالي  آزادي طلبي  سيدالشهدا برمي دارد اين  خطبه  است : ايهاالناس  ان  رسول الله(ص ) قال من  راي  سلطانا جائر مستحلا لحرام الله ناكثا عهده  مخالفا لسنه رسول الله يعمل  في  عبادالله بالاثم  و العدوان  فلم  يغير عليه  بفعل  و لا قول  كان  حقا علي الله ان  يدخله  مدخله ، الا و ان  هولا قد لزموا طاعه الشيطان  و تركوا طاعه الرحمن  واظهروا الفساد و عطلوا الحدود و استاثروا بالفيي  و احلوا حرام الله و حرموا حلاله ، و انا احق  ممن  غير[۲۲]. «اي  مردم ، پيامبر خدا فرمود: «هركس  سلطان  ستمكاري  را ديد كه حرام  خدا را حلال  كرده ، پيمان  الهي  را مي شكند. با سنت  پيامبر خدا مخالفت  مي كند، در ميان  بندگان خدا راه  گناه  و تجاوز در پيش  مي گيرد، ولي  او در مقابل  چنين  زمامداري  با فعل  يا قول  مخالفت ننمايد بر خداوند است  كه  اين  فرد ]بي تفاوت  در برابر ظلم [ را به  محل  همان  طغيانگر ]و آتش  جهنم [داخل  كند.» مردم ، آگاه  باشيد اينان  اطاعت  خدا را ترك  و پيروي  از شيطان  را بر خود فرض  نموده اند، فساد را ترويج  و حدود الهي  را تعليق  نموده ، في  را (كه  مختص  به  خاندان  پيامبر است ) به  خود اختصاص  داده اند، حرام  خدا را حلال  كرده ، حلال  خدا را حرام  كرده اند. و من  ]به  رهبري  جامعه اسلامي [ از آنان  كه  دين  را تغيير داده اند سزاوارترم .» پس  از ورود به  كربلا امام  در عبارتي  حماسي  اوج  آزادگي  خود را به  نمايش  مي گذارد: الا ترون  ان الحق  لا يعمل  به  و ان  الباطل  لا يتناهي  عنه  ليرغب  المومن  في  لقاالله فاني  لا اري  الموت  الا سعاده والحياه مع الظالمين  الا برما[۲۳]. «آيا نمي بينيد كه  به  حق  عمل  نمي شود و از باطل  اجتناب  نمي شود،

شايسته  است  كه  در چنين  شرايطي  مومن  به  فيض  ديدار پروردگارش  بشتابد. من  ]در چنين شرايطي [مرگ  را جز سعادت  و زندگي  با ستمگران  را جز رنج  و نكبت  نمي دانم .» يكي  از غراترين خطابه هاي  سيدالشهدا(ع) در باب  آزادي  وآزادگي  خطبه  روز عاشورا است ، خطبه اي  كه  از عزت  كرامت  و غيرت  موج  مي زند و انصافا هر حق جوي  آزادي خواهي  را به  وجد مي آورد: الا ان  الدعي  بن  الدعي  قد ركز بين اثنتين  بين السله و الذله و هيهات  منا الذله يابي  الله لنا ذلك و رسوله  والمومنون  و حجور طابت  و طهرت  و انوف  حميه و نفوس  ابيه من  ان  توثر طاعه اللئام  علي مصارع الكرام[۲۴]. «آگاه  باشيد كه  اين  فرومايه  (ابن  زياد) فرزند فرومايه  مرا در بين  دوراهي  شمشير و ذلت  قرار داده  است  و هيهات  كه  ما زير بار ذلت  رويم ، زيرا خدا، پيامبر و مومنان  از اين كه  ما ذلت  را بپذيريم  ابا دارند، دامنهاي  پاك ، مغزه هاي  باغيرت  و نفوس  باشرافت  پدران  روا نمي دارند كه  اطاعت افراد لئيم  و پست  را بر قتلگاه  كرام  و نيك منشان  مقدم  بداريم .»

از ديگر جلوه هاي  آزادي  سياسي  در نهضت  عاشورا اختيار كامل  پيروان  امام  حسين (ع) در پيوستن  به  اين  قافله  باعظمت  است . هيچكس  با زور و اكراه  به  سپاه  كم تعداد اما پرمحتواي  حسين نپيوست . حسين  در دو مقطع  بيعت  خود را يك جانبه  از سر همراهانش  برداشت  و آنان  را تشويق  كرد كه  سر خود گيرند و در اين  خطر پرمخافت  خود را درگير نسازند، از تاريكي  شب  سود جويند و خود را در سياهي  گم  كنند، اما از اين  سپاهي  كه  تو گويي  از پاره هاي  نور تشكيل  شده ، كسي  نرفت ، اينان عاشقانه  به  حسين  پيوسته  بودند و آزادانه  و با اختيار كامل  براي  جانبازي  در راه  خدا و دين لحظه شماري  مي كردند. در اين  سپاه  كسي  به  تطميع  و هواي  زر يا به  تهديد و از ترس  برق  شمشير حاضر نشده  است .

اما صحنه  اول  برداشتن  بيعت  از سوي  امام  حسين (ع)، بعد از وصول  خبر شهادت  جانگداز رسول  امام  به  كوفه  يعني  جناب  مسلم  بن  عقيل  توسط ابن  زياد است : «خبر بس  تاثرانگيزي  بما رسيده  است  و آن  كشته شدن  مسلم  بن  عقيل  و هاني  بن  عروه  و عبدالله بن  يقطر است ، شيعيان  ما ]در كوفه [ دست  از ياري  ما برداشته اند و اينك  هريك  از شما كه  بخواهد در برگشتن  آزاد است  و از سوي ما بر گردنش  حقي  نيست .» فمن  احب  منكم  الانصراف  فلينصرف  ليس  عليه  منا ذمام .[۲۵] حسين صميمانه ، صريح  و صادقانه  با پيروانش  سخن  مي گويد. شما آزاديد. در راه  آزادي  معنوي  و سياسي مي بايد آزادانه  قدم  برداشت .

صحنه  دوم  خطبه  امام  در شب  عاشوراست ، امام  يارانش  را مي ستايد: «من  اصحاب  و ياراني  بهتر از ياران  خود نديده ام  و اهل  بيت  و خانداني  باوفاتر و صديق تر از اهل  بيت  خود سراغ ندارم ، خداوند به  همه  شما جزاي  خير دهد. فردا، دشمن  جنگ  خود را با ما آغاز خواهد كرد اكنون  شما آزاديد و من بيعت  خود را از شما برداشتم  و به  همه  شما اجازه  مي دهم  از سياهي  شب  استفاده  كرده ، هريك  از شما دست  يكي  از افراد خانواده  مرا بگيرد و بسوي  شهر و آبادي  خود حركت  كند و جان  خود را از مرگ نجات  بخشد، زيرا اين  مردم  فقط در تعقيب  من  هستند و اگر مرا بكشند با ديگران  كاري  ندارند.» الا و اني  اظن  يومنا من  هولا الاعدا غدا و اني  قد اذنت  لكم  فانطلقوا جميعا في  حل  ليس  عليكم  مني  ذمام و هذا الليل  قد غشيكم  فاتخذوه  جملا ولياخذ كل  رجل  منكم  بيد رجل  من  اهل  بيتي  فجزاكم  الله جميعا خيرا و تفرقوا في  سوادكم  و مدائنكم  فان  القوم  يقتلونني  و لو اصابوني  لذهلوا عن  طلب غيري .[۲۶] اما نه تنها كسي  نرفت ، بلكه  يك يك  وفاداري  و عشق  خود را به  جانبازي  در ركاب سيدالشهدا به  زيباترين  وجهي  ابراز داشتند. آنان  كه  آگاهانه  و آزادانه  راهي  را نتخاب  كرده اند اين گونه  ثابت قدم  مي مانند. نه تنها از سپاه  امام  حسين  كسي  برنگشت  يا به  سپاه  دشمن  نپيوست ، بلكه  برعكس  نخستين فرمانده  سپاه  ابن  زياد كه  وظيفه  داشت  حسين  بن  علي (ع) را از عزيمت  به  كوفه  بازدارد، جذب  خود كرد. حر بن  يزيد رياحي  وقتي  در برابر منطق  قوي  حسيني  قرار مي گيرد، چكمه  به  گردن  مي اندازد و با چشمي  گريان  و گردني  از شرم  فرو افتاده  به  سپاه  حسين  مي پيوندد. تقابل  شگرف  تاريخ  را ببين ، پدر يزيد، فرماندهان  سپاه  امام  مجتبي  را با قيمتي  گزاف  خريد و با تطميع  به  سوي  خود كشيد، و اينك فرماندهان  لشكر يزيد، نه  با پول  يا زور، بلكه  از سر عشق  و دلدادگي  و ايمان  به  سپاه  حسين مي پيوندند. و چه  زيبا حسين  حر را مي ستايد: خدا ترا رحمت  كند كه  مادرت  به  حق  ترا حر ناميد. حر يعني  آزاد.

سخن  به  دراز كشيد. قصد آن  بود كه  نهضت  عاشورا از زاويه  آزادي هاي  سياسي  مورد بررسي قرار گيرد، در اين  مجال  تنها توفيق  يافتم  چند جلوه  آزادي  را در اين  نهضت  مقدس  مورد بحث  قرار دهم ، كه  مهمترين  آن  مسئله  بيعت  آزادانه  بود. اميدوارم  در فرصتي  ديگر توفيق  بررسي  و درس آموزي  از ديگر ابعاد اين  نهضت  حركت آفرين  را بيابيم . السلام  علي  الحسين  و علي  علي  بن الحسين  و علي  اولاد الحسين  و علي  اصحاب  الحسين . والسلام .


[۱] تحرير سخنراني  در فرهنگسراي  نياوران ، عاشوراي  ;۱۳۷۶ روزنامه  صبح  امروز، ۳۱ فروردين  و ۱ ارديبهشت .۱۳۷۸

[۲] تنبيه الامه و تنزيه المله، ص  ۶۶۶۴.

[۳] پيشين ، ص  ۴.

[۴] پيشين ، ص  ۲۴۲۳.

[۵] پيشين ، ص  ۳۸.

[۶] رجوع كنيد به  صلح  امام  حسين (ع) پرشكوه ترين  نرمش  قهرمانانه  تاريخ ، نوشته  شيخ  رضي  آل  ياسين ، ترجمه سيدعلي  خامنه اي ، (تهران ، ۱۳۵۱)، ص  ۳۵۵.

[۷] رجوع كنيد به  الارشاد، شيخ  مفيد، (قم ، ۱۴۱۳) ج  ۲، ص  ۳۱.

[۸] شيخ  مفيد، النصره لسيد العتره، باب  ذكر جماعه ممن  بايع  اميرالمومنين (ع)، مصنفات  الشيخ  المفيد (قم ، ۱۴۱۳ ق )، ج  ۱، ص  ۱۱۰۱۰۱.

[۹] ارشاد مفيد، ص  ۲۰۰، تاريخ  طبري ، ج  ۷، ص  ۲۱۶.

[۱۰] لهوف ، سيدبن  طاووس ، ص  ۲۰.

[۱۱] مقتل  خوارزمي ، ج  ۱، ص  ۱۸۸.

[۱۲] پيشين .

[۱۳] ثقهالاسلام  كليني ، الاصول  من  الكافي ، كتاب  فضل  العلم، باب  المستاكل  بعلمه  والمباهي  به، حديث ۵.

[۱۴] ابونعيم  اصفهاني ، حليه الاوليا و طبقات  الاصفيا، ج  ۳، ص  ۱۹۶.

[۱۵] نهج البلاغه ، نامه  اول .

[۱۶] شرح  نهج البلاغه  ابن  ابي الحديد، ج  ۱۱، ص  ۹.

[۱۷] تاريخ  طبري ، ج  ۴، ص  ۴۲۹۴۱.

[۱۸] ابن  ابي الحديد، شرح  نهج البلاغه ، ج  ۴، ص  ۹.

[۱۹] تحف العقول ، كلمات  قصار سيدالشهدا(ع).

[۲۰] تاريخ  طبري ، ج  ۷، ص  ۲۴۰.

[۲۱] ارشاد شيخ  مفيد، ص  ۲۰۴.

[۲۲] تاريخ  طبري ، ج  ۷، ص  ۳۰۰.

[۲۳] تحف العقول ، ص  ۱۷۴.

[۲۴] مقتل  خوارزمي ، ج  ۲، ص  ۷.

[۲۵] تاريخ  طبري ، ج  ۷، ص  ۲۹۴ و ارشاد شيخ  مفيد، ص  ۲۲۳.

[۲۶] تاريخ  طبري ، ج  ۷، ص  ;۳۲۲۳۲۱ ارشاد شيخ  مفيد، ص  ۲۳۱.