فهرست
مقدمه
بخش اوّل: مکتوبات
در سوگ استاد
مکتب منتظری: پاک‌سازی جمهوری اسلامی از ولایت جائر
حقوق شهروندی بهائیان از منظر استاد
بانوی مقاومت، همسر مرجعیّت، مادر شهادت
محکومیت پلمب دفتر استاد
اعتراض به مهر و موم کتابخانه و منزل شخصی استاد
بخش دوّم: سخنرانی‌ها
منتظری اُسوۀ تقوای زمانۀ ما
تلألؤ چراغ دین
نمایندۀ اسلامِ حقیقت
منتظری تجسّم اخلاق در سیاست
منتظری و فقه رهایی‌بخش
بخش سوّم: مصاحبه‌ها
زندگی و زمانۀ آیت‌الله منتظری
دیدگاه‌های آیت‌الله منتظری و جنبش سبز
منتظری صدای ملت بود
دربارۀ آراء و شخصیت آیت‌الله منتظری
آیت‌الله منتظری و حقوق بشر
دادخواهی خون‌های به‌ناحق‌ریخته‌شدۀ زندانیان سیاسی در تابستان ۱۳۶۷
گاه‌شمار زندگی استاد منتظری
آلبوم تصاویر
فهرست تفصیلی
به همین قلم
مقدمه انگلیسی
***
مقدمه
بسم الله الرّحمن الرّحیم
شش سال از درگذشت استاد حسین‌علی منتظری نجف‌آبادی (۱۳۸۸-۱۳۰۱) می‌گذرد. منتظری یکی از فقهای شیعه در قرن چهاردهم هجری شمسی، از مراجع تقلید (بین سال‌های ۱۳۶۲ تا ۱۳۸۸)، دومین شخصیت انقلاب ۱۳۵۷ ایران، قائم‌مقام رهبری منتخب مجلس خبرگان رهبری در ۱۹ آبان ۱۳۶۴ و معزول ازسوی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی در ۶ فروردین ۱۳۶۸، و شاخص‌ترین منتقد جمهوری اسلامی (بین سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۸) است.
۱
استاد منتظری از شاگردان آقایان سیدحسین طباطبائی بروجردی، سیدروح‌الله موسوی خمینی، سیدمحمدحسین طباطبائی و میرزا علی‌آقا شیرازی بود. او شاخص‌ترین نمایندۀ مدرسۀ فقهی آقای بروجردی و اعلم شاگردان آقای خمینی محسوب می‌شد. منتظری تا به‌آخر فقیهی سنتی بود که همواره به ضوابط اجتهاد مصطلح حوزه‌های علمیۀ شیعی وفادار ماند و در چارچوب فقه جواهری و موازین فقهی اصولی شیعه کوشید تا در فقه معاملات به‌ویژه فقه سیاسی اصلاحاتی انجام دهد.
در میان نمایندگان اسلام سیاسی پس از آقای خمینی، آقای منتظری مهم‌ترین فقیه شیعی است که معتقد به حکومت دینی، ولایت فقیه و اجرای احکام شرعی به مثابۀ قوانین حکومتی بود. آقای منتظری تا حوالی سال ۱۳۶۴ همفکر و همراه بنیان‌گذار و رهبر جمهوری اسلامی بود، اما از حوالی سال ۱۳۶۵ به‌تدریج از مواضع استاد خود فاصله گرفت و به دنبال ابراز برخی انتقادات سربسته و علنی به‌همراهی با لیبرال‌ها متهم و از رهبری آیندۀ جمهوری اسلامی کنار گذاشته شد.
وی انتقادات ناصحانۀ خود را در زمان دومین رهبر جمهوری اسلامی ادامه داد، و بعد از اینکه در سخنرانی ۱۳ رجب (۲۳ آبان ۱۳۷۶) ادعای مرجعیت تقلید آقای خامنه‌ای را «ابتذال مرجعیت شیعه» نامید، برخلاف قانون ازسوی رهبری در خانۀ خود محصور شد. این حصر تا اواخر سال ۱۳۸۱ که پزشکان از حال وی اعلام خطر کردند ادامه یافت. آقای منتظری پس از حصر نیز کوشید جمهوری اسلامی را از علف هرز استبداد دینی پاک‌سازی کند. علی‌رغم اینکه وی از سال ۱۳۶۸ تا آخر عمر زیر بمباران اهانت و تخریب رسمی جمهوری اسلامی قرار داشت، تشییع جنازۀ او به یکی از باشکوه‌ترین مراسم مردمی در تجلیل از یک مرجع تقلید منتقد تبدیل شد. منتظری در زمرۀ محبوب‌ترین عالمان دینی در ایران است.
۲
استاد منتظری دو نقطۀ عطف را در سیر تحوّل اندیشۀ سیاسی خود پشت سر گذاشته است: ایشان تا سال ۱۳۶۴ همانند دو استاد خود آقایان بروجردی و خمینی به «ولایت انتصابی عامۀ فقها» قائل بود.[۱] از آن زمان تا سال ۱۳۷۶ به «ولایت انتخابی مقیدۀ فقیه» باور داشت،[۲] و از حوالی سال ۱۳۷۶ تا آخر عمر به‌تدریج به «نظارت تقنینی فقیه اعلم» قائل شد. در نظریۀ متأخر، ایشان به تفکیک قوا، نفی ولایت اجرایی فقیه، و حکومت دینی مشروط به رضایت مردم متمایل شده است. اذعان به حقوق انسان از آن‌حیث‌که انسان است از دستاوردهای منتظری متأخر است. رسالۀ حقوق انسان (۱۳۸۳) نخستین تألیف مستقل یک فقیه شیعه در حوزۀ حقوق بشر است.
۳
کتاب «سوگ‌نامۀ فقیه پاکباز، استاد حسین‌علی منتظری نجف‌آبادی» مجموعۀ نوشتارها و گفتارهای نگارنده در چهار سال نخست دوران فقدان ایشان است. کتاب از چهار بخش تشکیل شده است. بخش اول، نوشتارهاست و از شش مقاله و یادداشت فراهم آمده است. بخش دوم، پنج سخنرانی است که در مجالس بزرگداشت هفتم، چهلم و سالگرد استاد ایراد شده است. بخش سوم، مصاحبه‌های شش‌گانه‌ای است که در تشریح آراء آن فقید سعید انجام گرفته است. مطالب بخش سوم و چهارم (به استثنای سه مصاحبۀ آخر) پیاده شدۀ سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های نگارنده هستند و علی‌رغم ویرایش مشکلات متون شفاهی را همچنان دارا هستند. بخش چهارم، گاه‌شمار زندگی استاد است.
ویرایش نخست کتاب در دی ۱۳۹۲در قالب کتاب الکترونیکی عرضه شد. در ویرایش دوم علاوه‌بر طرح جلد جدید، اضافات و اصلاحات اندکی به‌شرح زیر انجام گرفته است: تصحیح برخی اغلاط مطبعی؛ ویرایش جزئی سخنرانی‌ها؛ تکمیل گاه‌شمار نسبت به امور مرتبط در دو سال اخیر به‌ویژه انتشار آثار تازه، ترجمه‌ها و کتب دربارۀ ایشان؛ مقدمۀ انگلیسی کتاب؛ و بالاخره همین مقدمه.
مهم‌ترین مطالب این مجموعه، مکتوب اول (در سوگ استاد) و دوم (مکتب منتظری، پاک‌سازی جمهوری اسلامی از ولایت جائر)، سخنرانی دوم (تلألؤ چراغ دین) و مصاحبۀ آخر (دادخواهی خون‌های به‌ناحق ریخته شدۀ زندانیان سیاسی در تابستان ۱۳۶۷) است. این کتاب در حقیقت جلد دوم کتاب «در محضر فقیه آزاده استاد حسین‌علی منتظری نجف‌آبادی» است. جلد سوم این مجموعه، سیر تحول اندیشۀ سیاسی استاد خواهد بود.
۴
در فاصلۀ دو ویرایش کتاب، دو کلیدواژۀ «اسلام سیاسی» و «شریعت» در باور نویسنده دچار تحول و بازنگری شده است. نوشتارها و گفتارهای کتاب بر اساس باور پیشین است نه باور فعلی. نویسنده چند سالی است که سیاست و قدرت سیاسی را در تارک وظایف اسلامی نمی‌بیند و جدایی نهاد دین از دولت را به صلاح دین و دولت، هر دو می‌داند، بی‌آنکه منکر جنبه‌ها و وظایف اجتماعی اسلامی باشد. شریعت به باور فعلی موازین اخلاقی جاودانه است نه لزوماً احکام (قوانین) که تخته‌بند شرائط زمانی- مکانی است. تفصیل این دو بحث مجالی دیگر می‌طلبد. واضح است فقاهت و فهم اسلام در سایۀ این دو بازنگری متحوّل می‌شوند یا شده‌اند!
استاد منتظری جزئی مهم از گذشتۀ من است، از ایشان در علم و عمل بسیار آموخته‌ام، اما در وی متوقف نشده‌ام. آن‌چنان‌که او نیز اساتید خود را در مواضعی درنوردید و حقیقت را بیش از اساتیدش پاس‌داشت. یادش گرامی باد. از خداوند بزرگ رحمت و رضوان را برای آن عالم ربّانی و ادامۀ راهش را برای شاگردان و علاقه‌مندان مسئلت دارم.
محسن کدیور
مرداد ۱۳۹۴
[۱]. نظریۀ نخست را طی سلسله مقالات سیر تحول اندیشۀ سیاسی استاد منتظری: در ظلّ اساتید (خرداد ۱۳۹۰) تشریح کرده‌ام.
[۲]. نظریۀ دوم به اجمال در کتاب نظریه‌های دولت در فقه شیعه (۱۳۷۶) معرفی شده است.
