شرح آثار عرفانی ابن سینا

رساله‌ی عشق تبیین عشق بر اساس فلسفه‌ی مشاء است، ابن سینا آن را به زبان عربی به‌درخواست شاگردش ابوعبدالله فقیه معصومی به‌رشته‌ی تحریر درآورده است. به نظر ابن سینا عشق اختصاصی به نوع انسان ندارد، بلکه در تمام موجودات ساری است چه مجرد چه غیر مجرد. رساله‌ی عشق شامل هفت فصل است. مهمترین فصول رساله فصول پنجم تا هفتم آن درباره عشق به خوبرویان، عشق نفوس الهیه و عشق الهی است، که خود عشق و عاشق و معشوق است. وی عشق را به حقیقی و مجازی تقسیم کرده هرچند عشق حقیقی مورد بحث وی در این رساله با عشق عرفانی تفاوت دارد.

حی بن یقظان (زنده پسر بیدار) از رسائل رمزی عرفانی ابن سیناست که به زبان عربی در سال ۴۱۴ در قلعه‌ی فردجان به‌رشته‌ی تحریر درآمده است. سهروردی و ابن طفیل از حی بن یقظان ابن سینا متاثر شده‌اند. عصاره‌ی رساله‌ی ابن سینا آشنایی با شرق روحانی و آمادگی برای یک سفر به آن است. قهرمان آن مرشدی روحانی است که با این پیام رساله را به پایان می‌برد: اگر آمادگی سفر داری به من اقتدا کن. این رساله را می‌توان مقدمه‌ای بر حکمت المشرقیین یا خرد شرقی ابن سینا دانست. داستان در ابتدای لزوم سفر معنوی پایان می‌پذیرد. ابن سینا از اقالیم دیگر وجود گفت، اقالیمی که جز به‌مدد پیر مرشد به آنها دسترسی نیست. پیرمرشد از دیار قدس آمده، کارش جهان‌گردی است، البته جهان‌های معنوی. بخش قابل توجهی از رساله تفسیر اقلیم ناسوت بر اساس جهان‌شناسی قدیم است. اما امتیاز رساله در معرفی شرق نورانی و غرب ظلمانی است. توصیف این دو اقلیم، اینکه راه ورود به شرق نورانی غسل در چشمه‌ی حیات و نوشیدن از آن است و صفت غرب ظلمانی ویرانگری و شوره‌زاری و کشتار است. غرب جای آسایش و قرار نیست. توصیف حضرت رب الارباب و اینکه مقصد سفر روحانی تقرب به اوست دیگر جاذبه قصه است. حی بن یقظان با ضرورت سفر به راهنمایی پیر مرشد خاتمه می‌یابد. سفری که برای سالک گریزناپذیر است. اگر خواهی با من بیایی بر پی من بیا.

شرح آثار عرفانی ابن سینا، جلسات ماهانه محفل فرهنگ و خرد در دانشگاه کارولینای شمالی، چپل هیل، کارولینای شمالی، درس عمومی به زبان فارسی در سال تحصیلی ۹۵-۱۳۹۴. سلامان و ابسال، حی بن یقظان، رسالة فی العشق؛ اشارات، نمطهای ۸ تا ۱۰: فی البهجة والسعادة، مقامات العارفین، اسرارالآیات؛ و قصیده عینیه

ابن سینا علاوه بر فلسفه و طب در عرفان نظری نیز پیش‌کسوت است. سه نمط آخر الاشارات والتنبیهات، رسالة‌الطیر، حی بن یقظان، سلامان و ابسال، قصیدة عینیة و رسالة فی العشق بخشی از کارنامه‌ی پربار عرفانی شیخ‌الرئیس است. اصل رساله‌ی سلامان و ابسال ابن سینا به زمان ما نرسیده است. خواجه نصیرالدین طوسی در شرح نمط نهم اشارات دو روایت از این داستان نقل می‌کند و روایت دوم را منسوب به ابن سینا معرفی می‌کند. روایت اول ترجمه‌ی حنین بن اسحاق از یونانی به عربی است. سلامان و اسحاق در فرهنگ اساطیری هندی، یهودی، یونانی و عربی سابقه دارد. ابن سینا، ابن طفیل، فخرالدین رازی، نصیرالدین طوسی، اسماعیل ریزی و عبدالرحمن جامی درباره‌ی آن بحث کرده‌اند. سلامان و ابسال داستان عرفانی رمزی است. روایت نخست عشق نافرجام سلامان به دایه‌ی خود ابسال است، و روایت دوم پاکدامنی یوسف‌گونه‌ی ابسال نسبت به مکر زن برادرش سلامان. به تفسیر نصیرالدین طوسی در روایت دوم سلامان نماد نفس ناطقه و ابسال نماد عقل نظری است که تا عقل مستفاد به کمال می‌رسد. بعید است که مراد این سینا از سلامان و ابسال تفاسیر فلسفی خواجه نصیر بوده باشد. اینکه مراد این سینا از سلامان و ابسال چیست در گرو تحلیل مقامات عارفین در اشارات است.