تأملی در مسئله‌ حجاب

تأملی در مسئله حجاب

بررسی احکام دینی پوشش بانوان بر اساس موازین «فقه استدلالی»

تأملی در مسئله‌ی حجاب (۱): حجاب در قرآن [ بحث اجمالی]

تأملی در مسئله‌ی حجاب (۲): حجاب در روایات شیعی

تأملی در مسئله‌ی حجاب (۳): حجاب در روایات و فتاوای اهل سنت

تأملی در مسئله‌ی حجاب (۴): بررسی فتاوای فقیهان شیعه در لباس زن نمازگزار

تأملی در مسئله‌ی حجاب (۵): نگاه و پوشش در فتاوای فقیهان شیعه

مباحث باقیمانده: 

(۶) لباس دوران جاهلی حجاز و عصر پیامبر (ص) و ائمه (ع)

(۷) حجاب در ادیان پیشین (یهودیت، مسیحیت و آئین زردشت)

(۸) تأمل دوباره ای درباره‌ی حجاب در قرآن (بحث تفصیلی) 

(۹) نظر نهایی نویسنده همراه با ادله و مستندات تحلیلی آن

مباحث باقیمانده در موقع مقتضی منتشر خواهد شد، انشاء الله.

***

خلاصه پنج قسمت:

از دو واژه‌ی جِلباب و خِمار در آیات پوشش بانوان در قرآن کریم (احزاب ۵۹ و نور ۳۱) بیش از مطلق پوشاک استفاده نمی شود، و به تنهائی ظهوری در وجوب سرانداز و روسری ندارند. مفاد این دو آیه جمع و جور کردن جامه و پوشانیدن سینه و گریبان است.
در میان روایات معتبر از فاطمه زهرا (س) هیچ عبارتی درباره حجاب دیده نمی شود. در احکام  اصلی حجاب هیچ حکمی به پیامبر (ص) یا امیرالمؤمنین (ع) نسبت داده نشده است. در احکام حجاب روایات متواتر لفظی و معنوی وجود ندارد و غالب آنها نص در مطلوب نیستند.
حدیث «زن عورت است» مبنای اصلی فتاوای حجاب در نزد فقهای مذاهب اربعه‌ است. انتساب استثنای وجه و کفین از بدن زن – که تماما عورت است – به پیامبر (ص) هیچ مستند معتبر روائی ندارد. هیچ روایت نبوی در این زمینه در صحاح اهل سنت یافت نمی شود. در احادیث معتبر اهل سنت منقول از رسول اکرم (ص) پوشش موی سر بانوان خارج از نماز مستندی ندارد.
حد پوشش زن آزاد خارج از نماز در حضور مرد اجنبی (یا زن غیرمسلمان) تمام بدن او به استثنای وجه و کفین است، این استثنا نیز در صورتی است که ایمنی از فتنه باشد (حنفیه و مالکیه). در برابر مردان اجنبی تمام بدن زن عورت محسوب می شود، حتی وجه و کفین (شافعیه و حنبلیه).
الگوی دوگانه «کفایت تن پوش» و «تن پوش – سرانداز» نخستین الگوی فقه شیعه در لباس زن نمازگزار و «الگوی مستثنی منه – مستثنی» دومین الگو بود. در این الگو تمام بدن زن عورت واجب الستر و آشکار کردن هر اندام نیازمند دلیل خاص است و بدون چنین دلیلی اندام مورد بحث به تمام بدن که عورت است ملحق می شود. جریان غالب فقه شیعه (فتاوای شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول، محقق کرکی و سید صاحب عروة) به سمت تشدید احتیاط و توسعه ی مواضع واجب الستر لباس زن نمازگزار بوده است. از قرن دهم جریانی متفاوت در میان فقها مشاهده می شود. این جریان با پرچمداری محقق اردبیلی و شاگردش سید محمد عاملی صاحب مدارک آغاز می شود، با محقق سبزواری ادامه یافته و توسط میرزای قمی و محقق نراقی اوج می گیرد، این دسته از فقیهان در ادله‌ی پیشینیان تردیدهای جدی رواداشته اند. به نظر محقق اردبیلی «اگر خوف از اجماع ادعاشده در مستثنی منه در بین نبود، قول به جواز آنچه غالبا ظاهر است همانند سر و مو (اعم از موی سر و موی مسترسل خارج از سر) علاوه بر وجه و کفین و قدمین نیز ممکن بود.» بسیاری از فقهای دو قرن اخیر به عدم ملازمه‌ی بین پوشش در نماز و پوشش ناظری قائل شده اند. وجوب پوشش در نماز حکمی شرطی است (صحت نماز مشروط به آن است)، در حالی که وجوب پوشش در برابر ناظر حکمی نفسی و تکلیفی مستقل است.

حکم زن و مرد در امور زیر مانند هم است: حرمت نگاه به شرمگاه دیگران (خارج از ازدواج و ضرورت)، حرمت نگاه شهوانی به دیگران، انحصار نگاه و لمس شهوانی به ازدواج، جواز نگاه غیرشهوانی به همجنس و محارم در غیر شرمگاه.
مردان مجازند به اندام عادتا آشکار اصنافی از زنان نگاه کنند: زنان غیرمسلمان، کنیز مزوجه و کنیز دیگران (سر و گردن و مو و کفین و قدمین)، زنان مسلمان غیر مقید به حجاب شرعی. مردان در زمان خواستگاری می توانند به محاسن بدن زن ولو با لباس نازک از جمله موی وی نگاه کنند ولو بدون اذن زن.
در نگاه مردان به اندام زنان در غیر صورت و کفین و قدمین اجماع بر تحریم است مطلقا. در نگاه غیرشهوانی به صورت و کفین جمعی از فقها قائل به تحریم مطلقا و جمعی دیگر قائل به کراهت یا جواز نگاه اول یا جواز مطلقا شده اند. گروه قلیلی نگاه به قدمین را مجاز دانسته اند.
مملوک نسبت به مالکه حکم محرم ندارد. (بر خلاف کنیز نسبت به مالک) در زمان خواستگاری به فتوای قلیلی از فقها زن می تواند به صورت و کفین مرد نگاه کند، در حالی که گروه پرشمارتری از فقها نگاه زن به مرد در زمان خواستگاری را فاقد مستند و غیرمجاز یافته اند.
در نگاه غیرشهوانی زنان به اندام مردان اقوالی از تحریم مطلق، جواز نگاه نخستین به صورت و کفین، جواز نگاه به وجه و کفین مطلفا، جواز نگاه به صورت و دستها و قدمین و سر و گردن و مو و گوشهای مرد و بالاخره جواز نگاه به تمام بدن مرد منهای شرمگاه در دست است.
درباره حجاب شرعی یا مواضع واجب الستر بدن بانوان در برابر نامحرم چهار قول است: اول وجوب پوشش تمام بدن حتی صورت و کفین، دوم وجوب پوشاندن تمام بدن و جواز باز بودن صورت و کفین (قول مشهور)، سوم وجوب پوشاندن تمام بدن و جواز باز بودن صورت و کفین و قدمین، چهارم نظر محقق اردبیلی: آنچه عادت بر ظاهر بودن آن است واجب الستر نیست. به نظر وی مواضع جایزالکشف بیشتر از صورت و کفین و قدمین است.
بر مردان پوشاندن بدنشان غیر از شرمگاه واجب نیست، اگرچه بر زنان نگاه کردن به برخی از مواضع بدن مرد حرام باشد.
به فتوای برخی فقهای سه قرن اخیر بین حرمت نظر و منع کشف تلازم است، اما بین جواز نظر و جواز کشف تلازم نیست. اما به فتوای شمس الدین ملازمه‌ی بین ستر و نظر از هر دو جهت (حرمت و جواز) غیرواضح است.
ادله‌ي لفظی اعم از آیات و روایات در اغلب قریب به اتفاق فتاوای مشهور مستند اصلی نبوده اند، به واسطه‌ی عدم صراحت آیات و عدم اعتبار سند روایات. مهمترین ادله در مسئله‌ی ستر و نظر اجماع و سیره‌ متشرعه و گاه عمل اصحاب یا اهتمام شارع به اعراض و نوامیس یعنی کلا ادله‌ی لبّی بوده است.
درک خاص فقیهان مذکر از مسئله‌ی زن به نوعی تساهل و تسامح نسبت به مردان و نوعی سخت گیری و تضییق در ناحیه‌ی زنان انجامیده است. مشکل اصلی در مسئله حجاب شرعی کتاب و سنت نیست، مشکل اصلی فهم خاص و درک ویژه‌ غالب فقها از زن، انسان و جامعه بوده و هست. پیش فرضهای اثبات نشده‌ای که فهم از ادله را دگرگون کرده و هیچ ریشه و پشتوانه‌ی شرعی ندارند. اجتهاد تکرار چارچوب سلف صالح نیست. اجتهاد دست یابی به مفاد کتاب و سنت بدور از عرف و عادت متعلق به عصر نزول آیات و زمان صدور روایات و یا دوران فقهای ماضی است. این نکته موضوع بحث قسمتهای بعدی این بحث است.