ممنوعیت نمایش ساز در تلویزیون؛ سیاست راهبردی یا تناقض در عرصه هنر

امیر رستاق
روزنامه‌نگار حوزه فرهنگ و هنر

بی بی سی فارسی

۲۱ ژانويه ۲۰۱۴ – ۰۱ بهمن ۱۳۹۲

نوع مواجهه جمهوری اسلامی با موسیقی همه‌گاه با چالش‌ و بحث همراه بوده است و گذشت بیش از سه دهه از عمر انقلاب هم سبب نشده است تا مسئله‌ای به نام موسیقی و نمایش ساز در رسانه‌های تصویری جمهوری اسلامی حل شود.
نمونه متاخر این گونه رخدادها نمایش ساز گروه موسیقی آوای پارسیان به سرپرستی سامان علیپور در روز ۲۸ دی‌ماه از برنامه صبح بخیر ایران شبکه اول بود که خود به چالشی تازه در برنامه‌سازی تلویزیون جمهوری اسلامی تبدیل شد.
نمایش ساز در این برنامه این ذهینت را برای گروهی از اهالی هنر و رسانه‌ها ایجاد کرد که با توجه به روی کار آمدن دولت جدید و سخنان رئیس جمهور در نشست با هنرمندان و سخنان رئیس صداو سیما در جشنواره جام جم، این سازمان سیاست تازه‌ای را در نمایش ساز از تلویزیون در پیش گرفته است.
روزنامه شرق عکس نخست صفحه اول روز دوشنبه ۳۰ دی خود را به تصویر تلویزیونی گروه اختصاص داد و با یادداشت‌هایی از شهرام ناظری و یکی دو تن دیگر از هنرمندان به استقبال این رخداد رفت، اما یک روز بعد با پاسخ تهیه کننده برنامه صبح‌ بخیر ایران مشخص شد سیاست تازه‌ای در کار نیست.
تهیه‌کننده “صبح بخیر ایران” در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس گفت که نمایش سازهای گروه موسیقی آوای پارسیان در تلویزیون ناشی از اشتباه اوست و به تغییر رویکرد مسوولان صداوسیما، ربطی ندارد و شخص او پای پیامد آن نیز می‌ایستد.
در همین روز روزنامه‌ شرق به نقل از عباس سجادی، شاعر و ترانه سرا و مجری با سابقه تلویزیون که این روزها اجرای برنامه موسیقی محور دستان از شبکه آموزش را بر عهده دارد، از نبود بخشنامه ای رسمی از سوی صدا و سیما در نشان دادن ساز خبر داد.اما به نظر می‌رسد عدم نمایش ساز در صدا و سیما بیش از آنکه به بخشنامه یا دستوری مکتوب و رسمی منوط باشد به دیدگاه‌های رهبر ایران درباره ترویج موسیقی و پیش از آن به نگاه فقه‌ شیعه در مواجهه با موسیقی باز می‌گردد.
‘ترویج موسیقی، خلاف مذاق اسلام’
هفتم اسفند سال گذشته خبرگزاری قرآن گزارشی از نشست فلسفه موسیقی از دیدگاه رهبر ایران ارائه داد. در این گزارش نماینده دفتر رهبر ایران از دروس خارج فقه آیت‌الله خامنه‌ای درباره موسیقی در یک سال گذشته خبر داد و گفت: “از دیدگاه مقام معظم رهبری ترویج عام موسیقی به هر شکل و در هر سطح آن با توجه به اینکه هنوز مصادیق موسیقی حرام در جامعه زیاد به چشم می‌خورد جایز نیست اما ایشان امر به توقف تولید آثار موسیقی نداده‌اند.”
سال ها پیش از این هم آیت‌الله خامنه ای در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی به ریاست محمد خاتمی تاکید کرده بود که “ترویج موسیقی چیزی است خلاف مذاق اسلام” است.
اما نمایش ساز در فیلم‌های سینمایی، سریال‌هایی که خارج از حیطه صدا و سیما ساخته می‌شوند آزاد است و حتی سی‌دی تصویری کنسرت‌های موسیقی پاپ و سنتی و مدرن با دریافت مجوز از مرکز رسانه‌های تصویری یا دفتر امور موسیقی به آسانی قابلیت توزیع در کشور را دارند.
در تمامی چند دهه گذشته عملا سازی از تلویزیون نشان داده نشد و یا اگر سازی نمایش داده شد، در پشت بوته‌ها و گل‌ها پنهان ماند و هیچگاه به رویه‌ و سیاستی دراز‌مدت تبدیل نشد. همین مسئله سبب شد تا برخی از هنرمندان شاخص موسیقی حضور در شبکه‌های مختلف سیما را منوط به نمایش ساز کنند.
این ممنوعیت اما زمانی که به شبکه‌های استانی می‌رسد، کاهش می‌یابد به گونه‌ای که برخی از شبکه‌های استانی عملا اجراهای گروه‌های موسیقی را بی‌هیچ مانعی نمایش می‌دهند.
این وضعیت در شبکه‌های بین‌المللی وابسته به سازمان صدا و سیما وضعیت بهتری دارد و نمایش ساز در آنها تقریبا بی‌هیچ مانعی انجام می‌شود.
موسیقی از نگاه
اگرچه در فتاوی عمده فقها و نیز احکام فقهی آیت‌الله خمینی هیچ نشانی از سخنانش درباره ممنوعیت نمایش ساز وجود ندارد و حتی صادق طباطبایی (از نزدیکان آیت الله خمینی و سخنگوی دولت آقای بازرگان) در گفت وگویی با سایت موسیقی ایرانیان تاکید کرده است که “من به خاطر ندارم که در زمان امام منعی برای نشان دادن آلات موسیقی از تلویزیون وجود داشت.”
اما شدت عمل در برابر اجرای موسیقی در سال‌های ابتدایی رهبری آیت‌الله خمینی بسیار زیاد بود و عملا فعالیت‌های موسیقی در تعطیلی و توقف به سر می‌برد.
به گفته آقای طباطبایی “در همان سال های صدر انقلاب، روزی مسئولان اصناف از امام کسب تکلیف کردند که با فروشندگان آلات موسیقی چه باید کرد؟ امام در پاسخ قریب به این مضمون جواب دادند که سازها و ادوات موسیقی فی نفسه مشمول حکم حرمت قرار ندارند. نوع استفاده و موارد مصرف و شرایط جانبی است که تعیین کننده نوع حکم می شود.”
مرداد سال ۱۳۵۸ آیت‌آلله خمینی در فتوایی که در روزنامه‌اطلاعات منتشر شد انواع موسیقی ها را حرام دانسته و گفته بودند از صدا و سیما هم موسیقی پخش نشود.
بعد از آن تقریبا حمل ساز هم در جمهوری اسلامی به دشواری انجام می‌شد. اما به مرور فضا به سمت اجرا و انتشار برخی موسیقی‌های سنتی و نیز اجرای ارکستر سمفونیک تهران سوق پیدا کرد. این ارکستر همزمان با آیین گشایش نخستین مجلس شورای اسلامی به صورت زنده و در حضور فقهای شورای نگهبان سرود جمهوری اسلامی را اجرا کرد.
سال ۱۳۶۷ آیت‌الله خمینی فتوایی داد که در آن حرمت از اجرای موسیقی و شطرنج برداشته‌شد و همین فتوا بابی را باز کرد برای فعالیت‌های موسیقایی. فتوایی که از آن به عنوان انقلابی درباره دیدگاه‌های سنتی فقه شیعه در موسیقی تعبیر شد. اما این فتوا اگر چه راه را برای اجرا و فعالیت موسیقی باز کرد، در مقابل گرهی از نمایش ساز در تلویزیون جمهوری اسلامی نگشود.
در مقدمه مجموعه موسیقی و غنا که سال ۱۳۷۸ منتشر شد آمده است که در سال ۱۳۷۲ صادق لاریجانی(رئیس کنونی قوه‌قضاییه) که از جمله دست‌اندرکاران اصلی مرکز تحقیق ولی عصر حوزه علمیه قم بود، پیشنهاد رضا مختاری (یکی از محققان شناخته‌شده حوزه علمیه قم ) را برای انتشار رساله‌های فقها درباره موسیقی و غنا در یک مجموعه پذیرفت.
به نوشته آقای مختاری قرار بود این رساله‌ها در یک کتاب انتشار یابد، اما وقتی پژوهش به پایان رسید حجم رساله‌ها که عمده آنها به زبان عربی است، به ۲۵۰۰ صفحه رسید و در سال ۷۸ در مجموعه‌ای ۴ جلدی منتشر شد.این کتاب را انتشارات بوستان کتاب قم منتشر کرد و دیدگاه‌های فقهی منتشره در آن از نگاه صلب و سخت و غیر منعطف نسبت به موسیقی حکایت دارد.
اما نگاه نسل تازه مجتهدان تا حدودی فضای بازتری را برای فعالیت موسیقی تعریف کرده است اگرچه تفاوت ماهوی با دیگر فتاوای ندارد. نمونه متاخر آن دیدگاهی است که محسن کدیور پژوهشگر دینی و از شاگردان آیت‌الله منتظری مطرح کرده است.
او در پاسخ به پرسشی درباره موسیقی و خواندن زنان که در سایت خود به تاریخ بهمن ۹۱ نوشته است: “آموختن و نواختن و گوش کردن موسیقی فی حد نفسه مانع شرعی ندارد، همچنانکه آواز خواندن هم فی حد نفسه مجاز است. موسیقی یا آواز حرام دلیل می خواهد نه برعکس. خواندن زن هم اگر بطور متعارف باشد منع شرعی ندارد، همانند سخن گفتن وی. موسیقی یا آوازی که دعوت به گناه باشد یا زمینه ساز مستقیم آن و نیز خواندن با لحن هوس انگیز (احزاب ۳۲) حرام است و استماع آنها نیز مجاز نیست.”