بیماری آیت‌الله روحانی در سال ۱۳۷۵ اوج می‌گیرد. علیرغم کوشش پزشکان در داخل کشور موفق به مهار بیماری نمی‌شوند. جمهوری اسلامی با تقاضای سفر استعلاجی ایشان به خارج از کشور موافقت می‌کند. آیت‌الله روحانی (ظاهراً در تابستان ۱۳۷۵ به مدت یک‌ماه) در لندن تحت مداوا قرار می‌گیرد. معالجه با موفقیت پیش می‌رود و ایشان به ایران باز می‌گردد بی‌آنکه در خارج نیز اقدامی سیاسی انجام دهد. بعد از حدود یک‌سال دوباره بیماری شدت می‌گیرد و ایشان در نهایت در ۴ مرداد ۱۳۷۶ در قم بر اثر خونریزی معده از دنیا می‌رود.
نخستین چیزی که در مطبوعات ایران دربارۀ آیت‌الله روحانی اجازۀ نشر یافت خبر مرگ وی بود. جمهوری اسلامی مانع از انتشار خبر درگذشت، مجالس ترحیم و چهلم وی نشد. هرچند اینکه اجازۀ عمل به وصیت وی در دفن کنار مدفن پدرش در مسجد بالاسر حضرت معصومه داده نشد، و جنازۀ وی به اعتراض در منزل مسکونی‌اش دفن شد، اجازۀ انتشار نیافت. جمهوری اسلامی حتی در محل دفن نیز تضییقات خود را اعمال کرد. این فصل در ضمن چهار قسمت تدوین شده است: درگذشت، تشییع و تدفین، ترحیم و چهلم.
الف. درگذشت
خبر بسیار کوتاه درگذشت آیت‌الله روحانی با ۳۶ ساعت تاخیر از رادیو تلویزیون حکومتی ایران پخش شد. روزنامه‌ها هم این‌گونه خبر درگذشت وی را پوشش دادند:
«قم خبرگزاری جمهوری اسلامی: آیت‌الله سیدمحمد روحانی مقارن ساعت ۳ و نیم بامداد دیروز بر اثر بیماری ناشی از خونریزی معده در قم درگذشت.»[۱]
«انا لله و انا الیه راجعون.
یوم علی آل الرسول(ص) عظیم.
رحلت جانسوز مرجع عظیم‌الشأن عالم تشیّع حضرت آیت‌الله‌العظمی روحانی اعلی الله مقامه الشریف را به ساحت مقدس حضرت بقیةالله الاعظم ارواحنا لتراب مقدمه الفداء، مراجع عالیقدر، حوزه‌های علمیه و جامعۀ تشیّع تسلیت می‌گوئیم. مراسم تشییع ساعت ۶ عصر روز شنبه ۲۰ ربیع‌الاول مطابق با ۴ مرداد ۱۳۷۶ از بیت معظم‌له به‌سوی حرم حضرت معصومه تشییع خواهد شد، و مراسم بزرگداشت بعد از نماز مغرب و عشاء در مسجد امام حسن عسکری(ع) برگزار خواهد شد.
بیت معظم‌له».[۲]
ب. تشییع و تدفین
اخبار تشییع و تدفین وی به شرح زیر در مطبوعات منعکس شد:
«در این مراسم که از محل بیت آن مرحوم تا حرم مطهر حضرت معصومه انجام شد جمع کثیری از فضلاء، روحانیون و طلاب حوزه‌های علمیه و مردم حضور داشتند. به‌همین مناسبت مراسم بزرگداشتی ازسوی بیت آن مرحوم در مسجد امام حسن عسکری(ع) قم برگزار شد.»[۳]
«گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی حاکی است که پیکر آن مرحوم دیروز بعدازظهر در قم تشییع و به خاک سپرده شد.»[۴]
در روزنامۀ رسالت ۵ مرداد ۷۶ محل دفن حذف شده است!
در دو روزنامه به نقل از خبرگزاری جمهوری اسلامی محل دفن قبرستان شیخان ذکر شده است!
«پیکر آن مرحوم عصر دیروز پس از تشییع در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.»[۵]«خبرگزاری جمهوری اسلامی: پیکر آیت‌الله روحانی پس از برگزاری مراسم ویژه نوحه‌خوانی و اقامۀ نماز میّت در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.»[۶]
بازماندگان مرجع متوفی بی‌آنکه مایل باشند به نامشان اشاره شود اظهار داشتند:
«بعد از وفات هم بااینکه از مقامات درخواست شد که ایشان را در حرم دفن بکنند، اما اجازه صادر نشد. در اعتراض به این مسأله، ایشان را در منزلشان در خیابان صفائیه دفن کردند که الان حسینیه شده و محل برپایی نماز و روضه و درس است. برادرشان آقاسیدصادق بااینکه آن زمان در حصر بودند، موقتاً اجازه پیدا کرد در تشییع‌جنازه شرکت کند و نماز میّت را هم ایشان اقامه کردند. آقای وحید خراسانی هم در تشییع شرکت داشتند. آقای سیستانی بعد از وفات ایشان تلگراف تسلیتی دادند، و آقایان منتظری، بهجت و مکارم با حضور در بیت ایشان به بازماندگان تسلیت گفتند.»
حجت‌الاسلام احمد منتظری که به نمایندگی ازسوی پدرش در مراسم تشییع شرکت کرده بود نقل می‌کند که «در آن زمان معروف بود که برای رساندن پیام مظلومیتش ایشان را در خانه دفن کرده‌اند. در پایان تشییع ناگهان اعلام کردند که کفن خونی شده و احتیاج به تطهیر دارد و به بهانۀ تطهیر به خانه برگرداندند و در قبری که آماده کرده بودند سریعاً دفن کردند و مسئولین را در برابر عمل انجام شده قرار دادند. این منزلدر خیابان صفائیه، کوچۀ شمارۀ ۳۱ قرار دارد.»
اما جزئیات مراسم تشییع و تدفین مرحوم آیت‌الله روحانی به نقل از شاهدان عینی موثق که تمایلی به ذکر نامشان ندارند به شرح زیر است:
«آقا سیدمحمود پدر آقاسیدمحمد در مسجد بالاسرِ صحن حضرت معصومه مدفون است. وصیت آقاسیدمحمد دفن کنار پدرش بود. مقامات حکومتی موافقت نکردند. ظاهراً وصیت ثانوی وی درصورت عدم موافقت دفن در خانه بوده است. مقامات حکومتی می‌خواستند وی را در قبرستان شیخان دفن کنند، حتی قبر هم کنده بودند.
باتوجه به تجربۀ تلخ دفن مرحوم آیت‌الله شریعتمداری جنب آبریزگاه قبرستان ابوحسین و اهانت به مقام فقاهت و مرجعیت که مورد اعتراض مرحوم آیت‌الله گلپایگانی نیز واقع شد، و واهمه از تکرار آن باعث شد بازماندگان، شاگردان و علاقه‌مندان آن مرحوم در مقابل مأموران امنیتی مقاومت کنند و نگذارند جنازه به دلخواه حکومت دفن شود. در پایان تشییع ناگهان اعلام کردند که کفن خونی شده و احتیاج به تطهیر دارد و به بهانۀ تطهیر به خانه برگرداندند و در قبری که آماده کرده بودند سریعاً دفن کردند و مقامات امنیتی را در برابر عمل انجام شده قرار دادند.»
سه ماه بعد آیت‌الله احمد آذری قمی در نامه به رئیس‌جمهور خاتمی می‌نویسد «چرا با جنازۀ مرحوم آقای [سیدمحمد] روحانی چنین کردند؟… این اهانت به علم و رسول‌الله نیست؟»[۷]
ج. ترحیم
۵۵ نفر از علمای طراز اول تهران با صدور اعلامیۀ ذیل از آن مرحوم تجلیل کردند:
«الفقهاء حصون الاسلام. ضایعۀ مولمۀ ارتحال استوانۀ فقه و فقاهت، بقیةالسلف، استادالفقهاء والمجتهدین، مرجع دینی عالم تشیّع، حضرت آیت‌الله‌العظمی آقای حاج‌سیدمحمد روحانی اعلی‌الله مقامه الشریف را به پیشگاه مبارک حضرت ولی‌الله الاعظم حجة بن الحسن عجل‌الله تعالی فرجه الشریف و حوزه‌های علمیه و فقها و مراجع عظام و بیت معظم‌له تسلیت عرض نموده جهت تعظیم و تکریم از مقام شامخ فقاهت و مرجعیت و تسلی خاطر بازماندگان بالاخص آقازادگان محترم مجلس یادبودی در روز سه‌شنبه ۲۳ ربیع‌الاول مطابق ۷ مرداد از ساعت ۱۰ الی ۱۲ صبح در مسجد ارک منعقد می‌باشد. شرکت علمای اعلام و هیئات مذهبی و عموم مؤمنین موجب أجر عظیم و تعظیم شعائرالله است.
الاحقر سیدضیاءالدین استرآبادی، سیدرضی شیرازی، سیدمحمدباقر خوانساری، سیدعلی خوانساری، السیدمحمدحسین العلوی البروجردی، یحیی نوری، اصغر طباطبائی قمی، مهدی حائری تهرانی، سیدجمالالدین ملایری، سیدمهدی موسوی خلخالی، سیدعلی هاشمی گلپایگانی، سیدمحمد بجنوردی، سیدهادی طباطبائی قمی، محمدرضا جعفری، سیداسماعیل مرعشی، محمد جعفری اراکی، عبدالرضا روحانی، محسن محدث‌زاده، سیدجعفر خوانساری، سیدمهدی اشکوری، عاصمی، الاحقر محمود الانصاری القمی، احمد مجتهدی تهرانی، سیدمحمدتقی کشفی، سیدمحسن خلخالی، عباس مرندی، عباس جمالی، سیدهادی الحسینی الروحانی، سیدجمالالدین مرتضوی، سیدمهدی لواسانی، جلیل جلیلی، محسن حبیبی، سیدجعفر شبیری، محمدتقی مصدرالامور، سیدعلی رئیس گرگانی، سیدمحمدعلی حسینی تهرانی، علی تهرانی، سیدمحمد جلالی تهرانی، مسیح مسجد جامعی، سیدعبدالعلی تقوی شیرازی، محسن خراسانی، خلیلی قمی، نجفی جعفری همدانی، سیدحسین طباطبائی قمی، شیخ‌الاسلامی، علی اسلامی، ثقةالاسلامی، محمد اسلامی، احمد الحسینی الروحانی، سیدمحمدرضا لواسانی، محمدصادق جعفری، سیدمحسن سبط، سیدحسن سبط، نورالله شاه‌آبادی، الاحقر نصرالله شاه‌آبادی عفی عنه»[۸]
این هم خبر برگزاری مجلس ترحیم فوق:
«تهران خبرگزاری جمهوری اسلامی، مجلس بزرگداشت آیت‌الله سیدمحمد روحانی دیروز با شرکت علما، روحانیون و جمع کثیری از مردم در مسجد ارک تهران برگزار شد. آیت‌الله رحمانی همدانی در سخنانی به شخصیت علمی آیت‌الله روحانی پرداخت و گفت: آیت‌الله روحانی ازجمله افراد مرکز ثقل جهان اسلام بود و از بین رفتن او باعث تأسف است. وی افزود آیت‌الله روحانی نوآوری‌های زیادی در فقه داشت و منشأ خدمات زیادی برای حوزه‌ها بود. از پیامبر نقل شده است که مقام علما یک درجه از مقام پیامبران پائین‌تر است و این نشان‌دهنده مقام بالای آنهاست.»[۹]
د. چهلم
آخرین مطالبی که دربارۀ آیت‌الله روحانی در مطبوعات منتشر شده است به شرح زیر می‌باشد:
«الفقهاء حصون الاسلام. چهل روز از ضایعۀ مولمۀ ارتحال مرجع عظیم‌الشأن جهان تشیّع استادالفقهاء و المجتهدین مرحوم آیت‌الله‌العظمی روحانی اعلی‌الله مقامه‌الشریف گذشت. ضمن عرض تسلیت مجدد این مصیبت عظمی را به پیشگاه مقدس حضرت بقیةالله الاعظم ارواحنا لتراب مقدمه الفداء، حوزه‌های علمیه و جامعۀ شیعه اعلام می‌دارد مجلس بزرگداشتی روز پنجشنبه اول جمادی‌الاولی برابر با ۱۳ شهریورماه بعد از نماز مغرب و عشاء در مسجد امام‌حسن عسکری(ع) در قم برگزار می‌شود. شرکت حضرات آیات عظام و حجج‌اسلام و عموم برادران ایمانی تعظیم شعائر و تجلیل از مقام شامخ فقاهت و مرجعیت خواهد بود. بیت مرحوم آیت‌الله‌العظمی روحانی(قدس‌سره‌الشریف)»[۱۰]
«العلماء باقون مابقی الدهر. به مناسبت چهلمین روز ارتحال سیدالفقهاء والمجتهدین مربی الاساتید والعلماء العاملین اسوۀ علم و حلم و تقوا حضرت آیت‌الله‌العظمی آقای حاج‌سیدمحمد روحانی (قدس‌سره) مجلس ختم بانوان روز پنجشنبه ۱۳ شهریور از ساعت ۶ الی ۸ بعدازظهر در محل بیت معظم‌له در قم برگزار می‌باشد. بیت حضرت آیت‌الله‌العظمی روحانی (قدس‌سره)».[۱۱]
نتیجۀ فصل سیزدهم
پس از درگذشت آیت‌الله روحانی مقامات حکومتی اجازۀ عمل به وصیت‌نامۀ وی مبنی بر دفن ایشان در کنار قبر پدرش در مسجد بالاسر حضرت معصومه ندادند و می‌خواستند وی را در قبرستان شیخان دفن کنند. دوستداران وی ظاهراً براساس وصیت ثانوی آن مرحوم به بهانۀ خونی‌شدن کفن، جنازه را به منزل مسکونی ایشان برده در قبری که قبلا آماده شده بود دفن کردند.
بر جنازۀ آقاسیدمحمد برادر کوچکترش سیدصادق که دوازدهمین سال حصر خانگی‌اش را می‌گذرانید نماز خواند. آیت‌الله وحید خراسانی در مراسم تشییع شرکت داشت. آیات بهجت، منتظری و مکارم برای تسلیت به بیت وی رفتند و آیت‌الله سیستانی تلگراف تسلیت فرستاد.
به دعوت ۵۵ نفر از علمای طراز اول تهران مجلس ترحیم باشکوهی در مسجد ارک تهران برای «استوانۀ فقه و فقاهت بقیةالسّلف استادالفقهاء والمجتهدین مرجع دینی عالم تشیّع حضرت آیت‌الله‌العظمی آقای حاج‌سیدمحمد روحانی اعلی‌الله مقامه‌الشریف» برگزار شد. تنها چیزی که روزنامه‌های جمهوری اسلامی مجاز به انتشار آن دربارۀ آیت‌الله روحانی شدند خبر مرگ وی بود.
یادداشتها:
[۱]. روزنامۀ اطلاعات، شنبه ۴ مرداد ۱۳۷۶.
[۲]. روزنامۀ کیهان، ۴ مرداد ۱۳۷۶.
[۳]. روزنامۀ اطلاعات، ۵ مرداد ۱۳۷۶.
[۴]. روزنامۀ کیهان، ۵ مرداد ۱۳۷۶.
[۵]. روزنامۀ جمهوری اسلامی، ۵ مرداد ۱۳۷۶.
[۶]. روزنامۀ همشهری، ۵ مرداد ۱۳۷۶.
[۷]. نامۀ مورخ ۵ آبان ۱۳۷۶.
[۸]. اطلاعات و کیهان، ۶ مرداد ۱۳۷۶.
[۹]. اطلاعات، ۸ مرداد ۱۳۷۶.
آگهی درگذشت مفصلی از آیت‌الله روحانی در شمارۀ مورخ ۳۱ مرداد ۱۳۷۶ روزنامۀ ایندیپندنت لندن منتشر شده است.
) Independent, Obituary: Grand Ayatollah Rohani, Friday 22 August 1997)
[۱۰]. اطلاعات؛ کیهان؛ سلام؛ ۱۲ شهریور ۱۳۷۶.
[۱۱]. سلام، ۱۲ شهریور ۱۳۷۶.
