دعائی، جوانمرد خلیق
سیدمحمود دعائی (۱۴۰۱-۱۳۲۰) در نیمه خرداد به رحمت خدا رفت. آن مرحوم فضائل اخلاقی متعددی داشت: جوانمرد، متواضع، مهربان، پاکدست، ساده زیست، اهل مدارا، و سعه صدر. در مراسم تدفین بسیاری از شخصیتهای فرهنگی، هنری و سیاسی که از انقلاب و نظام آسیب دیده بودند حاضر بود و بر پیکر آنها نماز گذاشت، گویی یک تنه با حضور مهربان خود می خواست عذرخواهی و جبران کند. صفحه درگذشتگان روزنامه اطلاعات تحقیقا آزادترین صفحه مطبوعات کشور بعد از انقلاب بود، و بدون هیچ تبعیض و تنگنظری همه از دنیارفتگان را سرویس می داد. در زمان ریاست او، بر خلاف دیگر روزنامه های حکومتی روزنامه اطلاعات هرگز پاچه کسی را نگرفت و به منتقدان مسالمتجوی نظام افترا نزد.
چند خاطره خوش از مرحوم دعایی دارم. انتشارات اطلاعات ناشر کتابهای فلسفی و کلامی من بوده است: سه عنوان در هفت مجلد. دفتر عقل: مجموعه مقالات فلسفی کلامی، ۱۳۷۷، ۴۸۳ صفحه، ۱۳۷۷، چاپ دوم: ۱۳۸۷؛ مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرس طهرانی، مقدمه، تنظیم، تصحیح و تحقیق کدیور، ۱۳۷۸، جلد اول: تعلیقات اسفار، ۷۸۲ صفحه؛ جلد دوم: رسائل عربی و تعلیقات فلسفی، ۵۷۸ صفحه؛ جلد سوم: رسائل فارسی، تقریظات، تعلیقات نقلیه، تقریرات و مناظرات، ۵۷۷ صفحه. در ص ۴۹ جلد سوم این مجموعه نوشته ام: «تصحیح نهایی جلد اول و دوم این مجموعه و اکثر تصحیحات این مجلد و نگارش این مقدمه در زمانی صورت می گیرد که به اتهامی غیرموجه سومین ماه اسارت خود را در زندان اوین می گذرانم.»؛ ماخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتدا تا سال ۱۳۷۵، با همکاری محمد نوری، ۱۳۷۹، ۳ جلد، ۳۴۱۸ صفحه. اطمینان دارم اگر سید دعایی انتشار این کار حجیم و پرزحمت را به عهده نمی گرفت این کتاب هرگز منتشرنمیشد.
انتشار کتابهای یک زندانی سیاسی کار کوچکی نیست. برای میزان حساسیت شخص رهبر نسبت به کتاب مجموعه مصنفات آقا علی و دخالت برای حذف آن از جایزه کتاب سال ۱۳۷۹ مقدمه این کتاب و اسناد آن را باید خواند و دید: حکمتستیزی و بیاخلاقی: مجموعه آثار آقا علی مدرّس (کار مجمع عالی حکمت اسلامی) در بوتهی نقد. اِسِن آلمان: نشر اندیشههای نو، ۱۳۹۹، ۲۱۶ صفحه. دعائی اگرچه نماینده رهبری در مؤسسه اطلاعات بود، اما یک جوانمرد بود.
در زندان اوین تنها یک نفر به دیدار من آمد. یک بار رئیس بند خبر داد ملاقاتی دارم. گفتم یعنی چه؟ تنها راه ملاقات مثل بقیه زندانیان از پشت شیشه و با تلفن بود، یک روز درهفته به مدت بیست دقیقه، یک هفته مردانه بود و یک هفته زنانه. و آن روز و ساعت وقت ملاقات نبود. رئیس بند گفت من هم نمی دانم. غیرعادی بود. به همراه یک زندانبان مرا روانه اتاقی خارج از بند کرد. از بند مجاور غلامحسین کرباسچی شهردار زندانی پایتخت را هم آورده بودند. اولین بار بود همدیگر را در زندان ملاقلات می کردیم. کسی که به دیدار این دو زندانی اوین آمده بود کسی نبود جز سید محمود دعائی. به گرمی ما را در آغوش گرفت. از محبت و بزرگواری او اشک در چشمانم جمع شده بود. نیم ساعتی با ما گفتگو کرد، البته غیرسیاسی و پراز مزاح و بذله گویی. دعائی در میان روحانیون صاحب منصب واقعا از جنس دیگری بود، از جنس مردم. نمی دانم چنین کسی چطور می توانست نماینده ولی فقیه باشد! بعد از زندان حوالی سال ۱۳۸۳ هم یک بار دیگر در سفری به بم توفیق همسفری با او را داشتم. اخلاق، تواضع و محبت دعائی بی نظیر بود.
در غربت غربیه هم دست از سر این سید خلیق برنداشتم! مشغول واکاوی تاریخ انقلاب شده بودم و دعایی مخرن الاسرار دوران نجف آقای خمینی بود. خاطراتش نکات قابل توجهی از این دوران دارد. حداقل در دو موضوع به او پرداختم. در کتاب الکترونیکی زیر پای دعایی به وسط آمده است: انقلاب و نظام در بوتهی نقد اخلاقی: سید محمد روحانی، مباهته و مرجعیت، مجموعهی مواجههی جمهوری اسلامی با علمای منتقد، دفتر سوم، ۱۳۹۲، ویرایش سوم: آذر ۱۳۹۴، ۲۳۰ صفحه. در سلسله مقالات تهمت در حکومت اسلامی: ریشه یابی احکام مهدورالعرض در فقه و روایات شیعه، خصوصا قسمت سوم: تهمت و پدیده موسی موسوی (۱۰ اسفند ۱۳۹۷) در برخی ابهامات چاره ای جز مراجعه به مرحوم دعائی نبود. کتبا از وی پرسیدم و کتبا و با واسطه یکی از دوستان مشترک پاسخ داد که در متن مقاله امانتدارانه برای ثبت تاریخ پاسخ وی را نقل و نقد کرده ام. او فضیلت و شجاعت پاسخگویی داشت. دعائی تا به آخر به مقتدای خود آقای خمینی ایمان کامل داشت. اظهارنظرهای مرحوم دعایی را باید در متن تحقیق خواند. آخرین بار ویدئوی دو سخنرانی عمومی خود را در کرمان با واسطه برایم فرستاد و توصیه کرد ببینم که دیدم. ما به لحاظ تاریخی با هم اختلاف نظر داشتیم هرچند ذره ای در صفای ضمیر و حسن نیت مرحوم دعائی تردید ندارم.
سیدمحمود دعائی مجموعه ای متناقض بود: اعتقاد صادقانه به رهبر قبلی و فعلی، و در عین حال رئوف و مهربان و گشاده رو با منتقدان آنها. اگر در مجموعه روحانیون خط امام یا اطرافیان رهبری کسی مانند دعائی پیدا میشد، ایران حال و روز بهتری داشت. درگذشت این سید خلیق، روحانی خاکی، مبارز صادق، و خط امامی متفاوت متعادل را به خانواده محترم، همکارانش در مؤسسه اطلاعات و همه دوستان و علاقه مندانش تسلیت عرض می کنم. خدایش رحمت کند.