انتشار کتاب «مجازات ارتداد و آزادی مذهب» به زبان عربی

انتشار کتاب «مجازات ارتداد و آزادی مذهب» به زبان عربی 

برای حذف کامل مجازات دنیوی ارتداد و توهین به مقدسات خصوصا مجازات اعدام، خشکاندن ریشه تکفیر، و دفاع تمام قد از آزادی مذهب در اسلام در حد مقدور قدمی به شرح زیر برداشته شده است: کتاب الکترونیکی مجازات ارتداد و آزادی مذهب: نقد مجازات ارتداد و سبّ‌النبی با موازین فقه استدلالی؛ ۱۳۹۳، ۴۰۶ صفحه. به دلیل ممنوع القلمی مطلق در ایران، هفت سال بعد، ویرایش دوم کتاب با مشخصات زیر به انگلیسی در انگلستان منتشر شد: توهین به مقدسات (سبّ) و ارتداد در اسلام: مناظره‌هایی در فقه شیعه، ترجمه حمید موانی، «مجموعۀ ترجمه متفکران مدرن مسلمان»، موسسه مطالعه تمدنهای مسلمانان دانشگاه آقاخان، انگلستان: انتشارات دانشگاه ادینبورگ، ۲۰۲۱ (۱۴۰۰)، ۴۱۱ صفحه. (۱)

ترجمه عربی کتاب با مشخصات زیر در اوایل زمستان امسال در قطر منتشر شد: محسن كديور، حدّ الردّة وحرية العقيدة: نقد عقوبة الارتداد وسبّ النبي طبقًا لموازين الفقه الاستدلالي، ترجمه عن الفارسيّة: حسن الصرّاف، ترجمة المقدَّمتَين الإنجليزيتَين: حسن داخل کریم ومحمّد منير، الظعاین، قطر: المركز العربي للأبحاث ودراسة السياسات، ۲۰۲۳ (۱۴۰۲)، ۴۶۴ صفحة.

ترجمه عربی اولا همانند ترجمه انگلیسی حاوی ویرایش دوم کتاب است، که توسط حسن الصراف از متن فارسی مستقیما به عربی ترجمه شده (ص ۴۲۴-۱۶۸) و کلیه مأخذهای عربی آن با متن اصلی تطبیق شده است. مقدمه تحلیلی نویسنده بر ویرایش دوم در ۱۱۲ صفحه مستقیما از انگلیسی توسط حسن داخل کریم به عربی ترجمه شده است (ص ۱۲۳-۱۱). پیشگفتار «به‌سوی حذف مجازات ارتداد در اسلام» که گزارش منسجم متن کتاب در قالب یک مقاله است، توسط محمد منیر مستقیما از انگلیسی به عربی ترجمه شده است، و از امتیازات ترجمه عربی است (در ترجمه انگلیسی کتاب نیامده است) (ص ۱۶۵-۱۲۵). این مقاله جداگانه در کتاب «آزادی بیان در اسلام: نقد احکام ارتداد و توهین به مقدسات» به انگلیسی (۲) و همزمان ترجمه آلمانی آن در کتاب «حقوق بشر در جمهوری اسلامی ایران» (۳) در زمستان ۱۳۹۹ و ترجمه بوسنیایی آن در کتاب «آزادی بیان در اسلام: نقد احکام ارتداد و توهین به مقدسات» (۴) در سال ۱۴۰۰ منتشر شده اند. ترجمه فارسی این مقاله هنوز منتشر نشده است. در مقدمه و پیشگفتار همانند متن کتاب کلیه مأخذهای عربی با متن اصلی تطبیق شده است. ترجمه عربی همانند ویرایش نخست پیوست تصاویر و اسناد دارد (ص ۴۳۴-۴۲۵) که ترجمه انگلیسی فاقد آن است. مراجع کتاب به عربی و فارسی و انگلیسی به دقت تنظیم شده است. (۴۴۹-۴۳۵) نمایه در یافتن مطالب متنوع کتاب کمک فراوانی می‌کند. (۴۶۴-۴۵۱) چاپ چشم‌نواز و توزیع گسترده کتاب در جهان عرب جبران تاخیر فراوان در انتشار کتاب را کرده است.

این هفتمین کتاب نویسنده است که به زبان عربی منتشر می شود، دومین کتاب نویسنده در قطر، و سومین ترجمه حسن الصراف از کتابهای این نویسنده است. ویرایش دوم کتاب به زبان فارسی در دست ارسال به ناشر است، مقدمه و مدخل از انگلیسی به فارسی ترجمه شده و منتظر ویرایش نویسنده است. متن فارسی نه در ایران، که در آلمان توسط نشر اندیشه‌های نو منتشر خواهد شد، انشاءالله. اینکه ویرایش اول و دوم کتاب «مجازات ارتداد و آزادی مذهب در ایران» امکان انتشار نداشته باشد و در آلمان منتشر شود بهترین شاخص سنجش میزان آزادی بیان و مذهب در جمهوری اسلامی ایران است، شرح و تفسیر لازم ندارد.

ترجمه فارسی مقدمه ناشر بر کتاب که توسط حسن الصراف صورت گرفته است جهت اطلاع خوانندگان فارسی زبان اینجا می آورم: مفهوم «ارتداد» که در میراث سنتی فقهی و حدیث اسلامی تدوین شده، بحث‌های گسترده‌ای را در دوران مدرن برانگیخته، و اين‌گونه به نظر می رسد که با ارزش‌های شكل گرفته در دوران مدرن (به ویژه آزادی بيان، و آزادی دین و مذهب، و باورهاى قلبی)، به‌عنوان ارزش‌هایى «جهانی» در تعارض است.

«ارتداد» در دوره های گذشته تاریخی، به همان اندازه که در عصر جدید مطرح شده، مفهومی مشکل ساز نبوده، و دوره معاصر به موضوعی تبدیل شده که در آن بیش از چند مفهوم متعارض (از قبیل: سنت گرایی/ نوگرایی، بومی‌گرایی/جهان شمولى، خويشتنِ مسلمان/ دیگریِ غربی) در آن متبلور می شود. این موضوع در چندین زمینه و چهارچوب مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. چهارچوب فقهی یکی از اين زمینه ها بوده و در کنار آن از دیدگاه حقوقی، قانونى، سیاسی، جامعه شناختی و تاریخی نیز بررسی شده است.

در این کتاب، محسن کدیور، استاد دانشگاه [دوک]، فقيه و فعال ایرانی، با نگاهی فقهى تحليلى انتقادی، به این موضوع پرداخته و نظرات مهم‌ترین فقهای مسلمان را در این زمینه، از میان مذاهب مختلف اسلامی، جمع‌آوری نموده و مهمترين اختلافات موجود در این دیدگاه ها را رصد كرده است. وی با کالبدشکافی نقادانه اى این افکار و دیدگاه ها را تحقیق كرده، و در اين راستا با رويكرد درايت مندانه اى علمِ اصول فقه و علم حدیث را به كار گرفته است. اين دو علم به عنوان دو روش بنیادی و از مهمترین علوم شرعى به شمار رفته و هیچ مجتهد و فقیهی از آنها بی نیاز نیست.

نویسنده به ادله مورد استناد قائلان به مجازات ارتداد پرداخته و هر يک از این ادله را به صورت مستقل از منظر ثبوت و دلالت شرعى آنها مورد بحث قرار می دهد. وى مسائل مهم اصولى را با فهمی دقیق و به صورت مبسوط و همه جانبه به شيوه فقها و علماى شريعت مورد بررسى قرار داه است. و در این زمینه با متعرضان به جدال احسن برخاسته و در اين راستا تمامى شیوه‌های قابل اعتماد و رایج در روش اصولی احتجاج را به كار گرفته، بدون آنکه از مسائل و تحولات سترگ روز دور مانده باشد. تحولاتى که مستلزم اجتهاد و تحقیق متناسب و همطراز با این مسائل و مشكلات است.

از این رو، این کتاب از لحاظ مباحثی که بررسی می کند، و از لحاظ دیدگاه های فقهی که به آن می پردازد، و از لحاظ رویکردی که در پیش گرفته و روشی که دنبال می کند، و با توجه به غنای فکری و بینشی که در بر دارد، از کتاب های قابل تأمل و توجه به شمار مى رود. چرا که تمامى جوانب موضوع تحقیق را مورد كندوكاو قرار داده، به گونه ای که می بایست توجه خواننده عرب زبان را برانگیزد.

«مرکز تحقیقات و مطالعات سیاسی عربي» این کتاب را پس از ترجمه از فارسی، (زبانی که در اصل کتاب به آن نوشته و منتشر شده)، و در راستای تحقق رسالت فکری خود در نشر آثار برجسته فکری و دانشگاهی در رشته های مختلف، به خوانندگان تقدیم می کند. در پایان خاطرنشان می‌کنیم که «مرکز عربي» تنها متن اصلى کتاب را و بدون پیوست‌هاى موجود در متن اصلی [مقالات رافق تقی و متن مصاحبه‌ها با وی] ترجمه و منتشر كرده است. اين پیوست‌ها در کتاب اصلی و یا در وب‌سایت رسمی نویسنده قابل مراجعه است. (پایان مقدمه ناشر)

خلاصه ای از معرفی انتشار نسخه انگلیسی کتاب را اینجا می‌آورم:

در اوایل آذر ۱۳۹۰، رافق‌ تقی (۱۳۲۹-۱۳۹۰) نویسنده‌ی دگراندیش جمهوری آذربایجان در سن شصت و یک سالگی با حکم مرجع تقلید ایرانی مقیم قم محمد فاضل ‌لنکرانی (۱۳۱۰-۱۳۸۶) به اتهام ارتداد با ضربات کارد در باکو به قتل رسید. فرزند مفتی متوفی محمد جواد فاضل ‌لنکرانی (متولد ۱۳۴۱) مدرس حوزه علمیه قم که در درس سطح مکاسب هم‌دوره من بود از «به جهنم فرستاده شدن این فرد خبیث» ابراز شادمانی کرد. طی نامه سرگشاده ای به اطلاعیه وی اعتراض کردم، او پاسخ داد و من «رساله نقد مجازات مرتد و سابّ النبی» بر اساس موازین اجتهاد در مبانی و اصول را در بهمن ۱۳۹۰ در فضای مجازی در پاسخ وی منتشر کردم، دیگر از وی پاسخی شنیده نشد.

با توجه به اهمیت مسئله، کتابی تدوین شد حاوی کلیه مدارک مرتبط با اتهام ارتداد رافق تقی اعم از آنچه از جانب لنکرانی پدر و پسر و دیگران در محکومیت و توجیه حکم ارتداد وی منتشر شده بود، نقدهای من و نیز منتقد دیگر (با اسم مستعار) که لنکرانی پسر به نقد او اشاره کرده بود، متن مقاله رافق تقی که منجر به صدور حکم ارتداد او شده بود، و چندین مقاله و مصاحبه وی برای شناخت بیشترش. این بخش اول کتاب شد: ارتداد و سبّ النبی. بخش دوم با عنوان آزادی بیان و گفتار نفرت‌زا هم حاوی دیگر مطالب مرتبط با نسبت اسلام و آزادی بیان است که در فاصله دی ۱۳۹۰ تا دی ۱۳۹۲ توسط صاحب این قلم به رشته تحریر درآمده بود.

در مقدمه ویرایش اول آمده بود: «کتاب عهده‌دار دو امر ایجابی و سلبی است. به لحاظ ایجابی اثبات آزادی مذهب مشخصا اولا آزادی خروج از مذهب (خروج از اسلام و انتخاب دین دیگر یا بی‌دین شدن) همانند آزادی انتخاب اولیه‌ی مذهب، و ثانیا آزادی انکار نظری و عدم التزام عملی به هر یک از اصول و فروع تعالیم اسلامی اعم از ضروریات و امور اجماعی و غیر آنها بدون هرگونه مجازات دنیوی را دنبال می‌کند. به لحاظ سلبی موارد مشخص زیر مدّ نظر است: اول. نفی مهدورالدم بودن مرتد و سابّ‌النبی، دوم. نفی هرگونه مجازات دنیوی ارتداد به قول مطلق، سوم . نفی مجازات اعدام و دیگر مجازاتهای سنگین از سابّ النبی. سبّ و اهانت به باورهای دینی به عنوان گفتار نفرت‌زا از طریق محکمه‌ی صالح قابل پیگیری است. قتل فجیع کسروی و رافق‌تقی و فتاوای قتل رشدی و تقی را باید علنا محکوم کرد تا شاهد تکرار این فتاوا که حاصلی جز وهن اسلام ندارد نباشیم.»

از مزایای ویرایش دوم کتاب مقدمه تحلیلی نویسنده شامل سه بخش به شرح زیر است: مروری تحلیلی بر دیدگاههای اسلام سنی معاصر درباره آزادی دینی و ارتداد. در این بخش به ترتیب زمانی آراء کلیه متفکران بزرگ اهل سنت از اواخر قرن نوزدهم میلادی تا امروز استخراج و نکات تازه هر یک برجسته، نقل و تحلیل شده است. این متفکران در سه دسته سنتی، نواندیش میانه رو و نواندیشان پیشرو طبقه بندی شده اند. در گروه اول آراء چهار مذهب فقهی اهل سنت، در کنار آراء ابن عاشور، محمد غزالی و یوسف قرضاوی تحلیل شده است. در گروه دوم آراء ۹ نفر از مهمترین علمای اهل سنت از جمله محمد عبده، محمود شلتوت، عبدالمتعال صعیدی و عبدالحمید متولی مورد موشکافی قرار گرفته است. در گروه سوم آراء شش نفر از نواندیشان معاصر اهل سنت معرفی شده اند که شاخص ترینشان محمد طالبی، محمد سعید العشماوی و عبدالمجید شرفی هستند.

بخش دوم به مروری بر آرای متفکران معاصر شیعه درباره موضوع مشابه یعنی آزادی دینی و ارتداد اختصاص دارد. متفکران این بخش نیز در سه دسته سنتی، سنتی‌های نواندیش، و نواندیشان طبقه بندی شده اند. در دسته نخست مدخل ارتداد دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت در کنار دیدگاه آقای خمینی بررسی شده اند. در دسته دوم دیدگاه چهارده نفر از فقها و نویسندگان معاصر شیعه بررسی شده است از محمد خالصی، و محمود ایوب تا محمدمهدی شمس الدین و استاد منتظری. آراء استاد با تفصیل بیشتری بحث شده است. از فقهای جوان آراء شش نفر شایسته بحث تشخیص داده شده اند، از جمله سید محمدعلی ایازی، و محمد سروش محلاتی. در دسته سوم به آراء شش متفکر پرداخته شده از جمله مهدی بازرگان، عبدالکریم سروش، و محمد مجتهد شبستری. در انتهای هر قسمت جمع بندی شده و سرخط آراء ابتکاری در مورد ارتداد و آزادی دینی برجسته شده است. در تبارشناسی مباحث ارتداد مشخص شده که هر نکته تازه درباره آزادی دین و مجازات ارتداد دقیقا برای نخستین بار توسط کدام متفکر سنی یا شیعه در کدام کتاب یا مقاله در چه تاریخی با استناد به کدام دلیل منتشر شده است. دسته بندی متفکران اهل سنت اگرچه مسبوق به سابقه است، اما دسته بندی متفکران شیعه برای اولین بار در این کتاب صورت می گیرد.

بخش سوم مقدمه تبارشناسی کتاب حاضر و مزایای آن است. این بخش شامل چهار قسمت است: مروری کلی بر کتاب، نخستین تأملات نویسنده دربارۀ ارتداد، بررسی آراء مطرح شده در کتاب و در پایان داستان کتاب. آراء مطرح شده در کتاب به دو گروه تقسیم شده است: آرائی که پیشتر توسط دیگر اندیشمندان شیعی بحث شده و در کتاب بسط و تعمیق یافته و با جزئیات بیشتری بررسی شده، استدلالهای آنها بازنگری شده و در چارچوب منظم‌تر فقهی مورد بحث قرار گرفته است. آرائی که ابتکاری محسوب می شود و محصول تحقیقات این قلم است. چهار نکته از گروه اول و شش نکته از گروه اخیر معرفی شده اند.

این نخستین مناظره قلمی در موضوع ارتداد بین دو فقیه شیعه است یکی سنتی و دیگری نواندیش. به عبارت دیگر، این مناظره بین دو نوع اجتهاد است: اجتهاد سنتی در فروع فقهیه و اجتهاد ساختاری در مبانی و اصول. استدلالها و ادله هر دو طرف بر له و علیه اعدام مرتد و مجازات سابّ النبی قابل مقایسه است. این کتاب معادل مباحثه قلمی عبدالمتعال الصعیدی (۱۸۹۴-۱۹۶۶) و عیسی منون (۱۸۸۹-۱۹۵۷) در مصر در سال ۱۹۵۵ است که در کتاب  الحریة الدینیة فی الاسلام منعکس شده است. هر دو آنها از علمای الازهر بودند، اولی یک عالم نواندیش و دومی یک فقیه سنتی بود. حدود شش دهه بعد، دو مجتهد از حوزه علمیه قم، محمد جواد فاضل لنکرانی (لنکرانی پسر) و نویسنده، درباره همان موضوع مباحثه قلمی کردند. با اینکه مجله الازهر حاضر به انتشار جوابیه الصعیدی به منون نشد، الصعیدی مجموعه این مباحثه‌ها را در قاهره در قالب کتابی منتشر کرد.

یادداشت‌ها:

1. Kadivar, Mohsen. Blasphemy and Apostasy in Islam: Debates in Shi’a Jurisprudence, Hamid Mavani (tr.), Series in Translation: Modern Muslim Thinkers, Edinburgh University Press, April 2021.
2. “Toward Removing the Punishment of Apostasy in Islam”, in Muhammad Khalid Masud, Kari Vogt, Lena Larsen, and Christian Moe (editors). Freedom of Expression in Islam: Challenging Apostasy and Blasphemy Laws. London: I.B. Tauris, March 2021. p. 207-236.
3. Kadivar, Mohsen. “Plädoyer für die Abschaffung der Bestrafung von Apostasie im Islam”, in Menschenrechte in der Islamischen Republik Iran (Human Rights in the Islamic Republic of Iran); Edited by Anja Pistor-Hatam; Würzburg: ERGON VERLAG, June 2021, pp. 233-272.
4. Kadivar, Mohsen. “Ka uklanjanju kazne za apostaziju u islamu” in Muhammad Khalid Masud, Kari Vogt, Lena Larsen, and Christian Moe (eds.). Sloboda Izražavanja u Islamu: Ospooravanje zakona o apostaziji I blasfemiji (Freedom of Expression in Islam: Challenging Apostasy and Blasphemy Laws). Translated by Nedim Begović and Nizama Ahmed. Sarajevo: CNS, 2022. pp. 253-286.