گونه شناسی تشیع معاصر

 

گونه شناسی تشیع معاصر

مروری اجمالی بر تعالیم تشیع به مناسبت عید سعید غدیر خم

 

این بحث کوتاه شامل سه بخش است: عید غدیر خم، اطلاعات کلی جمعیت شناسی و جغرافیای سیاسی تشیع، و گونه شناسی تشیع معاصر. عنوان یادداشت برگرفته از بخش سوم است.

عید غدیر خم

عید غدیر خم بزرگترین عید شیعی و بعد از سه عید بزرگ اسلامی فطر، قربان و مبعث چهارمین عید مسلمانان شیعه است. عید غدیر خم اعلام رسمی ولایت علی بن ابی طالب (ع) توسط رسول خدا محمد مصطفی (ص) در ۱۸ ذیحجه سال ۱۰ هجری (هفتاد روز قبل از وفات پیامبر) است. روایت غدیر خم در حد «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» (هر که من مولای او هستم، علی هم مولای اوست) از روایات متواتر اسلامی (به اذعان علمای اهل سنت) است.

به شکل دقیق تر، بر أساس معتبرترین منابع اسلامی از سنی و شیعه، رسول خدا (ص) یقینا در حجة الوداع در غدیر خم در حضور انبوه مسلمانان خطبه خوانده است. مفاد اصلی این خطبه یقینا درباره ولایت علی بن ابی طالب (ع) بوده است. علاوه بر آن مطمئنا پیامبر درباره ثقلین – کتاب خدا و عترت و اهل بیتش – در حجة الودع بیش از یک بار سخن گفته، از جمله در غدیر خم. یقینا مسلمانان خطبه پیامبر (ص) در این دو محور را شنیده‌اند. بنابراین در اصل صدور خطبه پیامبر در حد فوق کمترین تردیدی نیست.

اکثریت مسلمانان یعنی اهل سنت مفاد خطبه پیامبر (ص) را به گونه‌ای معنی کردند که هیچ تاثیری در شاکله معرفت اسلامی و جانشینی پیامبر نداشت. شیعیان خطبه پیامبر (ص) را به گونه‌ای درک کردند که پیامبر در این خطبه نه تنها شاکله معرفت اسلامی را از طریق معرفی ثقلین برای پیروانش تعیین کرده، بلکه سمت و سوی جانشینی سیاسی خود را نیز مشخص کرده است. فهم تشیع با خطبه پیامبر (ص) – مطابق تحقیق موجود – منطبق است. ما به پیروی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) افتخار می‌کنیم و معتقدیم به وصیت رسول خدا (ص) در غدیر خم در تمسک به ثقلین عمل کرده و ولایت علی (ع) را پذیرفته‌ایم. (۱)

 

اطلاعات کلی جمعیت شناسی و جغرافیای سیاسی تشیع

متاسفانه آمار دقیقی از جمعیت مذاهب اسلامی در دست نیست. مطابق برآوردهای موجود جمعیت شیعیان حدود ۲۵۰ میلیون نفر (از حدود ۱.۸ میلیارد مسلمان جهان، یعنی حدود ٪۱۳  از مسلمانان) را تشکیل می دهند. در حال حاضر شیعیان به چهار مذهب تقسیم می شوند: شیعیان جعفری (یا اثنی عشری یا دوازده امامی)، شیعیان زیدی، شیعیان اسماعیلی و علویان. جمعیت شیعیان جعفری حدود ۸۰ درصد کل شیعیان، علویان حدود ٪۱۰ ، شیعیان زیدی بیش از ۵ درصد و شیعیان اسماعیلی حدود ٪۵ کل شیعیان را تشکیل می دهند. شیعیان زیدی غالبا در یمن زندگی می کنند. شیعیان اسماعیلی در کشورهای غربی و هند پراکنده هستند. مرکز علویان سوریه و ترکیه است، البته علویان این دو کشور متفاوتند.

ده کشوری که بیشترین شیعیان جهان در آن زندگی می کنند به ترتیب عبارتند از: ایران، پاکستان، هند، عراق، یمن، آذربایجان، أفغانستان، بنگلادش، عربستان و نیجریه. ده کشوری که درصد شیعیان آنها به تعداد مسلمانان هر کشور در صدر قرار دارد عبارتند از: ایران، بحرین، آذربایجان، عراق، یمن، لبنان، کویت، برزیل، آلبانی و پاکستان. حدود دو پنجم مسلمانان خاورمیانه را شیعیان تشکیل می دهند. لازم به ذکر است بر أساس تحقیق موسسه پژوهشی معتبر پیو (۲) بخش قابل توجهی از مسلمانان اهل سنت شیعیان را مسلمان نمی دانند. سه کشوری که از این زاویه در صدر بدبینی مذهبی قرار دارند عبارتند از مراکش، مصر و فلسطین!

در حال حاضر تنها کشوری که حکومت شیعی دارد ایران است. شیعیان معاصر به دو دسته موافقان و مخالفان جمهوری اسلامی ایران تقسیم می شوند. آنچه با اطمینان می توان گفت این است که اکثر مدافعان جمهوری اسلامی ایران غیرایرانی هستند و اکثر مخالفان آن ایرانی!

 

گونه شناسی تشیع معاصر

شیعیان جعفری به سه دسته قابل تقسیمند: شیعیان سنتی، شیعیان حکومتی و شیعیان نواندیش. دسته اول در همه کشورها در اکثریت هستند. دسته دوم مختص ایران (و اندکی در لبنان و عراق به تبع ایران) است، و حتی در ایران هم در اقلیت محض است. دسته سوم در ایران و دیگر کشورها (از جمله عراق، عربستان، لبنان، کویت و کشورهای غربی) اقلیتی رو به رشد است.

الف. شیعیان سنتی اختلاف اساسی‌شان با شیعیان حکومتی در نظریه ولایت فقیه است. اکثریت فقهای سنتی و پیروان آنها به چنین نظریه سیاسی در زمان غیبت باور ندارند و اصولا در این دوره به تکلیف خاص مذهبی قائل نیستند. شیعیان حکومتی یا شیعه سیاسی با نظریه ولایت مطلقه فقیه، فقه مصلحتی آقای خمینی و عملکرد چهار دهه جمهوری اسلامی شناخته می شوند.

تفاوت شیعیان نواندیش با شیعیان سنتی در تلقی از اصل امامت است. شیعه نواندیش ائمه را «علمای ابرار» می داند. (۳) شاخص امامت سه امر است: علم، تقوی و نص. ائمه اهل بیت (ع) اعلم به معارف اسلامی (کتاب خدا و سنت رسولش) بوده اند. علی بن ابی طالب (ع) در دامان پیامبر (ص) پرورده شده و علوم لو معارف را مستقیما از محضر ایشان کسب کرده است. این سخن صریح پیامبر (ص) «انا مدینة العلم و علی بابها» (من شهر دانشم و علی دروازه آن) ناظر به همین حقیقت است. دیگر ائمه هم از امام قبلی کسب علم کرده اند. مصحف علی مکتوبات امیرالمؤمنین از محضر پیامبر بوده که نسل در نسل در ائمه اهل بیت می گشته است.

ائمه اهل بیت (ع) پرهیزکارترین انسانهای زمانه خود بوده اند، بلکه پس از پیامبر (ص) در زمره پرهیزکارترین انسانهای همه اعصار محسوب می شوند: “ابرار”. آنها سرآمد کلیه فضایل قرآنی تقوی، تهذیب و تزکیه نفس، طهارت معنوی، و اخلاص (مخلَص) بوده اند. هرچند این فضائل اختصاصی به ایشان ندارد و کسب آن برای دیگران هم میسر است.

علی بن ابی طالب (ع) به نص پیامبر (ص) به امامت منصوب شده است. هر امامی منصوص و منصوب به امام قبل از خود است. رکن امامت منبع معرفت دینی است. سومین منبع معرفت دینی از منظر تشیع (پس از کلام خدا و سنت نبوی) سنت علوی و دیگر ائمه است. منبع معرفتی متعلق به صدر اسلام نیست و امروز هم معتبر و حجت است. امام به معنی زمامدار امری تاریخی است. (۴) از میان ائمه تنها امام علی (ع) به مدت چهار سال و ده ماه زمامدار و خلیفه مسلمانان بوده و شش ماه نیز امام حسن (ع). هیچیک از دیگر ائمه زمامدار نبوده اند. حتی امام باقر (ع) و امام صادق (ع) که در زمان فترت قدرت سیاسی بین بنی امیه و بنی عباس زندگی می کرده اند کمترین اقدامی برای به دست گرفتن قدرت سیاسی نکردند. بنابراین امامت را به زمامداری سیاسی تحویل کردن تقلیل و تنزل دادن خلاف واقعیات تاریخی است. ولایت تکوینی (قدرت تصرف متافیزیکی در طبیعت البته به اذن خداوند) از ضروریات اعتقادات شیعی نیست، نه قابل اثبات است نه قابل انکار. اگر مقدمات آن برای کسی محرز است به آن باور دارد. (۵)

تشیع سنتی علم ائمه را علم لدنی، تقوای ایشان را عصمت، و نص نبوی یا امام قبلی را نصب به نص الهی می داند. از منظر نظریه علمای ابرار این سه ادعا فاقد دلیل معتبر (به لحاظ دلالت نص، به لحاظ سند قطعی) است. امر اعتقادی را نمی توان با خبر واحد یا ظاهر آیه قرآن که ظنی هستند اثبات کرد، برای اثبات ان آیه نص یا روایت متواتر نص لازم است. چنین ادله ای بر سه امر یادشده در دست نیست. در غیاب چنین ادله ای نظریه علمای ابرار مطمئن ترین نظریه ممکن است. (۶)

تشیع یعنی پس از کتاب خدا و سنت رسولش اسلام را با برداشت علی بن ابی طالب و دیگر ائمه هل بیت فهمیدن و روایت آنها را بر روایت دیگر صحابه و تابعین ترجیح دادن. مسلمانان اهل سنت در فهم اسلام به جای اهل بیت به صحابه دیگر اقتدا کرده اند. در کلام  ابوالحسن اشعری یا ابومنصور ماتریدی یا احمد بن حنبل و در فقه مالک بن انس، ابوحنیفه نعمان بن ثابت، محمد بن ادریس شافعی، و احمد بن حنبل. شیعیان در معارف اسلامی به علی بن ابی طالب، محمد باقر، و جعفر صادق (علیهم السلام) اقتدا کرده اند. برای احراز برتری برداشت ائمه اهل بیت بر ائمه اهل سنت نیازی به علم لدنی و عصمت و نصب الهی نیست. این برتری از طرق متعارف هم قابل اثبات است.

امامت افراد خردسال و غیبت امام زمان در نظریه علمای ابرار قابل حل نیست، (۷) هر چند این نظریه به مهدویت (عدالت گستری در آخرالزمان به پیشوایی مهدی قائم آل محمد) و به عنوان یکی از مسلمات تفکر اسلامی پابند است. (۸) در أمور یادشده موضع نظریه توقف است (عدم امکان اثبات و عدم انکار هر دو). امامت اصل اعتقادی است. امری تعبدی نیست و کلیه اجزای آن برهان قطعی لازم دارد. تا هرجا برهان قطعی بود لزوم باور ممکن است و بیش از آن تکلیف مالایطاق است. (۹)

نظریه علمای ابرار در پی پالایش معارف شیعی از غلو است. در حقیقت تشیع غالی از حوالی قرن پنجم سیطره تفکر شیعی را به دست گرفته است و نظریه علمای ابرار را که در قرون اولیه حتی دوران حضور ائمه یکی از دو نظریه و حتی در مقاطعی نظریه راجح بود بتدریج حذف کرد. شیعه نواندیش در وی احیای این قرائت فراموش شده از امامت است.

ب. تفاوت اساسی شیعه نواندیش با شیعه حکومتی در حکومت دینی و خصوصا ولایت فقیه است. شیعه نواندیش حکومت را امری بشری و عرفی می داند، حتی در زمان پیامبر (ص) و ائمه (ع). محمد بن عبدالله (ص) به عنوان پیامبر منصوب خداوند بود، اما به عنوان رهبر سیاسی منتخب مسلمانان مدینه بود. علی بن ابی طالب (ع) به عنوان امام منصوب پیامبر (ص) بود، اما به عنوان زمامدار سیاسی و خلیفه مسلمین منتخب جمهور مسلمانان در مدینه بود. امامت حسن بن علی (ع) البته به نص علی بن ابی طالب بود، اما علی ابن ابی طالب (ع) احدی حتی پسرش را به زمامداری و خلافت بعد از خود منصوب نکرد. تاریخ در این زمینه کاملا روشن است. (۱۰)

از منظر شیعه نواندیش ولایت فقیه و اصولا حکومت دینی فاقد دلیل معتبر است. (۱۱) تدبیر أمور سیاسی بر أساس تجربه بشری و رضایت مردم صورت می گیرد. در زمان ما حکومت دمکراتیک سکولار چنین حکومتی است. (۱۲)

ج. شیعه نواندیش در عین احترام کامل به باورهای مسلمانان اهل سنت و اعتقاد به اتحاد اسلامی در أمور مرتبط به عزت مسلمانان حفظ هویت شیعی را ضروری چنین اتحادی می داند. برای اتحاد اسلامی نه سنی قرار است شیعه شود نه شیعه سنی شود. هر دو با حفظ هویت مذهبی خود به اصل مدارا و همزیستی مذهبی و احترام متقابل عمل می کنند. نقد باورهای مذهبی مانع اتحاد اسلامی نیست.

شیعه نواندیش با «شیعیان شرمنده» مرزبندی مشخصی دارد. شیعیان شرمنده شیعیان شناسنامه ای هستند که می پندارند فلاح و سعادت اکتفا به قرآن کریم است «حسبنا کتاب الله» (کتاب خدا ما را کافی است). عملا به غیر قرآن از معارف اسلامی باور ندارند. اگر روایتی از پیامبر (ص) خصوصا عبارتی در نهج البلاغه در تایید قرآن یافتند البته آن را انکار نمی کنند. قرآن را کتاب قانون می پندارند، به علوم اسلامی بی اعتنا هستند. در تفسیر قرآن از روش تاریخی و انتقادی بی اطلاعند و به شیوه اخباریون قرآن تفسیر می کنند. آنها را می توان اخباریون قرآنی دانست. شیعیان شرمنده به سوی منحل شدن در اسلام اهل سنت آن هم از نوع تعالیم قشری وهابی پیش می روند. (۱۳)

د. شیعه نواندیش خود را روشنفکر دینی نومعتزلی معرفی نمی کند. برای تمام ادیان جهان هم نسخه نمی پیچد. خود را بدون هرگونه پرده پوشی مسلمان شیعی جعفری معرفی می کند و متواضعانه به اصلاح منضبط معارف اسلام شیعی کمر بسته است، و معتقد است در معارف بازمانده از ائمه هدی در مباحث معنای زندگی، خداشناسی، آخرت شناسی، عالم غیب، فضائل اخلاقی، مناسک، شبه مناسک و رئوس برخی معاملات درسهای ارزنده ای یافت می شود. (۱۴) اینها همان معارفی است که أمثال سید حیدر آملی، ملاصدرا، فیض کاشانی، فیاض لاهیجی، شیخ انصاری، آخوند خراسانی، محمد حسین غروی اصفهانی و محمد حسین طباطبائی از آنها سرمست شده اند.

این سرخطی اجمالی از سیمای تشیع معاصر است، به این امید که در آینده توفیق بحث تفصیلی در این زمینه پیدا کنم.

 

یادداشتها:

۱. بحث تفصیلی مرا در اینجاها مطالعه کنید: بازخوانی خطبه پیامبر در غدیر خم، آخرین روزهای پیامبر ۱: هشتاد روز آخر پیامبر، و آخرین روزهای پیامبر ۲: دو هفته آخر زندگی پیامبر.

  1. Pew Research Center, The World’s Muslims: Unity and Diversity, Chapter 5: Boundaries of Religious Identity, August 9, 2012.

۳. برای تفصیل بیشتر بنگرید به مقاله «قرائت فراموش شده: بازخوانی نظریۀ علمای ابرار، تلقی اولیۀ اسلام شیعی از اصل امامت».

۴. بنگرید به سخنرانی امامت و اعتدال دینی.

۵. بنگرید به مقاله طبقه بندی اعتقادات دینی.

۶. بنگرید به مقاله علمای ابرار.

۷. پیشین.

۸. بنگرید به سخنرانی‌های آخرالزمان و عدالت گمشده، و بازخوانی عدالت و امامت.

۹. بنگرید به مقاله تاملی در منابع اعتقادی.

۱۰. در انتهای سخنرانی به مستندات این بحث را اشاره کرده ام: آخرین روزهای پیامبر ۲: دو هفته آخر زندگی پیامبر

۱۱. بنگرید به کتابهای حکومت ولائی و حکومت انتصابی.، و سخنرانی ولایت فقیه ونواندیشی دینی.

۱۲. در سخنرانی سکولاریسم و نواندیشی دینی در این زمینه بحث کرده ام.

۱۳. درباره این رویکرد در اینجا توضیح بیشتری داده ام: پرسشهایی از روش اسلام قرآنی.

۱۴. بنگرید به انتظار از دین و نواندیشی دینی.

 

۲۸ مرداد ۱۳۹۸