زن

مقاله

تاریخ تحلیلی فتاوای حجاب از اواخر قرن سیزدهم

سه عامل اصلی تغییر گفتمان فقهی حجاب: ۱. تبدل فتوای آقای حکیم، مرجع اول جهان تشیع در سال ۱۳۴۵ در کتاب منهاج الصالحین. ۲. کتاب مسئلۀ حجاب مرتضی مطهری (۱۳۴۷). ۳. ورود گستردۀ دختران و زنان به عرصۀ اجتماعی و آموزشی در جریان انقلاب و نظام بعد از آن. رأی فقهی آقای خمینی در مورد نگاه به صورت و دست‌های زن که از حوالی سال ۱۳۵۹ عوض شده بود، چهار ماه قبل از وفات در بهمن ۱۳۶۷ در توضیح المسائل منتشر شد. فتوای جدید هرگز به تحریرالوسیله راه نیافت.

مقاله

سیری در نقدهای منتشرشدۀ «مسئلۀ حجاب»

مطهری در کتاب مسئلۀ حجاب پا را از اجتهاد در فروع فقهی فراتر نگذاشته است. منتقدان کتاب – همگی از روحانیون سنتی – مدافع خانه‌نشینی زن و لزوم پوشیده بودن تمام بدن، حتی صورت و دست‌ها هستند و نپوشاندن این دو موضع و حضور زن با رعایت پوششی در حد پیشنهادشده در کتاب مطهری خارج از خانه را معادل با فحشاء و پیاده کردن نسخۀ غربی‌ها برای تخریب جهان اسلام دانسته‌اند. اکثر قریب به اتفاق نقدهای اصلی وارد به کتاب مسئلۀ حجاب مطهری در نقدهای این شش نفر مشاهده نمی‌شود.

مقاله

واکنش‌ها به «مسئلۀ حجاب»

مسئلۀ حجاب مرتضی مطهری منتقدان سرسختی دارد. هرگونه نواندیشی منضبط در مورد پوشش بانوان از جمله عدم وجوب پوشش مو در گرو شناخت این نقدهاست. این تحقیق از جنس «تاریخ‌نگاری اندیشه» است. کتاب چهار بار توسط مؤلف ویرایش شده است: ۱۳۴۷، ۱۳۴۸، فروردین ۱۳۵۳-۱۳۵۰، و خرداد ۱۳۵۳. تدوین کتاب زیر نظر مؤلف توسط شاگردش محمدتقی شریعتمداری انجام گرفته است. منتقدان کتاب مسئلۀ حجاب به ترتیب تاریخ نقد عبارتند از: محمدتقی شریعتمداری، محمدتقی صدیقین اصفهانی، سید محمد ضیاء‌آبادی، احمد محسنی گرکانی، ابوالقاسم اشتهاردی، و مهدی شریعتی نیاسر.

سلسله مقالات

واکنش‌ها به «مسئلۀ حجاب»

پیام اصلی کتاب «مسئلۀ حجاب» (۱۳۴۷) مرتضی مطهری سه چیز است: اول پوشاندن صورت و دست زن تا مچ نه واجب است نه احتیاط واجب. دوم نگاه بدون تلذذ و ریبۀ مرد نامحرم به صورت و دست زن تا مچ جایز است. سوم زن مسلمان با رعایت پوشش مذکور و عدم اختلاط با مردان مجاز به شرکت در فعالیت‌های اجتماعی است. این کتاب منتقدان سرسختی داشته و دارد؛ کسانی که قائل به وجوب پوشش صورت زن و مخالف حضور او (مگر برای ضرورت) خارج از خانه هستند.

سخنرانی

آیا زن در اسلام شهروند درجه دو است؟

اگر اسلام همین است که در جمهوری اسلامی ایران، امارت اسلامی افغانستان و پادشاهی عربستان سعودی اجرا می شود، آیا واقعا زن شهروند درجه دوم نیست؟! همه آیات و روایاتی که دلالت بر تبعیض حقوقی زن نسبت به مرد دارند، قضایای خارجیه هستند، نه قضایای حقیقیه؛ احکام موقت و موسمی هستند، نه احکام ثابت و دائمی. بر مبنای عدالت مساواتی و تساوی بنیادی زنان از حقوق مساوی با مردان برخوردارند، چرا که انسانند. در اسلام نواندیش زن و مرد به لحاظ حقوقی مساوی هستند، و زن شهروند درجه دوم نیست.

اخبار

آیا زن در اسلام شهروند درجه دو است؟

سخنرانی مجازی به مناسبت سالروز وفات حضرت فاطمه زهرا (س)، ۶ دی ۱۴۰۱، ۳ جمادی الثانیة ۱۴۴۴، ۲۷ دسامبر ۲۰۲۲؛ ساعت ۶:۳۰ بعد از ظهر به‌وقت شرق آمریکای شمالی؛ به مدت یک ساعت و نیم، همراه با پرسش و پاسخ، مرکز فرهنگی امام حسین (ع)، اتاوا، کانادا؛ این جلسه به‌طور همزمان از کانال اینستاگرامی @Mohsen.kadivar.official به صورت زنده Live Instagram پخش خواهد شد. زنان در اسلام سنتی از تبعیض جنسیتی رنج می‌برند. تلقی سنتی مردسالار است و زنان نظرا و عملا از این منظر شهروند درجه دوم محسوب می‌شوند.

یادداشت

چه می خواهیم؟

مبارزه امروز این نسل برای پس گرفتن «زندگی» است، زندگی آن‌گونه که خود می‌خواهند. انتخاب سبک زندگی، حرمت زندگی خصوصی، انتخاب پوشش، و نپوشاندن موی سر برای بانوان هیچ تعارضی با موازین اسلام ندارد. آنچه «مخل موازین اسلام» است خودکامگی، استبداد، ظلم، اختلاس، فساد، سرکوب آزادی، ریاکاری، و ریختن خون بیگناه است. در فرهنگ ملی و دینی ما اینکه مرد قلدری آن هم با اسلحه دست روی زن و دختر مردم بلند کند ناجوانمردی و پستی است، چه برسد که خون زن، بچه و مرد بیگناه را بر زمین بریزد.

یادداشت

میراث فاطمه‌ی زهرا

از فاطمه زهرا (س) هیچ روایت معتبری درباره حجاب (پوشش بانوان) به‌چشم نمی‌خورد. روایتی که با این مضمون به فاطمه زهرا (ع) نسبت داده شده «برای زنان بهتر است که مردان را نبینند و مردان هم آنها را نبینند» مرسله، غیرمُسنَد و ضعیف است و قابل انتساب به فاطمه زهراء (س) نیست. مهم‌ترین میراث فاطمه‌ی زهرا (س) خطبه‌ی غرای او در مسجدالنبی (ص) در حضور ابوبکر، مهاجرین و انصار است، در اعتراض به انحراف از روش پیامبر (ص) و دفاع از علی بن ابی‌طالب (ع) نسبت به ظلمی که بر او رفت. راه و روش فاطمه را در خطبه‌ی مستند او باید یافت، نه در روایات بی‌اعتبار غیرقابل استناد. راه فاطمه‌ی زهرا دفاع از حق و اعتراض به ظلم است، همان راهی که زینب کبری هم ادامه داد.
در جمهوری اسلامی زنان مطلوب نظام را می‌توان در دوره‌های هفتم، هشتم و نهم مجلس شورای اسلامی یافت. این بانوان تساوی جنسیتی را به ضرر زنان ایران می‌دانند و بر این باورند که قانون‌گذار باید در حوزه‌ی مسائل زنان عینا از احکام شرع (به‌روایت رسمی) تبعیت کند. حضور این بانوان در مجلس کاملا تشریفاتی است، بود و نبودشان علی‌السویه است. آنان هرگز کلمه‌ای از حقوق زنان کشورشان دفاع نکرده‌اند. جمهوری اسلامی زنان نامطلوب شاخص را به زندان می‌فرستد، سه نمونه: زهرا رهنورد، بهاره هدایت و نرگس محمدی. جرم این زنان دفاع از حقوق بشر، مبارزه با بی‌عدالتی و پافشاری بر اجرای اصول معطله‌ی قانون اساسی است. این بانوان شجاع با اقتدا به فاطمه‌ی زهرا با ظلم مبارزه کرده‌اند. راستی اگر فاطمه‌ی زهرا امروز در قید حیات بود، در کدام صف می‌ایستاد؟ صف مبارزه با ظلم یا صف حمایت از ظالم؟ منصفانه باید شهادت داد که در تنها حوزه‌ای که در جمهوری اسلامی ایران استثنائا مساوات جنسیتی به‌طور کامل رعایت می‌شود، مجازات جرائم سیاسی است.

حکم کنیز و برده در این زمان

اگر در این زمان جنگی رخ دهد شرعا هیچ زنی کنیز و هیچ مردی غلام محسوب نمی شود و جز اسیر جنگی کس دیگری در کار نیست. احکام بردگی موجود در متون اسلامی احکام موقت و منسوخ محسوب می شوند و با ذهنیت امروز نمی توان درباره شرائط و احکام دیروز قضاوت کرد.

قرآن، خشونت و تحریف

پرسش ۱: همیشه وهمه ی دست اندرکاران دین می فرمایند که اسلام دین رحمت و دوستی است. دین صلح و آرامش است ولی این طور

حرمت شرعی ختنه‌ی دختران

ختنه‌ی دختران از رسوم جاهلی برخی قبایل افریقایی است که متاسفانه هنوز هم در برخی جوامع با ادیان و مذاهب مختلف ادامه دارد. ختنه‌ی دختران فاقد مستند معتبر دینی است. اولا هیچ مستند قرآنی ندارد، ثانیا در روایات اهل بیت تصریح شده است که ختنه‌ی دختران واجب نیست، بلکه در برخی روایات حتی از سنت یا مستحبات هم محسوب نشده است. ثالثا در میان اکثر مسلملنان فاقد هرگونه سابقه ای است. با توجه به مضرات حتمی پزشکی و بهداشتی عمل موسوم به ختنه‌ی دختران و فقدان مستند معتبر دینی، این عمل شرعا حرام است. مرتکبان و مشارکان این رسم جاهلی در قبالی جنایتی که انجام می دهند ضامن و قابل مجازات هستند.

نگاه فرودستانه و مردسالارانه به زن در احادیث

این منقولات نشان دهنده‌ی نگاه فرودستانه و جنسیتی و مردسالارانه به زن است. این نگاه غالب دوران پیشامدرن در جهان است و به شیعیان، مسلمانان، موحدان و شرقی ها محدود نمی شود، بلکه تفکری جهان شمول است. بسیاری از این روایتگران ذهنیت دوران خود را به عنوان حدیث به رسول و ائمه نسبت داده اند. برخی از این احادیث مخالف برخی موازین مسلم قرآنی هستند از قبیل آفریده شدن زن از دنده‌ی چپ مرد، یا لزوم عمل بر خلاف مشورت زنان، یا نادر بودن زن صالح. اکثر قریب به اتفاق این احادیث بر خلاف موازین عدالت، اخلاق و عقلانیت هستند و در انسان شناسی من غیر قابل استناد و کاملا بی اعتبار هستند.

معاینه زن توسط پزشک مرد

مراجعه به پزشک غیرمماثل مجاز است، هرچند اگر پزشک مماثل از دانش و تجربه کافی برخودار باشد اولویت دارد، بويژه در مواردی که معاینه متوقف بر لمس یا رویت اندام پوشیده است.

سکس در فیلمهای هنری

نگاه کردن به بدن عریان زنان و روابط جنسی ولو در عکس و فیلم ولو به عنوان هنری باشد مجاز نیست، ملاک حرمت تحریک بالفعل فرد نیست، بحث در مفاسد نوعی اینگونه نگاه است. فیلمهایی که حاوی اینگونه صحنه ها هستند مشاهده همین صحنه ها اشکال دارند و به بقیه فیلم تسری پیدا نمی کند، هنری بودن اینگونه صحنه ها مجوز شرعی مشاهده‌ی آنها نیست.

طلاق خُلع بدون رضایت شوهر

اجرای خُلع بدون رضایت شوهر معتبر است اگر قاضی و زن به نظر مجتهدی مراجعه کنند که خُلع را حق زن بداند، همچنانکه طلاق را حق شوهر و مبارات را حق زوجین بداند، لذا همچنانکه در اجرای طلاق رضایت زن شرط نیست، در اجرای خُلع نیز رضایت شوهر شرط نیست.

احکام منسوخ برده داری

پرسش: نظرتان در مورد آيه ٢٤سوره نساء و غنيمت گرفتن زنان در جنگ چيست؟   پاسخ: هر دو مورد سوال شما مربوط به دوران سپری

غیرت زن و مرد و نسبت آن با کفر و ایمان

پرسش: چندي است يكي از حكمت‌هاي نهج‌البلاغه به طور خاص ذهن اين حقير را به خود مشغول ساخته است. علي(ع) مي‌فرمايد: غيرة المرأة كفر وغيرة الرجل

تأمّلی در مسئله‌ی حجاب – ۵

الگوی غالبِ پوشش و نگاه در فقه اسلامی «الگوی مستنثنی منه و مستثنی» است. تنها فقیهی که الگوی مستثنی و مستثنی منه را نپذیرفته و در حکم مسئله اشکال کرده است فقیه قرن دهم ملا احمد اردبیلی معروف به محقق اردبیلی یا مقدس اردبیلی م۹۹۳ است. او خلاصه ای از تلأملات متفاوت خود را در کتاب زبدة البیان و تفصیل آن را در کتاب مجمع الفائدة و البرهان به رشته‌ی تحریر درآورده است. شاگرد فاضل وی سید محمد عاملی صاحب مدارک مشی انتقادی استاد را دنبال کرده در تمامیت بسیاری از ادله‌ی مشهور تردید کرده است. دیگر فقیه برجسته ی این مدرسه محقق نراقی در مستند الشیعة اصل اولی در نظر را اباحه و جواز دانسته نه منع و حرمت. مواضع ممنوع النظر نیاز به دلیل دارند نه مواضع جائزالنظر. شاه بیت غزل محقق اربیلی جواز کشف مواضعی است که زنان عادت به کشف آن دارند. به نظر وی این مفاد نص آیه‌ی سوره‌ی نور در «ماظهر منها» است. انداختن حجاب شرعی در مدار عادت و عرف، شکستن تصلب ده قرنه‌ی آن است.
ادله‌ي لفظی اعم از آیات و روایات در اغلب قریب به اتفاق فتاوای مشهور مستند اصلی نبوده اند، به واسطه‌ی عدم صراحت آیات و عدم اعتبار سند روایات. درک خاص فقیهان مذکر از مسئله‌ی زن به نوعی تساهل و تسامح نسبت به مردان و نوعی سخت گیری و تضییق در ناحیه‌ی زنان انجامیده است. مشکل اصلی در مسئله ی حجاب شرعی کتاب و سنت نیست، مشکل اصلی فهم خاص و درک ویژه‌ی غالب فقها از زن، انسان و جامعه بوده و هست. پیش فرضهای اثبات نشده‌ای که فهم از ادله را دگرگون کرده و هیچ ریشه و پشتوانه‌ی شرعی ندارند. اجتهاد تکرار چارچوب سلف صالح نیست. اجتهاد دست یابی به مفاد کتاب و سنت بدور از عرف و عادت متعلق به عصر نزول آیات و زمان صدور روایات و یا دوران فقهای ماضی است.

تأمّلی در مسئله‌ی حجاب – ۴

الگوی دوگانه «کفایت تن پوش» و «تن پوش – سرانداز» نخستین الگوی فقه شیعه در لباس زن نمازگزار و «الگوی مستثنی منه – مستثنی» دومین الگو بود. در این الگو تمام بدن زن عورت واجب الستر است و کشف هر اندام نیازمند دلیل خاص است و بدون چنین دلیلی عضو مورد بحث به تمام بدن که عورت است ملحق می شود.
جریان غالب فقه شیعه به سمت تشدید احتیاط و توسعه ی مواضع واجب الستر لباس زن نمازگزار بوده است. از قرن دهم جریانی متفاوت در میان فقها مشاهده می شود. پرجمدار این جریان محقق اردبیلی است.

تأمّلی در مسئله‌ی حجاب – ۳

در احادیث معتبر اهل سنت منقول از رسول اکرم (ص) پوشش موی سر بانوان خارج از نماز مستندی ندارد. به عبارت دیگر هیچ دلیل معتبری از الفاظ شخص پیامبر (ص) در این زمینه در دست نیست. هیچیک از صحابه نیز در این زمینه در احادیث صحاح مطلبی را مستقیما به پیامبر نسبت نداده اند. لزوم پوشش موی سر زنان خارج از نماز و حدود آن، فهم صحابه رضی الله عنهم از آیات قرآن و سنت پیامبر (ص) است.
تمام بدن زن آزاد نزد شافعیه و حنابله عورت است حتی وجه و کفین، اما نزد حنفیه و مالکیه وجه و کفین عورت نیستند. پوشیدن نقاب (پوشش صورت) بر زنان واجب است، در دو مذهب حنبلیه و شافعیه از یاب عورت بودن وجه و در دو مذهب مالکیه و حنفیه اگر خوف فتنه در میان باشد.

زن، چندهمسری و نگاه داشتن عدّه

پرسش: اولا می خواستم بدانم چرا زن حق چند همسری ندارد، ولی مرد دارد؟ ثانیا نگاه داشت عدّه به چه دلیلی است؟ در زمان حال