حقوق بشر

یادداشت

تأملاتی فراتر از سیاست‌های روزمره درباره مصالح ملی

اگر کمک‌های بی‌قید و شرط آمریکا به‌اسرائیل، اسرائیل را «نیروی نیابتی» نمی‌کند، چرا کمک‌های ایران به مبارزان فلسطینی و لبنانی، آنها را «نیروی نیابتی» بکند؟! یک بام و دو هوا. حمایت از مظلومیت فلسطین و مبارزه با صهیونیسم هرگز به‌معنای درستی شیوه مواجهه جمهوری اسلامی با شهروندانش نیست. این دو امر از یک‌دیگر جداست. حکومتی که به‌شهروندان خود «ظلم» کرده باشد، اخلاقا نمی‌تواند برای رفع ظلم در سطح بین‌المللی اقدام کند. چراغی که خانه رواست، مسجد حرام است. از عرش آرمان‌های بلندپروازانه «امت‌گرایی» به فرش واقع‌گرایی «ملت‌سامانی» پائین بیایید.

زندگی مؤمنانه

بار دیگر زندگی مؤمنانه

بدون ایمان به خدا، بدون ایمان به آخرت، بدون ایمان به نبوت خاتم پیامبران سبک زندگی مؤمنانه بی معنی است. نه قوام دینداری به تعبد است، نه قوام روشنفکری به عقلانیت غیرانتقادی. قوام دینداری به تسلیم حقیقت شدن است. از امور دینی تنها مناسک و شبه مناسک تعبدی هستند، و امور اعتقادی، اخلاقی و معاملات فقهی از منظر اسلام نواندیش تعبدی نیستند. نواندیشان مسلمان کدام امر خردستیز را پذیرفته اند؟ کدام امر خردپذیر را انکار کرده اند؟ کدام امر خردگریز را توجیه عقلی یا بی دلیل انکار کرده اند؟

حقّ‌النّاس: اسلام نواندیش و حقوق بشر

حقّ‌النّاس: اسلام نواندیش و حقوق بشر

هر امری را که اسلامی می‌دانیم امروز باید مطابق عقلانیت این دوران معقول، عادلانه، اخلاقی و نسبت به آموزه‌های رقیب کارآمدتر باشد. اینکه امروز زندگی کنیم اما درعقلانیت دیروز نفس بکشیم مشکل اصلی اسلام سنتی است، که با موازین حقوق بشر حداقل در شش حوزه ناسازگار است. می‌توان برداشتی از قرآن و سنت و روشی در اجتهاد و فقه داشت که با موازین حقوق بشر سازگار باشد. در مقدمه تحلیلی مبسوط ویرایش دوم، رویکرد نویسنده با آراء پنج متفکر اصلی این حوزه مقایسه و۹۰ صفحه به حجم کتاب افزوده‌شده‌است.

سخنرانی

موانع حقوق بشر در ایران

موانع حقوق بشر در ایران اندکی فرهنگی، غالبا سیاسی و برخی دینی است. تبعیض جنسی و نگاه فرودستانه به زنان به هر سه مانع مبتلاست. بسیاری از حقوق پایه ملت در قوانین اساسی مشروطه و جمهوری اسلامی تصریح شده است اما اکثر آنها هرگز در ایران قبل و بعد از انقلاب رعایت نشده و نمی شود. موانع دینی حقوق بشر با نگرش سنتی یا بنیادگرایانه فقیهان و نظام جمهوری اسلامی حداقل چهار مقوله را دربرمی گیرد: تبعیض‌ جنسی، تبعیض دینی، آزادی عقیده و مذهب و مجازات ارتداد، و مجازاتهای خشن.

یادداشت

انتشار ویرایش دوم کتاب حق الناس به زبان انگلیسی

ترجمه انگلیسی کتاب حق الناس با عنوان «حقوق بشر و اسلام نواندیش» در «مجموعۀ ترجمه متفکران مدرن مسلمان» از انتشارات دانشگاه ادینبورگ منتشر شده است. نویسنده در مقدمه مبسوط انگلیسی آراء کتاب را با مهمترین متفکران معاصر محمود محمد طه، النعیم، آن مایر، مجتهد شبستری، و ساشادینا درباره «اسلام و حقوق بشر» مقایسه کرده است. ویرایش دوم کتاب حق الناس سیزده سال بعد از ویرایش اول، نه به زبان اصلی بلکه به انگلیسی منتشر شده، چرا که نویسنده بر خلاف قانون همچنان از حق نشر در کشور خود محروم است.

یادداشت

صانعی، مرجع اصلاح طلب خط امام

در مجامع آکادمیک بین المللی هرگاه مباحث فقهی ناظر به تبعیض زنان و غیرمسلمانان مطرح می شود فتاوای صانعی آبرویی برای اسلام شیعی است. او فرصت نیافت ضوابط اجتهاد متناسب با فقه مترقی خود را تدوین کند. اگر اشکالی است این فتاوی را «فقه جواهری» یا «فقه مدرسه آقای خمینی» خواندن است. کفه خدمات «صانعی متاخر» به فقه جعفری، ارائه سیمای خردپسند از اسلام و شریعت و حمایت از جنبش سبز در سه دهه اخیر به مراتب سنگین‌تر از کفه مواضع و عملکرد ناصواب «صانعی متقدم» در دهه شصت است.

سخنرانی

مجازات اعدام در اسلام معاصر

در چند سال اخیر در ایران، قصاص (بیش از ۷۵٪)، اجرای حدود و تعزیرات (کمتر از ۱۰٪)، و مواد مخدر (حدود ۱۲٪) اعدامها را در برمی‌گیرد. بهترین راه کاهش و حذف مجازات اعدام گذار دموکراتیک از یک سو و اصلاح دینی از سوی دیگر است. اسلام دین زندگی است، نه اعدام و مرگ. علوم جرم شناسی و حقوق کیفری مراجع تشخیص جرم و تعیین مجازات هستند نه فقه و شریعت. با اجرای هر حکم اعدام بنام اسلام، تشیع و شریعت ضربه جبران ناپذیری بر وجدان اخلاقی جامعه وارد می‌شود.

ترجمه آلمانی

حق خدا و حقوق بشر: نقد اسلام تاریخی

«حق خدا و حقوق بشر: نقد اسلام تاریخی» (فرایبوررگ، ۲۰۱۷) ترجمه آلمانی فصول پنجم و ششم کتاب حق الناس است که در سال ۱۳۹۶ با ترجمه و مقدمه تحلیلی آرمین اشراقی مدرس مطالعات اسلامی دانشگاه گوته فرانکفورت منتشر شده است. این کتاب جلد هفتم از مجموعه کتاب های بنیاد جورج قنواتی: تفکر مدرن در جهان اسلام است. متن کتاب مصاحبه مکتوب بلند آفتاب «حقوق بشر و روشنفکری دینی» است. کتاب سه پیوست دارد: پرسش و پاسخ حقوق بشر و روشنفکری دینی، نقدهای مصاحبه، و دو تکمله درباره همجنس‌گرائی و بهائیت.

سخنرانی

اسلام، قدرت سیاسی و حقوق انسان

درپاسخ به چهار پرسش زیربنایی، دو رویکرد در میان مسلمانان معاصر در ایران قابل مشاهده است: رویکرد محافظه کارانه به اسلام که برای دریافت موازین قدرت سیاسی و حقوق انسان می پندارد باید به متون اسلامی مراجعه کرد. (فقه سنتی، اسلام حکومتی و اسلام سیاسی غیرحوزوی) رویکرد اسلام نواندیش از متون دینی بیش از ارائه برخی رئوس اخلاق سیاسی و عدم ناسازگاری با حقوق بشر انتظاری ندارد. فرزند نسلی هستم که آمده بود با دین و مذهب کاملش دنیا را عوض کند و نظمی نو در اندازد. امروز متواضعانه به این نقطه رسیده ام که در عین احترام کامل به تعالیم اسلامی دراکثر قریب به اتفاق حوزه های اجتماعی و سیاسی می گویم «ره چنان رو که رهروان رفتند». اخذ کارشناسانه آخرین دستاوردهای علمی بشر به انتخاب عقل جمعی به شرطی که با استانداردهای شریعت که ارزشهای اخلاقی هستند تعارضی نداشته باشد، طریقی متواضعانه و محتاطانه و متناسب با ظرفیتها و منزلت و جایگاه علمی ما در جهان است.

مقاله

نماد تقوی، فقه سنتی، مخالفت با انقلاب و انکار ولایت فقیه

چکیده: این مقاله که به ادای احترام به شخصیت علمی و تقوایی محقق خوانساری به مناسبت بزرگداشت سی و سومین سالگرد وفاتش نوشته شده، در آستانه سی و نهمین سالگرد انقلاب ۱۳۵۷ منتشر می‌شود. مطالعه آن برای باورمندان اسلام سیاسی، انقلاب و مشی آقای خمینی پرسشهای تامل برانگیزی را مطرح می‌کند. آقا سید احمد خوانساری (۱۲۷۰-۱۳۶۳) یکی از بزرگترین فقیهان معاصر و از جمله سرآمدان علم و تقوا در قرن چهاردهم به حساب می آید. کتاب او «جامع المدارک» یکی از کتب تراز اول فقه امامیه در قرن اخیر است. وی به مدت سی و چهار سال مجتهد اول تهران بود و بعد از وفات آقای بروجردی در سال ۱۳۴۰ یکی از مراجع مسلم تقلید به شمار می رفت. تعبیراتی که آقای گلپایگانی در زمان وفات در حق ایشان نوشته منحصربفرد است و هیچیک از مراجع معاصر درباره مراجع متوفی از چنین تعابیر رفیعی استفاده نکرده اند. با اینکه مراجع به ندرت به آراء علمی معاصرین خود ارجاع می دهند، آقای خمینی زمانی در فتوای شطرنج به رأی آقای خوانساری استناد کرد. آقای خمینی به تقوی، علم و دقت نظر کسی شهادت داد که از ساکتین بلکه مخالفین انقلاب ۱۳۵۷ بوده و در انکار تمام انواع ولایت فقیه فتوا داده است. شاگرد آقای خمینی در بهار ۱۳۴۹ طی اطلاعیه‌ای آقایان شریعتمداری و خوانساری را سازشکار مرموز و روحانی‌نما! تعبیر کرد. وی بعدا مورخ رسمی نهضت امام خمینی شد! آقای خوانساری قبل از انقلاب از نفوذ خود برای گشایش أمور تبعیدیان و زندانیان سیاسی مکررا استفاده می کرد. موضع آقای خوانساری درباره همه پرسی جمهوری اسلامی: من موافق [جمهوری اسلامی] نیستم و اطلاعیه نمی دهم و تایید نمی‌کنم. پرسیدم: آیا واجب است ما رأی بدهیم؟ فرمود: بلکه بالعکس!» سید طالب رفاعی: «سیدنا! موضع شما درباره این انقلاب چیست؟ گفت: این مطلب صحیفه سجادیه را بخوان: «کل رایة رفعت قبل رایة الامام المهدی رایة ضلالة» هر پرچمی که قبل از قیام امام مهدی برافراشته شود پرچم گمراهی است. این نظر من است. شاهدی جز این نیست.» از جمله آراء او: جواز تصرف فقیه در امور حسبیه از باب قدر متیقن، کفایت اجتهاد متجزی بلکه علم تقلیدی در قاضی، و اعتراف ضمنی به جواز قضاوت زن در مترافعین زن. او اعدام بر اساس خبر واحد را مردود دانسته و با این احتیاط واجب مبنایی مستحکم برای حقوق بشر تدارک دیده است.

مصاحبه تحلیلی

نسبت حقوق‌ بشر و فقه شیعه

در تحقیقات من، “حقوق بشر” سنجه‌ای برای اصلاح فقه نبوده است. از آنجا که حقوق‌بشر مولود مبانی دیگری است در کار فقهی نمی‌تواند سنجه‌ای باشد. اگر قرار باشد کاری در زمینه سنت فقهی انجام دهیم، باید به سرچشمه آن مبانی برویم. مدرنیته و برخی دستاوردهای ارزنده آن از قبیل حقوق بشر جرقه‌ای است برای توجه به مبنای اصیل عدالت که در صدر تعالیم دینی و مذهبی ما بوده و متاسفانه حق آن درست ادا نشده است. در برنامه پژوهشی من عدالت یکی از سنجه‌های اصلی فقه و فتواست، همچنانکه عقلانیت، اخلاق و کارآمدی هم دیگر سنجه ها هستند. معتقدم که از هر متنی می‌توان برداشت‌هایی کرد که سازگار با روح زمانه باشد به شرطی که در تقابل با مبانی صاحب آن متن نباشد. متون اسلامی هم چنین قابلیتی را دارد و  می‌توان خوانشی از آنها داشت که مسلمانان هم بتوانند پایبند به موازین حقوق‌بشر باشند. حرف من هم این نیست که حقوق‌بشر را از کتاب و سنت استخراج کنیم، بلکه دنبال خوانشی از کتاب و سنت هستم که تناقضی با حقوق‌بشر – که من آن را میوه بکار گیری اصل عدالت در تعالیم اسلامی می دانم – نداشته باشد. قاعده ملازمه بابی است که از آن هزار باب گشوده می شود. این قاعده مبنای سازگاری عقل و شرع است. پس امر عقلایی مشروع است. من حقوق بشر را از مصادیق این امر عقلائی و ذیل “قاعده ملازمه“معرفی کرده ام. مساله اساسی در این زمینه کار فقهی در احکام جزئیه است. و هر کس که کاری در این زمینه انجام دهد، ما را قدمی جلوتر خواهد برد. مشکل ما در علوم دینی بروز نشده است. من به دستگاه فقهی معتقدم که خیلی کوچک است. در اینجا عرف بهای بیشتری دارد. بسیاری از مسائل ما خارج از فقه قابل حل است. 

طهارت

با بهائیان چگونه برخورد کنیم؟

با بهائیان چگونه برخورد کنیم؟ پاسخ کوتاه من این است: با بهائیان به عنوان انسان برخورد کنیم. آئین و باور کسی و اصولا هر مسلمان یا غیرمسلمانی با هر عقیده‌ای باعث سلب حقوق انسانی وی نمی‌شود. این مبنایی متفاوت با تفکر سنتی دینی است. کدام قانونی بهائیان را از حقوق انسانی خود در جمهوری اسلامی ایران محروم می‌کند؟ در حد اطلاع من چنین قانونی وجود ندارد! بهائیان با احکام غیرقانونی از حقوق انسانی یا شهروندی محروم شده و می‌شوند. اگر برخورداری از نعمتهای الهی منوط بر ایمان و عمل صالح نیست، چگونه و بر اساس کدام دلیل و حجت معتبری برخورداری از حقوق اجتماعی منوط به باور به دین و عقیده خاصی باشد؟ نقد علمی و اقامه حجت و دلیل در مباحث دینی و اعتقادی در کنار رعایت حقوق پایه همگان، حتی آنها که دیندار نیستند، یا به آئین باطلی باور دارند، معنای رواداری و مدارا و رحمت اسلامی است. روشهای خشن و ظالمانه، چه در گذشته چه در حال، چه علیه بهائیان چه علیه هر فرقه دیگری، مردود و مذموم است. اگرچه در متون اصلی آئین بهائیت عباراتی یافت می شود که همانند برخی اقوال صوفیه یا غلات شیعه ظاهراَ با اصل توحید منافات دارد، اما بهائیان اینگونه عبارات را به معنی توحید متداول تاویل کرده، خود را موحد می دانند. بنابراین بهائیان اگرچه صراحتان خود را غیرمسلمان می‌دانند (به دلیل انکار خاتمیت پیامبر اسلام (ص) و اعلام نسخ شریعت او) و مسلمانان نیز آنان را نامسلمان می‌شمارند، اما چون خود را موحد می‌دانند نمی‌توان آنها را کافر دانست. اما بطلان دین و عقیده لزوما باعث نجاست نمی‌شود، و قول به نجاست اهل توحید و نبوت محل اشکال است. بهائی‌ها محکوم به طهارتند.

مقدمه

فهرست و مقدمه

کتاب “سوگنامه فقیه پاکباز استاد منتظری” مجموعه نوشتارها و گفتارهایی در دوران فقدان ایشان است. کتاب از سه بخش تشکیل شده است. بخش اول نوشتارها ست و از شش مقاله و یادداشت فراهم آمده است. بخش دوم پنج سخنرانی است که در مجالس بزرگداشت استاد ایراد شده است. بخش سوم مصاحبه های شش گانه ای است که در تشریح آراء آن فقید سعید انجام گرفته است. گاهشمار و آلبوم تصاویر رینت‌بخش انتهای کتاب است.

بخش اول: مکتوبات

حقوق شهروندی بهائیان از منظر استاد

“فرقه بهاييت چون داراي كتاب آسماني همچون يهود، مسيحيان و زرتشتيان نيستند در قانون اساسي جزو اقليت هاي‏ ‏مذهبي شمرده نشده اند، ولي از آن جهت كه اهل اين كشور هستند حق آب و گل دارند و از حقوق شهروندي برخوردار‏ ‏مي ‎باشند; همچنين بايد از رأفت اسلامي كه مورد تأكيد قرآن و اولياء دين است بهره مند باشند.”

نامه به سران جنبش عدم تعهد

شهروندان ایران شاهد نقض روزانهء حقوق بشر در این کشور بوده و امیدهای آنان برای برقراری دموکراسی رو به افول است.

بررسی دیدگاههای علمای شیعه قرن اخیر درباره حقوق بشر

جمعی از علمای شیعه معاصر ایرانی بر خلاف دیدگاه رایج رسمی و سنتی حقوق بشر را یکی از دستاوردهای ارزنده انسان معاصر دانسته بر این باورند که می باید متون دینی را از این زاویه بازخوانی کرد: آخوند ملامحمد کاظم خراسانی دفاع از«حقوق طبیعی» ملت ایران، میرزا محمد حسین غروی نائینی: هر کس مالیات می دهد (چه مسلمان چه غیرمسلمان) حق رأی، مشارکت و نظارت دارد، سید ابوالفضل مجتهد زنجانی: دفاع از حقوق بشر به مثابه وظیفه شرعی، علی گلزاده غفوری: مهمترین اشکال قانون اساسی جمهوری اسلامی عدم پیش بینی حق اعتراض و تغییر مسالمت آمیز نظام در آن است، و استاد حسینعلی منتظری نجف آبادی: انسان «از آن حیث که انسان است» صاحب حق است.

هرگز فکر نمی کردم رژیم جمهوری اسلامی تا به این درجه از سقوط و اضمحلال رسیده باشد

راز اقتدار حوزه های شیعی استقلال مالی آنها از حکومتها بوده است. اینکه مراجع تقلید و فقها پیشاپیش ملت علیه استبداد و استعمار مبارزه کرده اند به این دلیل بوده که وابسته به دولتها نبوده اند و به اتکای وجوهات شرعیه مردم نیازی به بودجه دولتی نداشته اند.

تلألؤ چراغ دین

در حالی که برگزاری مراسم ترحیم و شب هفت و بزرگداشت آیت الله العظمی منتظری در ایران ممنوع اعلام شده بود ایرانیان مقیم آمریکا در مرکز نور و دانش نیوجرسی در مجلس سوگ این عالم آزاده اجتماع کردند. محسن کدیور از شاگردان این فقیه متأله در رثای استادش سخن گفت. او طی پنج بخش به ابعاد شخصیت و خدمات علمی آیت الله منتظری پرداخت.

در بخش اول با استناد به سه ارزش بنیادی علم، تقوا و جهاد در اسلام، منتظری را عالمی متقی و مجاهدی خستگی ناپذیر معرفی و محضر منتظری را جلسه بحث آزاد و نقادی علمی دانست. کدیور در دومین بخش آیت الله منتظری را حکیمی متأله در نگهبانی اندیشه اسلامی در برابر شبهات و اشکالات معاصر ترسیم کرد. شیوه منتظری نقد فکر همراه با احترام به متفکر بود. تشریح پیام تاریخی ۱۱ دی ماه ۱۳۸۷ خطاب به حوزها، حکومت و روشنفکران و نواندیشان و قلم بدستان اوج دیدگاه منتظری در نقادی اندیشه معاصر بود. به نظر آیت الله منتظری اولا پیامبر (ص) علت قابلی وحی الهی بوده، ثانیا قول به علت فاعلی بودن ایشان بر خلاف فلسفه وعرفان اسلامی است، ثالثا وحی را محصول تجربه نبوی دانستن با ظواهر قرآن کریم و سنت نبوی ناسازگار است.

سومین بخش سخن کدیور به فقه آزادی بخش و اسلام سیاسی اختصاص داشت. کدیور با انتقاد از دو رویکرد افراطی “فقه یعنی تمام اسلام” و رویکرد تفریطی “اسلام منهای فقاهت و شریعت”، منتظری را نماینده دیدگاه اعتدالی در اسلام شناسی معاصر دانست. از دید این فقیه بصیر راه برون رفت از مشکلات، حذف کردن فقه از صورت مسئله دین نیست، راهش متحول کردن فقه است، اجتهاد بصیر لازم است. در عین اینکه با کلید فقاهت نمی توان همه قفلها را باز می کرد. او بشدت با زیاده روی در منزلت علم فقه در جامعه مخالف بود.

منتظری نظریه پرداز اسلام سیاسی در زمان ما بود. در اسلام سیاسی او رحمت، رضایت عمومی و عدالت محورهای اساسی را تشکیل می داد. فقه او را می توان به فقه آزادی بخش در برابر فقه استبدادی رسمی تعبیر کرد.

دیدگاهش درباره ولایت فقیه سه مرحله از تطور را پشت سر گذاشته است: ولایت انتصابی فقیه قبل از انقلاب، ولایت انتخابی مقیده فقیه اعلم در دهه اول جمهوری اسلامی، و بالاخره نظارت عالیه فقیه اعلم در برابر دخالت جزئی در همه امور در دو دهه اخیر. در سه محور با استادش در نظریه ولایت فقیه اختلاف نظر جدی داشت: اول، انتخابی بودن رهبر بجای انتصابی بودن آن، دوم، تقید به قانون اساسی و شریعت در برابر ولایت مطلقه، سوم، حفظ نظام را وجوب مقدمی برای تحقق عدالت و ارزشهای انسانی و اسلامی می دانست نه اینکه برای آن موضوعیت قائل باشد.

کدیور در چهارمین بخش به جایگاه رفیع ایشان در زمینه حقوق بشر و حقوق انسان از آن حیث که انسان است و حقوق شهروندی همه مردم فارغ از دین وعقیده شان اشاره کرد. منتظری نخستین فقیه شیعی است که رساله ای مستقل در زمینه حقوق بشر نگاشت. و بالاخره بحث با رهبری معنوی جنبش سبز به پایان رفت. منتظری در سال ۶۸ مظلومانه از قدرت رسمی عزل شد، اما در نهایت با انتخاب آزادانه و آگاهانه ایرانیان در اوج عزت به عنوان رهبر معنوی جنبش اعتراضی ملت ایران دارفانی را وداع گفت. پیام منتظری از زبان شاگردش پاکسازی جمهوری اسلامی از ولایت جائر با تکیه بر ظرفیتهای قانون اساسی است. کدیور منتظری را تلألؤ چراغ دین در دوران ما با ترکیبی از رحمت نبوی، عدالت علوی و آزادگی حسینی معرفی کرد.

انتشار متن انگیسی مقاله حقوق بشر و روشنفکری دینی

The question of conflict between the notion of human rights and traditional Islam goes much deeper than the realm of opinions. The conflict is not confined to the verdicts of theologians and experts on Islamic law; it is a question of conflict between Scripture, i.e., some verses, as well as many Narratives, and the notion of human rights.

از حق الناس تا حقوق بشر

كتاب <حق‌الناس> كتاب مهمي ‌است، آنقدر مهم كه در عرض سه ماه توسط انتشارات كوير به چاپ سوم رسيد. انتخاب عنوان حق‌الناس توسط دكتر محسن

امام‌ سجاد (ع‌) و حقوق‌ مردم

نوشتار چهارم . امام سجاد(ع) و حقوق مردم منابع و اسناد رساله حقوق تعيين متن اصح و گزارش اجمالي مفاد رساله معاني پنجگانه «حق» مراد