اصول فقه

اصل مخالفت با عامه از قواعد باب تعادل و تراجیح در علم اصول فقه است، به این معنی که در زمان تعارض دو روایت یکی از مرجحات مخالف با عامه بودن مفاد روایت است. دلیل آن این است که مخالف با عامه احتمال تقیه بودن را مرتفع می کند. اصل فوق متعلق به شرائط دوران خفقان شیعه توسط خلفای جور اهل سنت بوده و عمومیت ندارد. در هر مسئله باید فقیه شیعه فتاوای دیگر مذاهب را دیده باشد و در بسیار موارد این فتاوی مشابه است. من برای مخالفت با…

مطابق موازین سنتی تعیین واجبات و ومحرمات غیرضروری به عهده‌ی مجتهد است. نه فقیه حقوقدان است نه حقوقدان فقیه. شریعت سیستم حقوقی نیست تا حقوقدان به جای فقیه بنشیند. این شیوه اخباری هاست که با مراجعه هر کسی به اخبار (و اخباری های مدرن با آیات هم) گلیم خود را از آب می کشند و نیازی به اجتهاد و فقاهت ندارند.

قبل از هرکاری باید انتظار خود را از کتاب و سنت مشخص کنیم. باید تکلیف خود را با شریعت معین کنیم: شریعت مجموعه ارزشهای اخلاقی است یا نظام حقوقی؟ مرحوم قابل به شریعت به مثابه نظام حقوقی باور داشت با توجیه برخی روایات و اصالة الاباحة می کوشید مفری پیدا کند. آنچه به شدت نقدپذیر است اصل این مبناست یعنی شریعت به معنای نظام حقوقی ولی البته بر مبنای عقل.

شارع بالذات و بالاصاله خداوند است و باذن الله پیامبر شارع بالعرض و بالتبعیه است. حجیت روایت در ناحیه‌ی سند منوط بر عدم مخالفت با قرآن است، پس از آن هر دو در ناحیه‌ی دلالت قطعی یا ظنی هستند. موارد ظنی الدلالة در کتاب و سنت که اکثر موارد است با هم جمع دلالی می شوند مطلق حمل بر مقید و عام حمل بر خاص و مجمل حمل بر مبین می شود. به عبارت دیگر دلالت اقوی ولو در روایت باشد بر دلالت اضعف ولو در کتاب باشد مقدم است.

پرسش ۱: با توجه پاسخ شما به پرسش قبلی درباره مقدمه واجب و تفاوتی که میان مقدمه واجب و مقدمه وجوب وجود دارد آیا مقدمه "وجوب" واجب است؟ آیا این واجب بودن از نظر شرعی و عقلی تفاوتی در حکم دارد؟ پاسخ: مقدمه وجوب واجب نیست، اما مقدمه واجب واجب است. مقدمه وجوب مثل استطاعت برای حج و نصاب برای زکات. لازم نیست تحصیل استطاعت یا نصاب کنیم تا حج یا زکات واجب شود. هروقت استطاعت یا نصاب صورت گرفت حج یا زکات واجب می شود. اما واجب است مقدمات…

مفاد تشریعی قرآن کمتر از یک سیزدهم قرآن و مفاد تشریعی آن در غیر عبادات (یعنی در معاملات) کمتر از یک سی و چهارم قرآن (کمتر از سه درصد) است. قرآن یقینا کتاب قانون و احکام فقهی و تشریع نیست، به معرفی خود کتاب هدایت است. اگر قرآن کتب قانون بود احکام اندک فقهی موجود درآن به عنوان متن قانون عینا قابل استناد بود. اما اگر قرآن کتاب قانون نباشد و تنها «یکی از منابع قانون» باشد آنگاه برای استناد به آن باید حکم را در «زمینه‌»ی خود مطالعه کرد…

عقل انسانی حسن و قبح ذاتی افعال را فی الجمله تشخیص می دهد نه بالجمله، یعنی حسن و قبح برخی افعال یقینا توسط عقل آدمی قابل تشخیص است. عقل آدمی هر جا حسن و قبح فعلی را تشخیص داد حجت است و لازم العمل، اما اثبات نشده است که حسن و قبح همه‌ی افعال را با جزئیاتش ما می توانیم درک کنیم. اینکه حسن و قبح کلیه‌ی افعال غیرعبادی با جزئیاتشان توسط عقل مستقل قابل درک است نیز از جمله اموری است که برهانی برآن اقامه نشده است. در میان…

پرسش: فقهای اصولی یعنی چه کسانی؟ در مقابلشان چه کسانی قرار می گیرند؟   پاسخ: فقهای شیعه به دو گروه اصولی و اخباری تقسیم می شوند. اخباریون مراجعه به اخبار ائمه را برای فهم مراد شارع برای همگان کافی می دانند، به حجیت عقل فی الجمله قائل نیستند و با وجود اخبار عملا نیازی به مراجعه به قرآن احساس نمی کنند. محمد امین استرآبادی، سید نعمت الله جزایری، حر عاملی، محمدباقر مجلسی و شیخ یوسف بحرانی از جمله شاخص ترین چهره های اخباری هستند. اصولیون به اصول فقه برای استنباط…

پرسش: آیا کسی که شب قصد خواب دارد بر او واجب است که برای بیدار شدن نماز صبح ساعت کوک کند یا تمهیداتی اینگونه مهیا نماید که برای نماز صبح بیدار شود و در واقع سوال کلی تر اینکه آیا مهیا کردن مقدمات انجام عمل واجب، خود نیز واجب است؟   پاسخ: مقدمه واجب واجب است. اگر اطمینان داریم برای بیدار شدن نماز صبح می باید مثلا ساعت کوک کنیم موظیم چنین کنیم. وجوب مقدمه واجب از ملازمات عقلیه است و فقهای اصولی به آن باور دارند و اختلافی نیست.…

روایات تقیه ای زمانی صادر شده است که ائمه حضور ماموران مخفی خلفای جور را احساس می کرده اند و برای حفظ جان پیروانشان مطابق مذهب مسلط به تقیه سخن می گفته اند و سپس در موقعیت دیگری پاسخ مطابق مذهب خود را به گوش پرسنده می رسانده اند. در فضای سالم آکنده از سعه‌ی صدر و مدارا و آزادی بیشک مواجهه با مذاهب دیگر اسلامی به گونه ای دیگر خواهد بود.

۱. ایا می توان گفت اصول فقه نقطه عطف و مرکزی علوم انسانی است (یعنی هر چه که متضمن سعادت و کمال انسانی شود) هست؟ در نتیجه اصول فقه علمی همیشه در حال تغییر و تحول چرا که مبانی واصول ان از علوم دیگر نشات می گیرد؟ پاسخ: اصول فقه مقدمه‌ی علوم متن محور است، اما علوم انسانی و اجتماعی از جنس دیگری هستند و به اصول فقه توقف ندارند. اثبات ابتناء اصول فقه بر همه‌ی علوم انسانی کار ساده ای نیست. من به ترابط و داد و ستد متقابل…

قرآن کتاب قانون نیست، اما می تواند منبع قانون باشد. کتاب قانون یعنی مُرّقانون عینا در آن هست و مثلا کتاب قانون مجازات اسلامی که ماده فلان آن درباره بهمان جرم است. اما منبع قانون یعنی با در نظر گرفتن متن و زمینه و روح قانون و غرض قانون گذار کشف کرد که مثلا هدف قانونگذار از مجازاتها بازدارندگی بوده و بهترین شکل بازدارندگی در آن زمان چنین شکلی بوده و امروز طرق دیگری برای بازدارندگی هست که در گذشته متصور نبوده است.

پرسش اول: استاد مطهری در کتاب اسلام و مقتضیات زمان می فرماید: احکام اسلامی بر اساس مفاسد و  مصالح اجتماع بستگی دارد و اگر مفاسد و مصالح تغییر کرد احکام تغییر می کند. نظر شما در مورد این اصل چیست؟ پاسخ: این سخن تمام فقهای مسلمان است که احکام شرعی بر اساس مصالح و مفاسد نفس الامریه وضع شده اند. اخباریون معتقدند که این مصالح و مفاسد بر انسان مطلقا مجهول است. اصولیون معتقدند که اگر این مصالح و مفاسد به طور یقینی توسط عقل ادراک شود معتبر است. ایشان…

پرسش اول: موضوع/ مصداق احکام عبادی و غیر عبادی به تفکیک چیست؟ پاسخ: عبادت عملی است که صحت آن متوقف بر قصد قربت است و ریا و برای غیر خدا انجام دادن آنرا باطل می کند و نیاز به اعاده دارد. در فقه عبادات عبارتند از: طهارت، نماز، روزه، اعتکاف، حج، عمره، زکات، خمس، امر به معروف و نهی از منکر و جهاد. امور غیر عبادی که اصطلاحا به آنها معاملات گفته می شود از قبیل عقود و ایقاعات و احکام همانند ازدواج و طلاق و خوردی ها و آشامبدنی…

حکم شرعی نمی تواند خلاف اخلاق باشد. به عبارت دیگر عدم قبح اخلاقی شرط لازم جواز شرعی است، اما شرط کافی آن نیست، یعنی عدم قبح اخلاقی دلیل مشروعیت فعلی نیست. افعال فراوانی اخلاقا قبیح نیستند، اما مشروع هم نیستند. به صرف ادعای اخلاقی بودن گزاره ای نمی توان حکم به تبعیت دین نسبت به آن کرد و لازم است ایگونه داوریها بویژه اگر با احکام دینی ناسازگار است با دقت مورد تحقیق قرار داد و از اتفاقی بودن و متقن بودن مبانی آن اطمینان حاصل کرد.

آراء فقهی من علی الاغلب با برخی فتاوای فقیهان گذشته (رضوان الله تعالی علیهم) سازگار است، هرچند با فتاوای مراجع محترم تقلید معاصر تفاوتهای بسیاری دارد. اگر نتیجه‌ی برخی از این آراء سهولت اجرای احکام شرعی در سرزمینهای غیراسلامی است، اشکالی بر آن مترتب نیست، هرچند انگیزه‌ی اصلی من چنین نبوده است. ملاک عمل به رأی فقهی اولا اطمینان از مجتهد جامع الشرائط بودن مفتی و ثانیا عدم یقین بر خلاف رأی صادر شده از سوی وی است. نام مدرسه‌ی مقابل فقه سنتی «اجتهاد در مبانی و اصول» است.

مفاد آیه ۱۰۹ بقره درباره نسخ احکام مسیحیت و یهودیت توسط اسلام است و درباره نسخ درون دینی اسلام نیست. حدیث «حلال محمد ....» خبر واحد منقول از امام صادق (ع) است که احکام دائمی شریعت را در برمی گیرد نه احکامی که دوام آنها اول الکلام و مورد مناقشه است. اما سنت پیامبربه شرطی که با اسناد معتبر بدست ما برسد و مخالف قرآن نباشد متبع است و دومین منبع تعالیم اسلامی است. ضمنا در اعتقادات و امور مهمه خبر متواتر لازم است و خبر واحد در این دو…

اجرای هر یک از احکامی که باعث وهن اسلام شود، تا مادامی که چنین است متوقف می شود. اگر وهن اسلام قرینه پی بردن به خطا در استنباط اصل حکم شود، کشف از به سر آمدن زمان اعتبار حکم و به زبان دیگر نسخ آن می کند.

اگر به عنوان دین دار به قضیه بنگریم، و برای خدا و رسولش در افعال انسانی وقعی قائل باشیم در این صورت علاوه بر اخلاقی بودن و راضی بودن فاعل انسانی یک عامل دیگر هم دخیل است و آن اطمینان از رضایت خداوند یا حداقل اطمینان از عدم سخط الهی است. اخلاقی بودن یا داور دانستن عقل آدمی به حسن و قبح افعال در اموری است که یقین داشته باشیم عقل آدمی توان کشف همه ابعاد قضیه را دارد، در برخی ابواب معاملات نفس اخلاقی بودن برای مشروع بودن فعل…

مکلفی که در مسائل دینی صاحب نظر (مجتهد) نیست، در تشخیص موضوعات و در احکام غیر الزامی شرعی (غیر وجوب و غیرحرمت) مجاز است به عقل خود مراجعه کند.

عقل انسان توان درک «ملاک بعضی احکام حوزه‌ی معاملات» را داراست. در اینگونه احکام اگر با «عقل قطعی» اثبات شد که به دلیل تغییر شرائط زمانی مکانی حکم دیگر عادلانه نیست، معنایش منسوخ شدن حکم و عدم اعتبار آن در شرائط جدید است، به عبارت دیگر هیچ حکم شرعی نمی تواند ظالمانه باشد. در حوزه‌ی عبادات عقل قطعی در غیر از اصل حسن طاعت حکمی ندارد. در برخی احکام معاملات از قبیل بعضی احکام ماکولات و مشروبات و منکوحات عقل قطعی حکمی ندارد. واضح است که هرجا عقل قطعی حکمی…

پرسش: چندین ماه است که به شدت از خواندن بعضی احادیث و روایات از معصومین غمگین شده و بهیچ وجه آنها را با یک انسان پاک و معصوم در یک راستا نمی بینم، متاسفانه این احادیث از آن دسته هستند که گهگاه شما نیز در وبگاه خود از آنها بهره جسته و بدین ترتیب بنده از واقعیت آنها و صحت آنها نیز مطمئن تر از قبل شده ام، زیرا معتقدم که شما به هیچ وجه از احادیثی که بر صدق آنها واقف نیستید استفاده نخواهید کرد.... پاسخ: پرسشهای شما برگرفته…